La timo pri la « danjero di evoluco e chanjo » semblas esar partikularajo di la L. I. movado. Esas karakteriziva, ke per ta timo kaptijas egale partiani ed adversi di L. I. La du speci deklaras ke evoluco o chanjo esas la morto di ta ideo, ed on vidas l’Esperantisti, qui kredas kombatar por la ideo, unigita en kordyal-amikala harmonio kun ti qui kombatas per la sama argumento kontre ol. Da akademiano on lektis recente la triumfema frazo : « La skismo esas ibe, e nun dum ke la Esperantisti havas tante multa laboro kun su ipsa, la mondo povas itere ripozar por kelka tempo. »
On komprenas la maljusteso di ta timo examenante la principi di linguala evoluco, ed on trovas ke ol venas de intermixo inter l’evoluco di naturala lingui ed artificala. Quankam laiko, me tamen povas distingar sequanta speci di lingual evoluco.
Unesme : La sucedanta varyado qua eventas a la lingui nur per sa ipsa influo. La chanji esas malrapidega, nula linguano esas shokata od iritata da li. Ni omni komprenas nia patrala linguo quale ol esis dum quar o kin generacioni, quankam ol chanjis poke en ta tempo. To suficas al individuo, por ke la linguo semblez ad ol quale definitivajo. Tala evoluco ne nur perturbas nulo, sed tute kontre, ol riprezentas la maximo di stabileso quan linguo cetere povas atingar. Vera equilibro en mekanikala o kemiala senco semblas ne existar. On povas nur dezirar ke L. I. atingez balde tala stando, e certe ol atingos kande ol posedos la maximo di l’perfekteso. La Esperantisti komprenas bone l’utileso di tala posibleso, e pro to li deziras ol por Esperanto. Sed li nur iluzionas, ke on povas atingar stabileso di L. I., se mankas ad ol la perfekteso, per la diktatorala komando : « Halto por la rezono », e ke la « natural evoluco », qua esas la stando di l maximo di stabileso, emendos lor la miskonstrukti, erori e difekti « iom post iom ». Nu, che la naturala lingui ni savas ke li atingas per ta evolucal metodo nur minim ofte korektigi e plubonigi. Por perdar un sola superflua kazo quale l’akuzativo, l’Europana lingual evoluco bezonis mil yari, e tamen la plubonigo ankore ne [ 548 ]esas finita en omna lingui. Ni do ne esperez por ni o por nia infanti vivor ankore, kande la korektigo en Esperanto esos facita, nam Esperanto kun sa tre « multaj konservemulaj anoj » facos ol certe ne plu rapide. Ta speco di evoluco valoras nulo por la artificala L. I.
Duesme : Existas en la naturala lingui ankore altra plu rapida evoluco, Ica koincidas max ofte kun la granda historyala evoluci di l’populi. Specale la fenomeni di imperyalismo, di populal migrado, kolonyizado e mixado di l’populi helpas formacar e chanjar la lingui relative rapide. Tale formacesis la romanala lingui de la latina, e certe per la sama kultural energio formacesos balde usonana od angla-hindua linguo de l’angla. Probable la filologo, qua expozis ke la L. I. divergos en dialekti, pro ke la diversa nacioni uzos ol altramaniere, pensis a ta speco di lingual evoluco. Tamen ta opiniono esas maljusta, adminime ne pruvata en sa konkluzo. Nam mem konsentante, ke existos nacionala influo a la L. I., la chanji trapasos la lingual-geografiala limiti, quin la nacionala chanji ne povas trapasar, nam L. I. funcionas inter la nacioni, ne interne li. Pro to ni kredas ke anke ta speco di lingual evoluco, qua certe importas max multe por la varyo di naturala lingui, valoras preske nulo por le artificala.
Triesme : Sub ta rubriko ni prenas l’artificala, racionala, volal evoluco quan on aplikas a la nacionala lingui nur en la terminaro ciencala o teknikala, en l’ortografio e l’idiotismi. Quankam Jespersen tre bone rimarkis (Progreso, n° 8, p. 362), kad on ne povus trovar principi pri la korekteso di lingui nacionala inicatita da akademio, e quankam do il opinionas posibla interveno di l’raciono en la naturala lingui, tamen restas certa ke tala evoluco esos sempre efemera, nam la nacionala lingui rezistas forte kontre racionala plubonigi pro lia propra « spirito », quan singla posedas specala. Kontre en artificala linguo ta speco di evoluco ludas la max granda rolo. Nam quale ta linguo esas facita l’unesma foyo volante ed artificale, tale ol povas esor korektigata volante ed artifićale sempre itere. Omno en ol esas sub la kontrolo di la raciono, e l’evoluco di L. I. koincidas kun l’evoluco di la cienco pri ol, di nia savo generala, di nia kulturo, di nia raciono ipsa. Tre kompreneble tala evoluco manifestas su quale « rompo », nam la chanjinda parto di la linguo trovesas quale teorial o praktikal eroro. Anke en la historyo di la [ 549 ]cienco, omna nuva malkovro riprezentas « rompo » en nia idei, kompreni, opinioni ; e la ciencala evoluco konsistas en sumo di « rompi » e korektaji. La « rompo », quan facas la korektigo en Esperanto, devenas cetere de l’inventisto. Nam exemple, inventante la radiko « est », il facis rompo kun la linguala sento di la tuta indo-europan-amerikana popularo ! Ciencala evoluco esas reduco di nia nesavi e korekto di nia erori o misrezoni a la simpla naturala vereso. Kompreneble la racionala evoluco di L. I. marchas e devas marchar en la sama senco, ol reducos nia linguo a la simpla raciono, sive linguala, sive logikala, sive pratikala. Do nur nula timo pri evoluco e chanji ! Li esas la vivo — ne la morto — di nia ideo !
Pri la difero inter naturala ed artificala lingui on trovas multa miskompreni. Unaparte on trovas en la historyo di L. I. homi, qui kredis povar kompozar lingui nur per « invento » ; certe li eroris pro tro malgranda respekto a la naturo manifestanta su en la origino di lingui. Altraparte on trovas filologi, qui opinionas ke interveno en lingui esas « homunkulal ago ». Ti posedas certe troa e romantikala respekto a la naturo. La du klasi konocas ol malbone : l’una, kredante ke li triumfos super ol, l’altra, ke esas nur permisita admirar ol pasive, sed ne uzar ol por nia deziri e voli. Nam certe on povas extraktar multo ek la naturo, quon ol ne efikas sen l’interveno di la homo. Esas nur necesa asociar su kun ol e sequar la linei quin ol ipsa preskriptas. Mem la pura mashinala elementi, per qua ni konstruktas la neorganisma mashini, existas en la naturo. Nur un exemplo : La okulo, la teleskopo e la fotografala kamero pruvas to per la identeso di lia konstruktal elementi. Quale la mekanikala principi quin ni malkovris nedependanta de la specala naturala kombini esas sempre sama, sive en la libera naturo, sive en nia manuo, tale la principi trovita da nia rezono pri la konstrukto di arteficala linguo esos konforma a la naturo, se li esas nur korekte reflektita. To omno esas certe ne « homunkulal ago » ! Nur pri la metodo quan on aplikas por realigar la ideo di L. I. on povus eventuale facar ta komparo e parolar pri « linguo ek retorto ». Sed ti qui produktas vivkapabla L. I. sequis nultempe tala metodo, sed nur racionala, qua konformesas kun la [ 550 ]naturo. La granda naturala principo, quan on uzas por produktar vivkapabla artifical L. I., koincidas kun ta, quan on aplikas por produktar artificale ula karakteri en vivanta organismi. Esas la principo di l’evoluco, la sama qua produktas a ni segun nia volo la karakteri di kurkavalo, kargokavalo, letrokolombo, chas-hundo, di diversa speci di pomi, rozi, tulipi, e mult altra. Ni tute ne genitas ta animali e planti, quale esas l’ideo di homunkulo en la retorto, sed ni produktas li chanjante la principo di « naturala evoluco » en la principo di « artifical evoluco », exakte quale expozis to la genio di Darwin. Tute analoga procedo esas l’ « invento » di L. I. OI devas naskar ek nia linguala, teorial e praktikala rezono, exakte quale la naturala linguo naskis olim ek la naiva sentimenti di l’primitiv homo. Do artificala kontrukto di L. I. esas tute naturala procedo, e la rezultajo, quin ni atingos, esos tante plu vivkapabla, quante plu bone ni esos kompreninta la natura per nia rezono.
Me esperas ke la lektanto rimarkis la fundamental ideo, quan me volis expozar en mea artikli : « Pensi pri la reformo en Esperanto » : La invento di L. I. esas ciencal-teknikal afero. Ol esas ciencal en duopla rilato. Unesme pro to, ke en la cienco, quale l’expresuro di l’europan-amerikana kulturo, existas ja la natural origino di L. I., quan on devas per artifical evoluco devlopar ; duesme pro to, ke la metodo di ta racional-artifical evoluco esas ipsa cienco, specale nuva, nome la linguocienco di la L. I. Ol esas teknikal afero pro la cirkonstanco ke per la teorio esas atingenda praktikal rezultajo por l’uzado di la homi. Nu nia moderna kulturo esas definita per la principo di la ciencal tekniko e di la teknikal cienco. La moderna homo facas nulo plu per la brutal empiriko. La cienco difuzesis en omna laboreyi, fabrikeyi ed en la diala praktikala vivo. Omna saji ed instruktiti savas ke la epoko di la brutal empiriko, qua efikas cadie nur tre poke, esas finita. Pro to esas retromarcho, kande l’Esperantisti fanfaronas kun lia « praktiko », quan li opozas a la teorio. Tala distingo esas malmoderna, tute romantikal e ridinda en nia kulturepoko, La moderna spirito extingos tala « sajesi » quale la sturmo extingas malnuva sebokandelo en polvoza angulo. Anke la [ 551 ]L. I. -movado posedas sa epoki, e ni afirmas ke Esperanto esos la lasta sistemo di la pasinto.
La plu grava verko quan la Delegitaro laboras, esas la standpunto sur qua ol elevis la L. I. -problemo, iganta ol ciencal-teknikal afero. Per la extraordinara graveso di l’interveno di la Delegitaro komencas nuva epoko en la historyo di la L. I. ; la sola en qua la mokisto tacos, e la sola en qua la skeptiko devos serchar nur racionala e ciencala kontredici por la diskuto. Nam nun, per la verko di la Delegitaro, e nur per ol, la L. I. afero esas serioza. Per l’inauguro di la nuva epoko ni saveskas ke nia grandioza ideo neplu dependas de la hazarda existado di entuziasmemi, sed quale elemento di nia ciencal-teknikala pensado ol neplu remalaperos de la homala kulturo.