Progreso/Triesma Yaro/Numero 28/Letro da So P. Lusana a Prof. Peano

[ 252 ]

Letro da S^o P. Lusana a Prof. Peano^[1].

Biella, 10 januaro 1910.

Estimata Sioro,

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Vu ja agnoskis la supereso di Ido sur Esperanto, kad no ? Sed olta ne kontentigas vu tute, nam ol ne iris, en la reformi [ 253 ]realigita, til la punto ube vu esperis, t. e. ol ne divenis plu naturala (lektez « plu latina o plu italiana »). Yen la grava, gravega eroro, en qua falas omna partiani di l’absoluta naturaleso : Univer­salisti, Neutralisti, Novi­lati­nisti ed… altra isti. Omna ta brava personi ignoras, ke la serchado di l’absoluta naturaleso, en irga artifical idiomo, esas vera e propra absurdajo, o simpla kimeratra fantomo.

Se on deziras absoluta naturaleso, t. e. linguo tute, absolute « a posteriori », on neplu bezonas studyar e serchar un sol minuto : ta linguo o, prefere, ta lingui ja existas de longa e longa yarcenti ; oli esas la naturala lingui. On devas nur selektar la max konten­tiganta por omni ; sed hike esas la neposiblajo, ed en ta kazo on povus dicar « adyo » ad irga problemo di L. I.

Irga linguo artificala, quankam naturala en sa elementi konsti­tuciva, quankam bela, preciza, logikala, harmonioza, flexebla, reguloza, e c., e c., sempre havas en su ulo stranja o ridinda od antipatioza por ica od ita populo, e vana, tre vana e pueratra esas serchar l’absoluta naturaleso e pretendar, ke ta linguo donez plu multo kam ol povas donar.

Me povus anke pruvar, ke to, quo semblas a ni, Latini, tre naturala, povas semblar nenaturala e mem kontre­natura ad altra populi nelatina.

Exemple, kande ula Germano parolanta italiane dicas : « Io volere dire questo parolo, voler usare questa metoda, » to semblas a lu tam naturala kam dicar : « Io voglio dire questa parola, voglio usare questo metodo ». Kande ula Italiano dicas « cette soir » vice ce soir, « ce méthode, ce période » vice cette méthode, cette période ; kande ula Hispano dicas « questa cucchiaia » vice questo cucchiaio, e c., e c., la parolanto kredas, esas konvinkita parolar max naturale posible, e tamen lu facas grava erori, lu dicas vorti o frazi tute artificala.

Do ? Do nul absoluta valor-mezurilo existas pri la naturaleso aplikenda en la vorti di artifical idiomo. Existas nur valor-mezurilo relativa, segun qua on povas selektar la vorti, qui konsi­deresas max naturala posible, t. e. prenar tam multa naturaleso kam posibla, quo valoras subordinar olca a la cetera qualesi, ita qualesi qui judikesas max necesa e max importanta : facileso e regulozeso, la duesma dependanta de l’ unesma. Yen la max bona, la max necesa qualesi por ula vera L. I.

Anke la serchado di l’absoluta inter­nacioneso pekas, segun me, kontre la komuna raciono ed, omnakaze, ol kontresas la realeso di la kozi, nam ol esas neposibla, esante subordinata ad ula necesaji o remedyi por prezervar la qualesi max importanta, facileso e regulozeso.

La max esencala kozo do ne esas kad ica od ita vorto havas yuro plu o min legitima — segun inter­naciona vidpunto — kam altra apartenar a la lingual materyalo, sed kad ica od ita vorto esas adaptebla a la tuta organismo, t. e. konciliebla kun la cetera [ 254 ]vorti o membri, por ke la tuto povez max bone e max facile harmoniar e korespondar max posible a la logikaleso.

Yen pro quo me tute aprobas la simpligo dil konsonanti, tante plu ke on havas konvinkant exemplo en la hispana linguo, qua esas, se ne plu sonora e plu robusta kam l’italiana, certe plu orto­gra­fiale preciza kam olca.

Me admisas, quale vu, ke la duopligo dil konsonanti en la max multa kazi donas a la vorti aspekto plu naturala e plu bela, ex. : terra, terra, terre, e c. Tamen, admisante la duopla konsonanti en irga L. I., on kreas malfacilaji, qui esas fonti de erori. On adjuntez ke ta kriteryo ne povas aplikesar normale e precize ad omna vorti sen kontresar la spirito di ula linguo e la naturaleso, por qua on tante pledas, o, adminime, sen kontentigar la uni por mal­konten­tigar l’altri. Ex. : L. communicare ; F. communiquer ; I. comunicare ; E. to communicate ; S. comunicar, e c. Qua esas o pretendas esar justa ?

Pluse, on ne devas oblivyar, ke en la max multa europana lingui on tendencas, se me ne eroras, pronuncar la duopla konsonanti, quale se li esus simpla, precipue Franci, Angli e Germani. Pro quo on volas do konservar restajo dil pasinto ?

Pro quo, segun vu, senatano, unionano, e c. devus shokar l’orelo ? Forsan ol shokas l’orelo di ulu, qua nur audas de latina starpunto. Ol ne povas shokar l’orelo di nelatina populi, e to esas, segun me, sat konsi­derinda.

Vu dicas mokeme ke la simpligo di omna konsonanti esas nur mashino sen-in-ter-na-cio-na-li-gan-ta. Mealatere, me opinionas, ke ol esas potenta « faciligilo », t. e. instrumento por faciligar, dum ke l’ adopto di la duopla e di la simpla konsonanti, kontrala a la kriteryo di preske omna autori di artifical idiomi, esas nur fonto di erori e di malfacilaji por la max multa uzanti di I. L.

Vu dicas, ke mankas a nia societo la libereso, quan vu, kontre, prodigas senlimite ad omna partiani di irga interlinguo. To, me iton agnoskas, honorizas vu, sed me tre dubas, ke ta senlimita libereso pri la uzo di la L. I. povos produktar bona frukti por nia komun ideo.

Segun vua tre liberala teorio, omni, skribante en irga interlinguo, povas uzar vorti, frazi e konstrukti segun sua propra gusti e kaprici, tute quale che la espe­ran­tisti. To esas, unvorte, la max bel idealo anarkiista aplikata a la L. I. Me sincere konfesas ke, quankam me esas (filozofiale parolante) liberesano en politiko, me ne esas tala en L. I.

Senlimita libereso en la uzo di irga L. I. esas bela kozo, yes ; sed ol kreas babilonatra diskuti e senfina disputachi, quo duktos preske sempre a kaosatra sistemo, ed ica a la sen­kredi­tigo di l’ ideo ipsa. Omnakaze, ol ne povos donar bona frukti. Libereso en omna diskuti, yes, sed ne en la uzo di la linguo, nam ca lasta [ 255 ]libereso kreas arbitrio, kaoso e faciligas la korupto di la linguo. Cetere, to korespondas exakte a la famoza koncepto pri la liber evoluco di l’espe­ran­tisti, qui tamen reducis lia « kara linguo » ad ula grand enigmato, quan povas solvar nur ula tre rara pacienti dil templo zamenhofala.

Tam longe kam on ne laboras por un sola ed unika linguo inter­naciona, por un sola ed unika problemo ; tam longe kam on persequas la fantomo di l’absoluta naturaleso o di l’absoluta inter­nacioneso, on nultempe povos sucesar en sua penadi, on nultempe facos ulo vere utila por la komun ideo, on nultempe sucesos interesar la max granda parto dil mondo.

Se do on volas cesigar la prezenta krizala stando, omni devas e povas laborar kune e konkorde por un sola solvo dil problemo. Takaze, on ne devas nur fidar a su ipsa, sed a la max bona e max eklektikal kriteryo di multi, yen mea opiniono.

Or Ido, plufor­tigita da la sanciono di tante eminenta ciencisti quale Ostwald, Jespersen, Couturat, de Beaufront, Pfaundler, e c., e c., prizentas a la mondo la max bona (se ne ja la max perfekta) bazo di vera L. I. Nula restrikto di libereso existas che la Idisti, sed libereso, sen kaoso, por omni. Omni povas diskutar irga questiono, omni povas prizentar a nia Akademio propozi pri reformi o plubonigi, sub kondiciono, ke la diskuti esas serioza e segun ula reguli libere aceptita, e ke la propozi ne ekiras la domeno dil bona senco e di la logiko.

E nun permisez a me kelka vorti pri vua « Latino sine flexione ». Me vere judikas vua linguo tre bela, tre harmonioza, tre naturala e certe la max varyiva de omna artifical idiomi, sed samtempe ol anke semblas a me la max nereguloza e, konseque, la max malfacila ek omna lingui, ecepte por iti (rara avis !) qui ja konocas la latina.

La precipua malfacilaji, sen parolar pri la manko di omna max elemental regulo di gramatiko, di omna verbal e sub­stan­tival sistemo, rezultas de la ne-adopto di sistemo di final vokali indikanta la vorto-speci.

Ta sistemo, qua inspiris D^ro Zamenhof ed altra autori, precipue Ido, esas (omni agnoskas ito) la mas logikala e la max komoda, nam ol permisas komprenar ye unesma vido, preske sen ula prestudyo, irga texto en L. I. Or, persequante, quale vu facas, la fantomo di la latina naturaleso, vu renuncas la max bona ed efikiva moyeno, qua posibligas la quika e facila lernebleso e kompre­nebleso di la L. I.

Se la L. I. devus nur utilesar a la eruditi, latinisti o latinemi, vua linguo esus forsan la max bela trezoro falinta de la cielo, sed ol devas utilesar ad omni, sive instruktiti, sive ne-instruktiti, e por ta grandioza skopo vua linguo, me iton dicas tre laute e klare, ne povas utilesar. [ 256 ]Vu asertas, ke Ido ne esas la sama por omni ed omnaloke ; ke, exemple, la stilo di « Belga Sonorilo » ne esas ta di « Progreso ». Hike vu exajeras, kara Sioro. Diverseso di stilo o di penso tute ne esas diverseso di vorti. Me lektas reguloze preske omna idala jurnali e revui redaktata da Franci, Angli, Germani, e c. : me konstatas granda diverseso di stilo e mem di konstrukto en la vortordino, sed nultempe o tre rare diverseso di vorti. Omna Idani uzas nur la vortaro aprobita da lia kompetent Akademio, e to esas suficanta garantio kontre irga arbitriajo en la uzo di la vorti. L’ esencala kozo ne esas facar omna stili kompasatre egala, sed facar li klara, logikala, komprenebla e gramatikale reguloza por la max multi, segun la spirito di singla populo e la kapableso di singla parolanto o skribanto.

Esus ya tre pueratra pretendar, ke omna populi parolez e skribez segun fixigita, nechanjebla modelo ; sed, kontre, on devas pretendar, ke omni uzez la sama vorti, ed aplikez la sama reguli por ne krear kaoso e por ke omni povez facile inter­komprenar.

Permisez a me fine expresar la deziro, ke balde su levez la dio, kande omna kombatanti dil grava problemo marchos kune e konkorde e laboros, ne por plura solvi, sed por un sola ed unika, t. e. por la max bona solvo, qua rezumesas per l’axiomo da Jespersen. Lor nia tasko esos milfoye plu facila ; ni povos cesigar nia mizeroza lukti e kanteskar la granda peano di la final triumfo. « Vivez la Linguo Inter­naciona Ido ! »

Kordyale vua

P. Lusana.

1. Ica letro ne esis insertata en Discus­siones, « libera diskuteyo » di S^o Peano. Pro to ni publikigas hike granda parto de ol [N. D. L. R.].