La 9-11 mayo eventis en ca urbo la Mondala Kongreso di L’internaciona Asocii. Ad ol adheris cirke 120 internaciona Asocii, inter qui la Delegitaro e l’Uniono di l’Amiki di la L.I. Ultre la delegiti di nia du asocii, qui esis : Kom. Ch. Lemaire, So J. Jamin, Si Liet. Cardinal e Giminne, asistis So Prof. W. Ostwald, So Waltisbuhl, So Couturat, e So Chalon, sekretaryo di la grupo Pioniro. La questiono di la L.l., kun ta di la ciencala nomizado e terminaro, esis diskutata la 10 posdimeze. Existis tri tezi e « kampeyi » : la partiani di la franca quale L.I., apartenanta a la « Federation internationale pour l’extension et la culture de la langue française » ; la Esperantisti, riprezentata da la mas agema e bruisema parisana chefi ; e la Idisti. La unesma partio esperis, [ 235 ]ke la du artificala lingui kombatos e nuligos reciproke, e ke li ipsa povos venkar per la rivaleso di la du cetera partii. Sed la questiono unesme pozita esis : « kad on povas adoptar un o plura nacionala lingui quale L.I. ? » ed ol esis l’unika traktata. A So Prof. Wilmotte, eloquenta advokato di la franca (pro literatural e tradicionala motivi) Esperantisti ed Idisti respondis, pledante por la linguo artificala generale, sen ule enirar la diskuto di sua rispektiva lingui. Un kongresano montris, ke kande on adoptas, sive una, sive plura lingui (en kongreso ex.), to esas sempre speco di neyusteso e di violento kontre la lingui exkluzita ; e tale aparis, ke la linguo artificala esas la sola solvo posibla, yusta e humana, pro ke ol sola povas esas neutra. So Ostwald expresis en kelka konciza e forta paroli nobla pensi, qui ricevis generala ed entuziasmoza aprobo de l’asistanti : on ne devas zorgar pri la tradicioni, t.e. pri la pasinto, qua sat grave pezas sur nia shultri, e konservas su ipsa sat forte ; on devas pensar pri la futuro, e preparar ol ; on ne devas barar la voyo a la progreso, pro ke on ne povas imaginar ol, o pro ke ol trublas nia kustumi, nia egoismo. Fine, on ne devas sempre konsiderar to quo separas la homi, sed to quo povas unionar li : e to esis la skopo ipsa di la kongreso. La varma aplaudi qui sequis ta bela paroli montris, ke nia honorala prezidanto expresis ecelante la penso di la max multa kongresani. — Pro la diverseso di l’opinioni, la kongreso povis facar mula decido : quale dicis tre bone sa sekretaryo, So Paul Otlet, ol esis destinata por helpar, ne por impedar la progresi ; por apertar nuva voyi, ne por klozar oli. On decidis nur nominar komisitaro, en qua la tri partii esos egale riprezentata. To esis falio di la superba esperi di l’Esperantisti, qui pretendis quaze akaparar la kongreso ; e to esis suceso por Ido, quan on tale admisis quale linguo egalyura kam Esperanto.
Cetere, la tuta kongreso esis tre favoroza por Ido : ol konocigis ol da multa eminenta personi, qui havas granda rolo en la internaciona movado ed institucuri, sive ciencala, sive yurala e sociala. La Esperantisti penis fanfaronar pri sua « nuva » teknikala vortolibro, qua esas nur reedito di l’antala lexiko da Verax kun kelka nuvaji furteme pruntita de Ido. Sed on respondis a li per la Matematikal Lexiko en quar lingui, ed on memorigis, ke lia max serioza teknikala lexiko, l’Anatomia Vortaro, esis la verko di nuna Idisto, Do P. Rodet. So Ostwald ipsa anuncis, ke il studyas, kun altra Idisti, la questiono di la kemiala nomizado, e montris, ke nur en artificala linguo on povas regulizar tala nomizado. En altra okaziono, por refutar l’adoranti di la « naturala » lingui, il facis ica precoza deklaro : « Me provis tradukar peci de mea filozofiala verki en Ido, quale exerco ed experimento ; e me konstatis, ke la traduko esis ofte plu klara e konciza kam l’originala texto ; Ido obligis me expresar plu [ 236 ]precize la penso, pro ke ol havas nur un vorto por singla ideo, e forcas selektar la justa vorto ». To esis ya grava ed impresanta atesto ! Cetere, So Ostwald pruvis a nia samideani, ke il posedas nia linguo, nam il konstante uzis ol por konversar kun li. Li astonesis ke la granda ciencisto, tante okupata da multa ed importanta labori e zorgi, trovis la tempo e facis la peno lernar nia linguo ; e li esas ad il tre gratudoza pri ta max bona pruvo di simpatio ed aprobo. Ni omna povas esar fiera, ke So Ostwald divenis vera Idisto !
Rezume, ca kongreso esis granda suceso por nia ideo ed aparte por Ido ; e ta duopla suceso esas grandaparte debata a So Prof. Ostwald, qua konquestis la simpatio di omna asistanti..... Quaze por kontrastar, la Esperantista chefi uzis sua kustumala procedi di politikistachi. Li disdonis prospekto (sub la falsa titolo : « Delegitaro di la linguo internaciona ») kontenanta « protesto » di kelka ex-delegiti (12) e di 22 subskribinti di la peticiono di la Delegitaro. To esas nur reedituro di la sempre sama mentii e kalumnii, di la rakontachi pri la asertita « demisi » di la membri di la Komitato, e.c. Ta siori asertas, ke la Delegitaro neplus existas : li ne povas tolerar, ke ol duras existar pos lia demisi ! Ni refutis ante longe ta malvera akuzi ; ni refutas oli ankore en letro sendita a la sekretaryo di la kongreso, e quan ni publikigas en formo di prospekto : ni rekomendas ol a nia amiki, por kombatar la intrigi di nia adversi, qui duras sua malnobla kampanyo. Ta moyeni pruvas nur, ke li esas sempre la sama ; ke li koncias sua malforteso e venkeso ; e ke, ne povante kombatar ni per ciencala diskutado, li penas subminar nia verko per argumenti di advokatachi. Cetere, lia « protesto » havis reale nula efiko.
Li uzis ankore plu malnobla procedi. Li interrompis per klamachi la idista oratori, e So Ostwald ipsa, kande li parolis pri Esperanto. « La Revuo » instruktis ni, ke existas en Esperantuyo « kriemi » e larja manui : li venis en la kongreso por aplaudar omna vorti di sua chefi, e… grunar nedecante dum la paroli di l’Idisti. En l’expozeyo (Palais du Cinquantenaire), ube esis expozata apude la Esperantala ed Idala publikigaji, eventis incidento, quan ni ne raportus, se ol ne karakterizus perfekte la mentala stando di la « fideluloj ». Bando de fanatiki, duktita da Generalo Sebert, interrompis per klamachi e disputi So Couturat, qua esis montranta ta expozeyo a la vizitanti, por facar quaza skandalo. Li donis certe bela exemplo di l’Esperantala politeso ! Sed esas vere shaminda vidar membro di la franca Instituto partoprenar, se ne duktar, tala manifesti di bubachi !
Por la jus dicita expozo ni kompozis kompleta kolekto di omna dokumenti pri Ido, kontenanta la sequanta seryi : 1o cirkuleri e propagala broshuri di la Delegitaro ; 2o dokumenti pri la labori di la Komitato ; 3o lernolibri e vortolibri pri Ido en multa [ 237 ]lingui ; 4o specala libri e publikigaji en Ido (ciencala, komercala, e.c.) ; 5o jurnali en o pri Ido. Ta kolekto esas tre bone aranjita per la zorgi e spensi di la grupo Pioniro de Bruxelles. Ol restos permanante quale kolekto por expozado. Ni pregas do nia amiki richigar ol konstante, sendante a So Chalon (34, rue Van Ostade, Bruxelles) omna nuva publikigaji en o pri Ido (un exemplero generale, sed multa exempleri di la propagili).
Dum la kongreso nia amiko So Peus advenis en Bruxelles. La grupo Pioniro aranjis la 10a vespere kunveno por aceptar il e la cetera extera Idisti. Ol invitis ne-Idisti e mem Esperantisti. So Peus facis bonega diskurseto en Ido. Pose, Si Couturat e Kom. Lemaire respondis en franca a la questioni di l’asistanti pri la historyo di nia linguo ed olsa konstituco. On cesis la kunveno e disiris kontrevole ye tarda horo, forportante max agrabla memoro de ca kunveno vere amikala ed internaciona, en qua on babilis multe e familiare en Ido. On diskutis kun Esperantisto, qua parolis Esperante ; ed on povis konstatar, ke la adepti di la du lingui perfekte interkomprenas, quale se li parolus du dialekti di un sama linguo. La samo eventis en la kongreso ipsa, en aparta konversi ; tala experimenti pruvas max bone, ke la « skismo » esas pure artificala, e ne existus o ne durus, se la chefi e tirani di Esperanto ne produktus e konservus ol per sua taktiko di persekutado, di silenco et di trompado, per qua li fanatikigas la kredema populo. La paco esos facita, kande la Esperantisti havos la kurajo konquestar sua libereso e subversar la autokrata chefi, qui lansis li, sen konsultar nek avertar li, en malsaja e ruiniganta milito… en nomo di l’interna ideo e di la santa afero !
Yen la texto di la propozo prizentita a la kongreso en nomo di la Delegitaro e di l’Uniono di l’Amiki di la L. I. :
« Importas rekomendar a l’internaciona asocii, a l’internaciona kongresi ed a la statala autoritati l’adopto di la Linguo internaciona di la Delegitaro :
1-e. Pro ke ol ne esas individuala verko, sed la kolektala verko di la Komitato internaciona elektita por to da la Delegitaro por adopto di linguo helpanta internaciona (310 societi adheranta).
2-e. Pro ke ol esas la frukto di la studyi, labori e decidi di l’unika autoritato internaciona, senpartia e kompetenta, qua existas pri ta temo, e ke ol esis kompozata nur pos kompara exploro e kontredicala diskutaro di la precipua proyekti existanta, qui omna agnoskesis nesuficanta.
3-e. Pro ke ol esas riprezentata da internaciona organizuro, l’Uniono di l’Amiki di la Linguo internaciona, establisita sur la max liberala fundamenti, sub la direkto di Komitato e di Akademio elektata da la membri di l’Uniono, e ke ol povas ricevar reguloza e progresema devlopo, sen ula impedilo, segun la ciencala principi qui duktis sa formaco.
4-e. Pro ke ol esas « la linguo max facila por la max multa homi » : per sua alfabeto, reducita a la 26 literi di l’internaciona (angla-latina) [ 238 ] alfabeto ; per sua pronuncado, ek qua exkluzesis omna malfacila soni ; per sua gramatiko, qua reducas la flexioni a la minimo praktike necesa ; per sua vortaro, metodale kompozita segun la principo di la maxima internacioneso.
5-e. Fine, pro ke, kompozita da ciencisti por la ciencala uzadi, ol esas, plu kam irg altra, adaptebla a la ciencala e teknikala terminaro existanta, e furnisas, per logikal ed autonoma sistemo di derivado, la moyeno uniformigar, regulizar e devlopar ta terminaro en la direciono di l’internacioneso ja aquirita ».
Yen anke la texto di komunikajo, qua esis sendata dum la kongreso a la belga jurnali, e publikigita da li :
En ica momento, kande la questiono di la linguo internaciona traktesas avan la Mondala kongreso di l’internaciona asocii, la partiani di Esperanto reformita (Linguo internaciona di la Delegitaro) kredas utila komunikar a la publiko la sequanta deklaro :
1-e. La sperienco montris, ke primitiva Esperanto bezonis plubonigi e simpligi, qui omna realigesis da la Delegitaro por adopto di linguo helpanta.
2-e. La sperienco montris, ke helpanta linguo ne povas nun pretendar serioze la rolo di literaturala linguo : la traduki de Shakespeare, de Gœthe, de Molière, e c. en Esperanto pruvis, quante grava eroron on facas tale. Literaturala verko valoras tam, se ne plu multe, per la formo kam per la materyo ; on nur alteras ol, transportante ol en altra formo, en qua la zorgo pri logiko devas dominacar la estetikala konsideri.
3-e. La helpanta linguo bezonas kompozesar gradoze da la kompetenta ciencisti, aparte en la ciencala e teknikala domeno, qua cetere ne esas izolebla de la komuna linguo : ol ne devas abandonesar a la hazardi e kaprici di l’uzado. Pluse, ol destinesas esar skribata plu ofte kam parolata, e to prezervas ol de l’endukto di l’idiotismi, qui koruptus ol.
4-e. Fine la helpanta linguo devas servar en la cienco, l’industrio, la komerco, domeni en qui la nocioni esas esence internaciona, e lasar a la nacionala lingui l’expreso di la literaturala pensi, qui havas karaktero plu specale nacionala.
A. Waltisbuhl,
L. Couturat.
Kelka rimarki. — La raporto prizentata a la kongreso « en nomo di l’ oficiala institucuri di Esperanto » retraktis la malsaja expresuri « populo esperantista » e « supernaciono » ; on sentis ya, ke tala fanfaronado, bona por la Esperantala kongresi, povus nocar che la sobra e profana publiko. La chefi do celis prudente la verda flago en sua posho ! Sed on esez quieta : ol reaparos balde, kande oportos itere ecitar la pasioni e la blinda entuziasmo di la santa populo !
On deklaras, ke ta « multeso »… « ne semblas povar ricevar reguloza organizado, od esar direktata da irga povo… » To esas [ 239 ]konfeso di la pura anarkio, qua regnas en Esperantuyo ! Sed lor, quale on audacas parolar pri l’ « oficiala institucuri di Esperanto » ? Qua havas la yuro parolar en nomo di l’ Esperantisti ? Quon divenas la « yurizita riprezentantaro » tante dezirata ?
Yen la konkluzo, quan on intencis inferar de to : « la movado esperantista neplus povas esar haltigata nek mem direktata en nuva voyi… » Vere ? e la natural evoluco ? e la konstituco di « parisana dialekto » ? e la furtema endukto, en la vortolibri, di kelka nuva sufixi, quin on ante deklaris neutila, proskriptis e boikotis, e quin l’ Akademio (oficiala instituco !) rifuzis adoptar ?
On ne povas « substitucar ad Esp. linguo internaciona qua prizentas diferi suficanta por necesigar la chanjo di la lernolibri ». Yen fine la vera motivo ! La « vendisti di la templo » repulsas omna reformo qua obligus… chanjar la lernolibri ! To esas ya sincera konfeso ! E pro to la « homaro » (di qua on audacas infre alegar l’ « interesto ») devos aceptar linguo kun supersigni ! Nam la supersigni garantias la monopolo di kelka librovendisti !
En altra raporto on lektas kun stuporo : « La Universala Esperanto Asocio havas nule la skopo propagar la linguo Esperanto… » — Tute kontre ! quale on dicas, kande ulu marchis sur onua pedo.
Fine, kad on savas, qua esas nun la vera nombro di l’ Esperantisti enskribita en la diversa grupi e societi, do manifestanta reala intereso a la linguo ? Tre autoritatoza Esperantestro deklaris ol en publika diskurso : 25.000. E fakte, la yarlibri di 1906 e 1907 kontenis 18.000 til 20.000 nomi. Ube do esas la centi de mili e la milioni, pri qui on tante fanfaronas ? Yen la reala « forteso » di la populo, qua pretendas konquestar la mondo ! Nu, nule importas, reale, kad l’ adepti di ula L. I. esas 1000, 10.000, 100.000 o mem 1 miliono : la sola questiono, por la mondo, esas, ka ta linguo esas la max bona, t. e. la max facila por la max multa homi. La « nombro » signifikas nulo, ed esas nur vana fanfaronado. Quale ulu dicis, la solvo ne dependas de la « populo esperantista », sed de la populo ne esperantista.