wszystkiemi przyległościami, a ks. zatwierdził im nanowo wszelkie zrobione gdzie indziej darowizny. Po załatwieniu tej sprawy, Konrad przywilejem udzielonym na zjeździe w Dankowie dnia 2 lipca w roku 1236 podzielił synów swoich Kazimierza i Bolesława, Kujawami i Mazowszem, i tę samą rz. Chełmicę, będącą przedtem granicą posiadłości dobrzyńców, za granicę Mazowsza i Kujaw naznaczył, a tem samem właściwą podówczas Ziemię Dobrzyńską, wraz z zamkiem Dobrzyń, Bolesławowi młodszemu synowi oddał w posiadanie. Odtąd ziemia ta przechodziła kolejno w dziedzictwo jego potomków, z których Władysław ks. dobrzyński, synowiec króla Łokietka, ustąpił mu prawem wieczystem Z. D., nie mogąc jej dalej bronić przeciwko chciwości krzyżaków. Krzyżacy jednak raz powzięty zamiar nie tak łatwo porzucali i, przy pomocy Jana króla czeskiego, opanowali w r. 1329 Z. D., którą tenże król, roszcząc sobie prawo po Wacławie, sprzedał im za sumę 4800 kóp groszy praskich. Dopiero wyznaczony przez papieża sąd r. 1339 w Warszawie, nakazał zakonowi zwrot nieprawego zaboru. Kazimierz Wielki, przenosząc pokój nad wojnę, zawarł z krzyżakami ugodę w 1343 r. w Kaliszu, mocą której Kujawy i Dobrzyńskie królowi nazad powrócone zostały. Król ten, umierając, zapisał Ziemię Dobrzyńską wnukowi swemu Kazimierzowi ks. szczecińskiemu. Umarł ten książę bezpotomnie w r. 1376 a Ziemia Dobrzyńska powtórnie puszczoną została w lenne posiadanie Władysławowi ks. Opolskiemu. Ale ponieważ nowy nabywca poddanych uciemiężał, więc Władysław Jagiełło postanowił poskromić lennika, co widząc, zastawił on w r. 1391 u krzyżaków całą Ziemię Dobrzyńską za 40000 czerwonych złotych. Krzyżacy zajęli się zaraz odbudowywaniem zamków i wzmocnieniem miejsc obronnych, jednocześnie opanowali Żmudź i pustoszyli Litwę. Na mocy traktatu raciąskiego w r. 1404 zakon Żmudź sobie pozostawił, a Ziemię Dobrzyńską oddał za zwrotem zastawowej sumy. Ale pomimo ugody krzyżacy nie poprzestali najeżdżać Dobrzynia, wojna więc była niezbędną, sam wielki mistrz ją rozpoczął w r. 1409 zniszczeniem Ziemi Dobrzyńskiej. Wojna ta trwała z przerwami przez lat 50. Początek jej pamiętny klęską krzyżaków pod Tannenbergiem w r. 1410; zakończył ją zaś rozejm w Toruniu w r. 1411, na mocy którego Ziemia Dobrzyńska na zawsze Polsce ustąpioną została. Dopiero ostateczny upadek zakonu i pokój w Toruniu w r. 1466 wcielił Ziemię D. do korony. Do pierwszej wojny szwedzkiej kraina ta używała błogich skutków pokoju, po której i ona uległa jednym losom z krajem całym. Do ostatnich dni dawnej Rzplitej, lubo uchwałą sejmu 1717 roku do województwa brzesko-kujawskiego, a następnie do inowrocławskiego była przyłączoną, nie przestała zupełnie odrębnie się rządzić. Herb Ziemi Dobrzyńskiej wyobraża głowę sędziwego człowieka z dwiema koronami, jedną na głowie, a drugą na szyi, z rogami bawolemi; głowa ta oznacza Władysława Łokietka, którego rycerstwo, wdzięczne za wydobycie ze szponów krzyżaków, uprosiło, że im za herb pozwolił swego wizerunku używać; dwie zaś korony są owe dwie części mazowiecka i kujawska, które się za przyczyną Łokietka zjednoczyły; rogi bawole znaczą leśną naturę tej ziemi. W roku 1770 dzieliła się na pow.: dobrzyński, rypiński i lipnowski. Sejmiki odbywały się w Lipnie, gdzie obierano dwóch posłów na sejm, deputata ną trybunał i komisarza na komisyą radomską. Popisy rycerstwa odbywały się na polach pod Lipnem. Dziś Ziemią Dobrzyńską zowią powiaty lipnowski i rypiński z dekanatem Górzno w kraju pruskim. Rzeka Drwęca tworzy jej granicę północno-zachodnią od Prus, Wisła stanowi granicę południowo-zachodnią, brzeg jej prawy wysoki; Skrwa rzeka wychodząca z jeziora Skrwilińskiego, milę od granicy pruskiej, tworzy granicę Ziemi Dobrzyńskiej od wschodu z powiatem sierpeckim i płockim. Inne mniejsze rzeki w Ziemi dobrzyńskiej są: Mień, wpada do Wisły pod wsią Nowogródkiem naprzeciw Nieszawy. Różec, wpada do Drwęcy blisko Dobrzynia. Pisa, wychodząca z jeziora Księte przy Swiedziebni i Gałkowie, uchodzi do Prus i łączy się z Drwęcą. Rypienica wpada do Drwęcy pod Łapinożem. Makownica wypływa z jeziora Chalińskiego, wpada Wisły. Chełmica rzeczka płynie z jeziór z Chełmicy i Tupadł, wpada do Wisły pod Zażyczewem. Kamienica, rzeczka, z jeziora Lenie wychodzi, wpada do Wisły; te rzeczki latem wysychają, lecz obracają kilka młynów. Jeziór jest do 60, nazwanych od wsi do których należą; najznaczniejsze jeziora: Dłuskie, Orszulewskie, Ostrowickie, Żalskie, Kikolskie, Chalińskie, Skempskie. Gospodarstwo rolne ogólnie od lat 50 znacznie się podniosło, tak w budowlach jak w inwentarzach i roli; lepiej stoi niż przed pięciudziesięciu laty w Prusach zachodnich. Odznaczają się gospodarstwem w budowli, w uprawie roli, poprawnych inwentarzach, majątki następujące: Dobra Zbójno, własność niegdy Sumińskiego, dziś Dzierżanowskiego, płodozmian najdawniejszy bo jeszcze przed 1830 rokiem zaprowadzony; Skempe; własność Gustawa Zielińskiego, Okalewo własność Adolfa Chełmickiego; Skrwilno, własność Jeżewskiego, niegdy z dobrami Rościszewo w powiecie sierpeckim, gniazdo Rościszewskich; Kikoł, własność Mieczysława Nałęcza; Chełmica, własność Grabińskiego; Zembowo, wła-
