błotówka, Zalesie. Ziemia urodzajna; uprawiają oprócz zwykłych zbóż w tym powiecie także: tytuń, kukurydzę a nawet i kawony udają się w południowej części tego powiatu na polu. Na dobrze uprawionych polach pszenica daje po 20 kóp z morgi a kopa wydaje po ¾ korca i wyźej. Ziemia też wysokiej jest wartości, za dzierżawy płacą po 12 złr. i po 14 złr. od morga. Cały ten powiat na przestrzeni 130,129 morg. niższo austryackich; na to ról ornych: 89,388 m., łąk i ogrodów 17,783 m., pastwisk 2375 m., lasu 20,583 m. Browarów jest w tym powiecie 3, mianowicie w Budzanowie, w Jagielnicy i w Wygnance własność Maryi hr. Borkowskiej. Gorzelń jest w powiecie 16: mianowicie 2 w Bazarze, Białym potoku, Byczkowcach, Kalinowszczyźnie, Kolędzianach Kossowie, Koszyłowcach, Muchawce, Pauszówce, Szulharówce, Uhryniu, Wierzbowcu, Wygnańcu, Zalesiu, Zwiniaczu. Młynów wodnych było w 1876 roku w tym powiecie 33 a mianowicie w Białej, Białobożnicy, Białym potoku, Budzanowie, Byczkowcach, Czerkawszyźnie, Czortkowie starym, Dawidkowicach, Dolinia, Dżurynie, Jagielnicy, Kalinowszczyźnie, Kolendzianach, Kossowie, Muchawce, Pauszówce, Rydodubach, Połowcach, Salówce, Skomorosznem, Skorodyńcach, 2 w Sosolówce, Świdowie, Szmańkowcach, Szmańkowszczyku, Szulharówce, Szwajkowcach, 2 w Uhryniu, Ułaszkowach, Wierzbowcu, Zwiniaczu. Największą fabryką w czortkowskim powiecie jest rządowa fabryka tytuniu i cygar w Jagielnicy. Fabyka machin rolniczych w Wygnance, olejarnia w Wygnance, fabryka rumu i likierów w Wygnance, cegielnia w Czortkowie starym i cegielnia w Jagielnicy. Sławne są jarmarki w Ułaszkowcach, zaczynające się 24 czerwca a trwające cały tydzień; licha ta mieścina w ciągu roku niczem od wsi się nie różniąca, nagle ożywia się, drewniane budy umyślnie na sklepy popostawiane oraz tymczasowe szałasy i namioty napełniają się ludźmi i najrozmaitszemi towarami, obszerne place otoczone palisadami, pełne stad wołów podolskich, besarabskich, mołdawskich i węgierskich, w innych tabuny dzikich koni. Dawniej szczególniej, nim kolej żelazna we wszystkich kierunkach przecięła Galicyą, zwozili kupcy lwowscy, czerniowieccy, tarnopolscy i z innych miast Galicyi najrozmaitsze towary, bławatne, galanteryjne, biżuterye, ubrania, korzenie, a obywatelstwo obwodów czortkowskiego, czerniowieckiego, brzeżańskiego, stanisławowskiego, stryjskiego i złoczowskiego zaopatrywało swe domy we wszelkie zapasy. Stada koni galicyjskich były tu licznie reprezentowane; handel zbożowy, okowitą i wełną, prowadzony był na wielką skalę, krocie tysięcy korcy podolskiej pszenicy i żyta, miliony garncy okowity kontraktowano tutaj na rachunek bliskich przyszłych zbiorów. Chaty włościańskie w Ułaszkowcach i dwory sąsiedniej szlachty przepełnione były dalekiemi gośćmi. Teraz przy rozgałęzionych liniach kolejowych jarmark ten stanowi z jarmarkami w Tarnopolu na środopoście i na św. Annę oraz w Mościskach główne targowisko tylko zboża, wełny, gorzałki, koni i bydląt. Kolei ten powiat nie posiada; najbliższe stacye kolejowe są: Tarnopol i Łuzany. Gościńców bitych ma 2, mianowicie jeden rządowy idący z Tarnopola na Czortków, Zaleszczyki do Czerniowiec, który przecina ten powiat z północy na południe; drugi krajowy, idący z Czortkowa na zachód przez Buczacz do Monasterzysk, gdzie łączy się z gońcińcem rządowym idącym ze Lwowa na Brzeżany, Podhajce, Monasterzyska do Stanisławowa. Pod względem historycznym zasługują na wzmiankę: miasteczko Budzanów ma ruiny zamku, obszerny pałac i klasztor panien miłosiernych. Podczas najazdów tatarskich stoczono w okolicy kilka utarczek z nieprzyjacielem. Miasteczko Jagielnica z dobrze zachowanym, niegdyś obronnym zamkiem, przerobionym teraz na fabrykę tytuniu. Wieś Kolendziany z starożytnym zamkiem, dotychczas zamieszkałym; wieś Zawale koło Czortkowa: istniał tam obronny zamek, który przez Turków w 1676 roku zrujnowany został. Dawny obwód czortkowski obejmował powiaty: Czortków, Mielnica, Borszczów, Kopeczyńce, Budzanów, Husiatyn, Tłuste, Zaleszczyki, Jazłowiec. 2.) Cz. stary, wieś, pow. czortkowski, przylegająca z południowo-zachodniej strony do Czortkowa miasta. Przestrzeń posiadłości więk. roli ornych 750, łąk i ogr. 12, pastw. 86, lasu 116; posiadł. mn. roli orn. 952, łąk i ogrod. 116, pastw. 88, lasu 33 morg. Ludność rzym. kat. 280, gr. kat. 672, izrael. 118: razem 1070. Przyłączoną jest pod względem administracyjnyn, sądowym i kościelnym tak jak Czortków miasto; do urzędu pocztowego i obudwu parafij do Czortkowa miasta należy. Jest tu kasa pożyczkowa z funduszem zakładowym w kwocie 481 złr. B. R.
Czortorya albo Czartorya (ob.), pow. hrubieszowski.
Czortowe, jez. w półn. części pow. grodzieńskiego, między Kotrą a Pyrrą.
Czortowice, pow. hrubieszowski, ob. Czartowiec. Folw. Cz. z wsią t. n., od Lublina w. 105, od Hrubieszowa w. 8, od Kowla w. 100, od rz. Bugu w. 10. Nabyte w r. 1866 za rs. 18408. Rozległość wynosi m. 250, a mianowicie gruntn orn. i ogrody m. 206, łąk m. 34, nieużytki i place m. 10; płodozmian 13-polowy. Wieś Cz. osad 25, gruntu m. 276.
Czortowiec, wieś, pow. horodeński, leży
