krzyżacy Cz. i miasto przez zemstę spalili; zamku jednak nie zdobyli, ponieważ gdańszczanie za wczasu nadesłali posiłki. W r. 1463 zarządzał Cz. Władysław, kasztelan nakielski, który w czasie swojej nieobecności uczynił zastępcą szołtysa Jerzego, herbu Topór. Tenże Jerzy zamyślał zamek oddać krzyżakom; umówił się więc z kilkunastu żołnierzami, którym zaufał, resztę zaś załogi wysłał precz z zamku. Kiedy jednak chciał wykonać zdradę, został przez swoich schwycony i uwięziony, tak że zamek i nadal utrzymał się w ręku Polaków. Dopiero w r. 1466 dostał się przez podstęp jakiegoś Marcina Zitzwitz w ręce krzyżaków; o czem gdy się dowiedział król Kazimierz, bawiący wtedy w Bydgoszczy, nadciągnął z wojskiem i po 7 dniach napowrót go zdobył. Wszystkich komturów, o ile teraz wiadomo, było 29 w Człuchowie: Ludwik von Lieberzelle przed r. 1323, Dytryk von Lichtenhain, zarazem komtur świecki 1323–1326, Günther von Snoze 1332–1334, Jan von Barkenfeld 1336–1338, Henryk Ernst do r. 1344, Jan von Barkenfeld 1346–1350, Ludolf von Hake 1350–1354, Henryk von Thaba 1355–1370, Henryk von Grobitz 1372–1377, Konrad von Wallenrod 1377–1382, Fryderyk Kühl von Scharfenstein 1382–1383, Jan von Schoenfeld 1383–1392, Wilhelm Folkolt 1392–1402, Gamrat von Pinzenau 1402–1410, Arnold von Baden 1410 poległ pod Tannenbergiem 15 lipca, Jost von Hohenkirchen 1410–1411, Jan von Speet 1411–1413, Wilhelm von Steinheim 1413–1415, Jan von Hohenkirchen 1415–1420, Leopold von Reitenbach 1420–1422, Jan von Pommersheim 1425–1431, Mikołaj von Nikoritz 1431–1433, Bernard von Schönburg 1433–1435, Henryk von Rabenstein 1435–1437, Gotfryd von Geilenkirche 1437–1438, Wilryk von Greifenstein 1438–1440, Jan von Stockheim 1441–1444, Herman Hug von Heiligenberge 1445–1446, Jan Rabe 1450–1454. Zaraz po wyparciu krzyżaków osadzili Polacy na zamku człuch. starostów. Pierwszym starostą w Cz., jeszcze przed pokojem toruńskim, był Mikołaj Szarlej, wojew. inowrocławski, który w nieszczęśliwej bitwie pod Chojnicami r. 1454 dostal się do niewoli i przez niejaki czas trzymany był w Malborgu; po nim objął starostwo Władysław, kasztelan nakielski, wspominany r. 1463; roku 1466 Jerzy Dąbrowski, starosta czluch., o którym pisze Niesiecki, że się także dostał do niewoli krzyżackiej; r. 1510 był starostą człuch. Andrzej Górski, podkomorzy poznański; r. 1520 Rafał Leszczyński, kasztelan łędzki, który potem został biskupem przemyskim i płockim. R. 1530 umarł Stanisław Kościelecki, wojew. poznański, star. człuch.; w roku 1545 umarł Jan Kościelecki, wojew. łęczycki, bydgoski, tucholski i czł. starosta; w r. 1557 Jan Latalski wojew. poznański; r. 1565 Achacy Czema, wojew. malborski, dawniej podkom. pomorski; około r. 1570 żył Stan. Latalski, star. inowrocł. i człuch. Obaj Latalscy byli zwolennikami nowej nauki Lutra i najwięcej przyczynili się do zaprowadzenia reformacyi w tem starostwie; dopiero gdy w roku 1603 umarł Stanisław Latalski, a starostą człuch. został Bartłomiej Tylicki, gorliwy katolik i brat biskupa Tylickiego, przywrócono katolikom pogwałcone prawa. W ogóle od tego czasu wszyscy następni starostowie tutejsi sprzyjali wierze katolickiej, jako Ludwik Wejher, podkom. chełmiński, który umarł 1617, dwa lata po śmierci swojego poprzednika Bartłomieja Tylickiego; Jan Wejher, wojew. chełmiński, umarł 1626; Melchior Wejher, także wojew. chełmiński, umarł 1643; Jakób Wejher, wojew. malborski, założyciel miasta Wejherowa i fundator dobroczynny kościołów i klasztorów na Pomorzu, umarł r. 1657; po jego śmierci otrzymała czwartą część dochodów człuch. starostwa w dożywociu druga małżonka Wejhera księżna Joanna Radziwiłłowa, która, jak się zdaje, poszła potem za Bogusza von Leszczyńskiego, podkanclerza koronnego i starostę człuchowskiego, zmarłego r. 1660; Michał Kazimierz Radziwiłł, hetman wielki, umarł 1680; Karol Stan. Radziwiłł kanc. lit. umarł 1711; jako donosi Gödke w swojej kronice niemieckiej, posiadała w r. 1721 czluch. starostwo wdowa Anna Radziwiłłowa, która wszystkie akta tutejsze grodzkie kazała zapakować w 4 wielkie paki i przewieść do swojej rezydencyi w mieście Biała na Litwie. Ostatni star. człuchowski, którego znamy, jest Michał Kazimierz Radziwiłł, wojew. wileński, hetman litewski, umarł 1762. Za polskich czasów odbywały się w Cz. sejmiki powiatowe i sądy ziemskie. Ważniejsze wypadki z historyi, dotyczące miasta i zamku, są następujące. R. 1520 przyciągnęły pod Cz. oddziały wojska z Niemiec pod wodzą Schönberga, niosły one pomoc dla Alberta, księcia pruskiego, który Pomorze napowrót myślał zdobyć: widząc to wojsko zamek warowny i załogę w nim liczną, ani się nie pokusiło zdobywać go. R. 1563 awanturniczy Eryk książę brunszwicki przybył tu z pod Oliwy, ale zamku także nie zdobył. R. 1627 Szwedzi bardzo pustoszyli całą okolicę, miasta Frydland, Czarne (Hamersztyn) zabrali; Cz. wtedy całe się spaliło d. 18 kwietnia. W r. 1656 szwedzki dowódzca Aleksander Weissenstein, zdobywszy poprzednio Tucholę, Frydland i Chojnice, oblegał człuchowski zamek, którego nie był by tak łatwo zdobył, ponieważ był w żywność i amunicyą dostatecznie zaopatrzony; załogą stało w nim 200 chlopa, ale na nie-
