wsią Ruszoną (Ruschendorf) w okręgu kwidzyńskim, do okręgu bydgoskiego wchodzi o 6 kil. przed Piłą, t. j. do pow. chodzieskiego, przechodzi przez Piłę, za wsią Śmiłowo wchodzi do pow. wyrzyskiego, prowadzi przez Wyrzyska, Nakło, następnie w pow. bydgoskim przez wsi Szelin Strzelewo, Kruszynę dąży ostatecznie do Bydgoszczy. Bydgosko-królewiecki idzie od Bydgoszczy w kierunku północno-wschodnim przez wsie Osielsk, Trzeciewiec, dalej w okręgu kwidzyńskim przez Świecie, Nowe do Gdańska i Królewca. 4) Inowrocławski z Inowrocławia prowadzi w kierunku północno-zachodnim przez wsie Jaksice, Racewo, Nowąwieś do Bydgoszczy. 5) Poznańsko-toruński idzie przez Gniezno, Trzemeszno, Mogilno, Strzelno, Inowrocław. Koleje żelazne ułatwiające komunikacyą w okręgu są: 1) Część kolei wschodniej (Ostbahn), idącej z Berlina przez Chojnice do Eydtkuhnen; część kolei prowadząca z Piły przez Toruń do Wystrucia (Insterburg); część kolei z Bydgoszczy do Tczewa (Dirschau). 7) Część kolej górno-szląskiej (Oberschlesische Bahn), na przestrzeni z Poznania do Staregogrodu (Stargard); część kolei poznańsko-bydgoskiej; część przestrzeni z Inowrocławia do Torunia. 3) Część kolei oleśnicko-gnieźnieńskiej (Oels-Gnesener Bahn). 4) W ostatnim roku przybyła kolej poznańsko-belgardzka, prowadząca do portów baltyckich Rügenwalde i Stolpemünde, ze stacyami w Rogoźnie i Pile. (Długość przestrzeni, oraz ilość przewiezionych osób i towarów ob. Poznańskie w. ks.). Administracyą poczt. i telegrafów kieruje w całym okręgu bydgoskim i jeszcze w 5 powiatach Prus Zachodnich naczelna dyrekcya w Bydgoszczy. W końcu r. 1877 było 5 urzędów pocztowych pierwszej klasy ze stacyami telegraficznemi, a mianowicie: Bydgoszcz, Gniezno, Inowrocław, Nakło i Piła; urzędów pocztowych drugiej klasy ze stacyami telegraficznemi 10, a mianowicie: Koronowo, Czarnków, Chojnica, Wieleń, Łobżenica, Trzcianka, Szubin, Strzelno, Trzemeszno, Wągrowiec; urzędów pocztowych trzeciej klasy 35; nareszcie ajentur pocztowych 48. Samodzielny urząd telegraficzny był jeden, połączonych stacyj telegraficznych 37, urzędów pocztowych i telegraficznych razem 136, poczthalteryj 27. Długość linij, któremi listonosze po wsiach roznosili listy, wynosiła 1231 kil., linij telegraficznych 787 kil., drutów telegraficznych 3,745 kil. Na głowę przypadło w r. 1876 listów 10,8, telegramów 0,09. Jeden urząd pocztowy przypada na 116,82 kwadr. kil. i 5786 mieszkańców; jedna stacya telegraficzna na 279,22 kwadr. kil. i 13,959 mieszk. W. ks. poznańskie w granicach z r. 1815 powstało z dawnego województwa poznańskiego, z części województwa inowrocławskiego, w. brzesko-kijowskiego, z części ziemi wieluńskiej, części wojew. sieradzkiego, z części w. kaliskiego i w. gnieźnieńskiego. Z dawnego województwa poznańskiego, teraz nie należą do księstwa poznańskiego na pograniczu północnem położone: cały powiat wałecki, części powiatów nowoszczecińskiego, belgardzkiego, dramburskiego i sternberskiego. W całej objętości częścią województwa poznańskiego w okręgu bydgoskim był powiat czarnkowski. Częściowo należały do województwa poznańskiego. 2) pow. gnieźnieński objętością 2,17 kwadr. mil, do województwa zaś gnieznieńskiego objęto 19,23 kw. mil i do wojew. kaliskiego obj. 2,06 kw. m. 3) wągrowiecki obj. 11,83 kwadr. mil., do w. zaś gnieźnieńskiego obj. 12,94 kw. mil; 4) chodzieski obj. 10,36 kw. m., do wojew. gnieźnieńskiego obj. 9,78 kw. m. Do wojew. poznańskiego nie należały: 5) pow. mogilnicki położony dawniej w woj. gnieźnieńskiem obszarem 11,99 m. kw.; w w. brzesko-kujawskiem obszarem 11,74 m. kw.; w w. inowroclawskiem obszarem 0,24 kw. mil, 6) inowrocławski był położony w wojew. inowrocławskiem obszarem 19,50 kw. mil., w wojew. brzesko-kujawskiem obsz. 9,02 kw. m.; w gnieźnieńskiem obszar. 1,90 mil kwadratowych. 7) szubiński położony w wojewódz. gnieźnieńskim na przestrzeni 19,64 mil kw., w w. inowrocławskiem na prz. 1,56 m. 8) bydgoski pow. w wojew. inowrocławskiem objętością 12,41 m. kw., w gnieźnieńskiem obj. 6,70 m. kw. 9) wyrzyski pow. cały w woj. guieźnieńskiem. Okolice okręgu bydgoskiego uległy w ciągu wieków upłynionych następującym ważniejszym przemianom: Brat przyrodni Bolesława Krzywoustego Zbigniew posiadał na początku dwunastego wieku przez lat kilkanaście część brzesko-kujawską i inowrocławską dzielnicy piastowskiej. Po śmierci Bolesława Krzywoustego r. 1139 trzeci syn Mieczysław otrzymał Wielkopolskę, oprócz części kujawskiej, która dostała się drugiemu synowi Bolesławowi. R. 1202 ziemia kaliska i gnieźnieńska przeszły pod panowanie Władysława Laskonogiego, drugiego syna Mieczysława. Reszta Wielkopolski oddana była wnukowi tegoż Mieczysława Władysławowi Plwaczowi. Świętopełk książę pomorski oderwał roku 1220 powiat czarnkowski i część chodzieskiego od ówczesnego księstwa poznańskiego, od ziemi zaś gnieźnieńskiej i kaliskiej część teraźniejszych powiatów bydgoskiego, wyrzyskiego i chodzieskiego. W tymże roku Leszek V odstąpił części sieradzkiej bratu Konradowi Mazowieckiemu. Władysław Plwacz, odziedziczywszy ziemię kaliską i gnieźnieńską, połączył znowu całą Wielkopolskę r. 1229. Kazimierz, syn Konrada Mazowieckiego, otrzymał ziemię kujawską i sie-
