Wisły, ubiegłszy blisko mil 2. Do wsi Trzepowa brzegi jej są płaskie, ztąd zaś aż do samego ujścia, w głębokim parowie, przy mocnym spadku. W czasie wielkiej wody na Wiśle, woda podnosi się tu do znacznej wysokości; jednak z powodu wzgórzystych brzegów nie sprawia szkodliwych zalewów. W czasie roztopów i gwałtownych deszczów, przybiera bardzo szybko i wznosi się na stóp 5 nad stan zwyczajny. 3.) B., rzka, bierze początek we wsi Ryczki, w pow. biłgorajskim, płynie z południa w kierunku wschod.-półn. i przebiegłszy pszeszło pół mili, wpada pod wsią Kusze do rzeki Tutki z lewogo brzegu. Spadek jej wolny, płynie kręto w otwartej równinie, brzegi zarosłe krzakami, dno piaszczyste; największa głębokość łokci 2, szerokość łokci 3. 4.) B., rzka, wypływa ze stawów pod klasztorem jędrzejowskim, w pow. jędrzojowskim, a przepływając przez Jędrzejów, około wsi: Wolica, Rakowa, Chwaścic, Mścina, wpada do Nidy z prawego jej brzegu, pod wsią Borczowice. Długość jej 1½ mili, szerokość od 8 do 18 stóp, głębokość średnia cali 10. Płynie gruntem piaszczystym lub rędzinnym, brzegi ma naprzemian to niskie to wysokie, po nawalnych deszczach wzbiera do znacznej wysokości i zalewa okoliczne łąki i pola. Za Jędrzejowem wchodzi do stawu, przy którym jest młyn, zwany Całoszyn. W obrębie dóbr rządowych Wolica tworzy staw, przy którym urządzony młyn i tartak, zwany Kruk.
Brzeźnica, 1.) os., przedtem msto nad rz. Pichną, pow. noworadomski, gm. i par t. n., przy trakcie z Radomska do Wielunia, posiada kościół par., sąd gminny okr. II, urząd gminny, szkołę, stacyą pocztową, odległą od miasta Radomska 18 w. W 1827 r. było tu 152 dm. i 1393 mk. W 1859 r. 228 dm. i 1282 mk., obecnie 178 dm. i 1512 mk. Do miasta należy 1393 morg. ziemi. Miasto B. założone zostało w r. 1295 przez Leszka Czarnego księcia sieradzkiego, który w r. 1287 zostawszy księciem krakowskim i sandomierskim, osadę na inne miejsce przeniósł i nazwał ją Nową Brzeźnicą. Zamek tu niegdyś istniejący przebudował i umocnił król Kazimierz Wielki; następca jego Ludwik oddał B. wraz z okolicznemi wioskami Władysławowi księciu opolskiemu w lenne posiadanie w r. 1370, którą to darowiznę Władysław Jagiełło z powodu, że lennik na okoliczne miasta napadał i kupców przejeżdżających napastował, unieważnił i miasto Koronie przywrócił. Miejsce to pamiętne jest urodzeniem w r. 1415 Jana Długosza, ojca naszych kronikarzy, którego ojciec był rządcą tego miasta (praefectus). Na mocy konstytucyi z roku 1717 starostwo brzeźnickie (płaciło wtedy 1288 złp. kwarty), oddane zostało na wieczne czasy księżom paulinom częstochowskim, na koszta utrzymania twierdzy na Jasnej-Górze. Starożytny i budową swoją odznaczający się kościół parafialny tutejszy, stojący w Starem Mieście pod wezwaniem św. Stanisława, jest dziełem XIV wieku, ale data erekcyi jego jest niewiadoma; stawiany jest z cegły bez tynku, kryty dachówką włoską; z boku przy północnej ścianie części kapłańskiej ma przymurowaną dosyć wysoką dzwonnicę. We wszystkich tych szczegółach starożytne piętno budowy dochował, chociaż wewnątrz jest bardzo ubogi; drugi kościołek św. Ducha, w Nowem Mieście, teraz zupełnie opuszczony, jest także dawną fundacyą. Na belce ma on podobno datę 1117 r., zostawał jakiś czas w ręku różnowierców, rzeźby jakie w nim jeszcze pozostały noszą na sobie cechę pierwszych lat XVI wieku. Z murów, któremi miasto przez Kazimierza Wielkiego było otoczone, żadnego już śladu nie zostało. Po zamku zachował się w nazwie ulicy zamkowej. B. jest też miejscem urodzenia Marcina Molskiego, znanego wierszopisarza z XVIII w. Gmina B. posiada s. gm. okr. II, urząd gminny i st. poczt. w os. Brzeźnicy. Par. B. dek. nowo-radomskiego 4118 dusz liczy. 2.) B.-stara, wś i folw., majorat, z przysiołkiem i młynem Borowiec, pow. noworadomski, gm. i par. Brzeźnica. R. 1827 B. liczyła 13 dm., 105 mk., obecnie ma 40 dm., 215 mk., rozległości 985 morg. 3.) B., wś, pow. sieradzki, gm. Majaczewice, parafia Stolec, rozległości morg. 188 w posiadaniu włościan, ludności 125. B. należała niegdyś do dóbr Gronów. 4.) B., wś poduchowna, pow. kozienicki, gm. i par. t. n. Leży o 6 w. na połd. wsch. od Kozienic, przy drodze do Sieciechowa. Posiada kościół par. murowany, urząd gminny. W 1827 r. było tu 41 dm. i 279 mk., obecnie 53 dm., 376 mk. i 1113 morg. ziemi. Kościół paraf. drewniany istniał tu w 15 w.; należało do niego i miasto Sieciechów (Długosz, III, 263). Gm. B. ludn. 3539, przestrzeni 9915, w tem dwor. ziemi 2227 morg., s. gm. okr. I i st. p. w m. Kozienicach o 5 w. W skład gm. wchodzą: Brzeźnica, Drachlica, Janików, Kępa-Wilczyńska, Leśna rzeka, Mozolice, Ostrów, Psary, Ruda, Samwodze, Słowiki, Śmietanki, Stachów, Staszów i Tyszyńska-wólka. Par. B. dek kozienickiego 3009 dusz liczy. 5.) B., wś, pow. konecki, gm. i par. Gowarczów. W 1827 r. było tu 21 m., 147 mk. 6.) B. bychawska, wś, pow. lubartowski, gmina Tarło, parafia Ostrów; od rz. Wieprza odl. w. 6, od Lubartowa w 12, od B. Książęcej w. 4. Rozległość ogólna morgów 1554. Graniczy z wsiami: Jamy, Babianka, Zabiele, Tarło, Niedźwiada, Berejów, Kaznów i Brzeźnica książęca. Ma 21 dm. A. T. 7.) B. książęca, wś, pow. lubartowski, gm. Mierzwin, par. Grudzyny. Własność Banku Polskiego.
