रघुनाथपंडितः (१७ वो शेंकडो).
मराठींतलो पंडीत कवी. ताच्या चरित्राविशीं निश्र्चीत म्हायती मेळना. पूण ताचेविशीं पांच वेगवेगळी मतां सांपडटात. (१)तो कारवारच्या चंदावर गांवचो सारस्वत ब्राह्मण आसूंक जाय. (२)तो तंजावरचो आनी मोरोपंताचो समकालीन आसूंक जाय. (३)तो मुळांत रायगड जिल्ह्यांतल्या चौलचा गांवचो आनी ताचें आडनांव मनोहर. तो फुडल्या काळांत कर्नाटकांत स्थायीक जाले उपरांत ताणें वैद्यविलास, कविकौस्तुभ, छंदोरत्नावलि, चिकित्सामंजरी आनी नाडीज्ञानविधी हीं साहित्याविशीं आनी वैजकांविशीं प्रकरणां संस्कृतांत बरयल्यांत. (४)तो शिवाजी महाराजाच्या अश्ट प्रधानांतलो एक आसून, ‘पंडितराव’ ह्या पदाचेर आसलो. (५)शिवकाळांतलो राजव्यवहारकोश बरोवपी रघुनाथ नारायण हणमंते होच रघुनाथपंडित आनी दमयंतीस्वयंवर हें ताणें बरयलां. ह्या सगळ्या मतांचो विचार करून शं.गो.तुळपुळे हाणें हो तंजावरचो कवी आनी तो राजकारणीय आसलो असो निश्कर्श काडला.
रघुनाथपंडितान रामदासवर्णन, गजेंद्रमोक्ष आनी दमयंतीस्वयंवर अशीं तिनच काव्यां बरयल्यांत. रामदासवर्णनांत वसंततिलका वृतांत फकत इकरा श्लोक आसात. गजेंद्रमोक्ष हें एक आख्यानक काव्य आसून, तातूंत ५८ श्र्लोक आनी तीन पदां आसात. रघुनाथपंडिताक मात नामना मेळ्ळी ती ताच्या दमयंतीस्वयंवर ह्या काव्याक लागून. संस्कृत कवी श्री हर्ष हाच्या नैषधीयचरिताच्या आदारान रघुनाथपंडितान आपलें हें काव्य बरयलें. पूण नैषधीयचरितांत वट्ट १,७५० श्लोकांमदीं सागिल्लो कथाभाग रघुनाथपंडितान फकत २५४ श्लोकांनी मांडला. ह्या काव्यां४तल्यान रघुनाथ पंडिताचे संपन्न अभिरुचीचो आनी अभिजात रसिकतेचो प्रत्यय येता. सोबीत आनी मार्मिक व्यक्तिचित्रण हें ह्या काव्याचें तोखणाय करपासारकें खाशेलपण.
रघुनाथराव पेशवेः (जल्मः १ ऑगस्ट १७३४ माहुली, सातारा; मरणः ११ डिसेंबर १७८३ कचेश्र्वर, कोपरगांव).
उत्तर पेशवाईंत थोडोच काळ(१७७३)सत्तेर आशिल्लो एक पेशवो. पयलो बाजीराव आनी काशीबाई हांचो दुसरो पूत. ताका राघो भरारी, राघोबा, दादासाहेब ह्या नांवांनीय वळखतात. भुरगेपणांत तो छत्रपती शाहूकडेन आशिल्लो.
१७५३ सावन तो स्वतंत्रपणान घुरयो घालूंक लागलो. ताची पयली घुरी १७५३ ते १७५५ मेरेन चलली. हे घुरयेंत ताणें राजस्थानांतल्यान खंडणी वसूल करपाचो यत्न केलो. ताणें दुसरी घुरी दिल्लीचेर घाली. थंय तो दिल्लीचे उत्तरेकडले प्रदेश ताब्यांत घेत घेत अटक मेरेन पावलो. थंयच्यान तो १७५८ त पुण्यांत परत आयलो. १७६० त भाऊसाहेब पानिपतांत घुसपल्ल्यान ताका आदार दिवपाखातीर बाळाजी बाजीराव राघोबाक घेवन उत्तरेक गेलो. तेन्ना बाजीरावान ताका निजामाक आदाराक हाडपाखातीर दक्षिणेक धाडलो. व्हडलो माधवराव गादयेर आयले उपरांत(१७६१)राघोबान पेशवेपद हातासपाचो यत्न केलो. पूण ताका तातूंत यश मेळ्ळेंना. माधवरावान ताका नदर कैदेंत दवरिल्लो. माधवरावाक मरण येतकच पेशवे पद मेळोवपाक ताणें जायते यत्न केले. नारायणरावाचो खून करपांत ताचो हात आशिल्लो. निमाणे कांय म्हयने ताका पेशवे पद मेळ्ळें(१७७३). पूण बारभाईच्या कारस्थानाक लागून ताचें कांय एक चलनासतना निमाणें ताका बारभाईक शरण वचचें पडलें. पुरंदराचे कबलाती उपरांत(१७७६)उरिल्ली जीण ताणें कोपरगांव, आनंदवल्ली आनी इंग्लिशांच्या आलाशिऱ्याक सुरत, मुंबय, भावनगर, ह्या ठिकाणांचेर घालयली. कचेश्र्वराक(कोपरगांवालागीं)ताका मरण आयलें.
रघुनाथराव वट्ट तीन खेपे लग्न जालो. ताच्या बायलांचीं नांवां जानकी बाई(१७४२), आनंदीबाई(१७५५)आनी मथुराबाई. आनंदीबाई पसून ताका भास्कर, बाजीराव आनी चिमणाजी अशे तीन पूत जाले.
रघुनाथराव हो जरी खास कर्तबगारी नासलो; तरी म्हत्वाकांक्षी आशिल्ल्याकारणान ताचें पेशवाईंत कोणाकडेनूच पटलें ना. ते भायर नारायणरावाच्या खुनांत ताचो हात आशिल्ल्यान मराठी इतिहासांत ताका ‘खल पुरूष’ हें नांव ताच्या वादग्रस्त व्यक्तिमत्वाखातीर प्राप्त जालां.
रघुवंशः एक महाकाव्य. महाकवी कालिदास हाचो कर्तो. ह्या काव्याच्या उपलब्ध प्रतींनी १९ सर्ग आसून, ताची श्लोकसंख्या १५६९ इतली आसा. हातूंत दिलीपापसून अग्निवर्णामेरेन अठ्ठावीस राजांच्यो कथा आसात. ह्या सगळ्या राजांभितर रघू हो खूब दानशूर आनी प्रजेचें हीत पळोवपी असो राजा जावन गेलो. तेखातीर ह्या महाकाव्याक कालिदासान रघुवंश अशें नांव दिलें.
हें महाकाव्य सगळ्या महाकाव्यवाङ्मयांत पयल्या पावंडयाचें आसा. ते सादें, सरळ आनी प्रासादिक भाशेंत बरयल्लें आशिल्ल्यान सगळ्या थरांवेल्यांक तें खूब प्रिय जालें.
रघुवंश म्हळ्यार श्रुतिस्मृतिपुराणोक्त आर्यधर्माचो काव्यमय आविश्कार. मनशाक आशिल्लीं तीन रिणां, ताचे सोळा संस्कार, चार पुरूशार्थ, वर्णश्रमवेवस्था, श्रौत याग, तप, व्रत, त्याग आनी भोग ह्यो
