O'tkan kunlar/20
Yetmish kunlik bir muhosaradan keyin uch ming sipohni bir yarim mingga tushurib, bir yarim ming sipohni Toshkand qo‘rg‘onlari ostida qurbon berib, Normuhammad qushbegi quruq qaytishg‘a majbur bo‘ldi.
Bu yetmish kunlik qamal vaqtida Azizbekning sodiq fuqarolari bo‘lg‘an toshkandliklar aztahidil unga xizmat qilib, jonbozliq ko‘rsatib, nihoyat qipchoqlarni umidsiz Qo‘qong‘a qaytarishg‘a noil bo‘ldilar. Noil bo‘ldilar, ammo o‘zlari ham yaxshig‘ina bo‘lib qoldilar. Yetmish kunlik bir qamal, yetmish kunlik chetdan va eng ozi qishloqlardan munosabatni uzib turish, albatta Toshkandni bo‘ldirib qo‘yg‘an edi. Bu yetmish kunlik bir qamal Toshkandning hali yig‘ishtirib kira olmag‘an donlarini, ekinlarini yov qo‘lida qoldirdi. Savdo ishlari butunlay to‘xtab, savdogarlar zo‘r falokatka uchradilar. Kosib, faqir xalqning holi juda yomon edi: nonsiz, donsiz, kiyimsiz, suvsiz, alohozalqiyossiz bo‘lib eng oxirgi chekka yetkandagina qamal balosidan «yaltirasin, qaltirasin» muzaffariyat bilan qutildilar. Xalq o‘zining bu yetmish kun ichida tortqan mashaqqat va azoblarini qipchoqlar ustidan chalg‘an g‘alabasi bilan bir daraja yuv-di-da, kasbiga, ekin-tikiniga urinib ko‘rishni o‘yladi, to‘g‘risi o‘ylay ham olmadi...
Azizbek, mundan keyingi Toshkandning mustaqil hukmdori Azizbek! Qipchoqlarg‘a chalg‘an g‘alabasi uchun ul terisiga sig‘maydir... Ul endi «Qipchoqlar Toshkandni olib qolsalar...» degan mudhish xavfdan qutilg‘an, ul endi Toshkand va atrofining xoni, xoqoni! Endi duxoba va atlaslar ustidagina o‘lturmoqqa qanoatlanmay o‘z sha’niga, o‘z qudratiga muvofiq tojlar, taxtlar yasamoqchi. O‘zining eski mahramiga ko‘ngli to‘lmay boshqa bir o‘yinchi, ashulachi, husndor bir mahram topmoqchi va o‘zining bu mashhur mahrami bilan yer yuziga (Turkiston va Buxoroga) dong‘, shuhrat chiqarmoqchi! Azizbek endi juda xotirjam’ edi. Qipchoqlarning qaytadan Toshkand ustiga kelishlarini ehtimol ham tutmas edi. Chunki o‘zining qipchoqlarg‘a bergan zarbasini ularga yuz yilsiz o‘ngg‘alish bermas, deb bilar edi.
Hamma ish joyida, lekin bir narsagina ko‘ngilning ingichka yerini jarohatlaydir. Azizbek ko‘ziga hozir yorug‘ dunyo qorong‘u, bu qorong‘uliq ichida boyag‘i shirin xayollar, ishlatiladirgan toju taxtlar va boshqalar ko‘rinmay qoladirlar: yetmish kunlik qipchoq urushi ming turlik yo‘llar bilan yig‘ilg‘an xazinani barbod bergan, xazina qipchoqlar ustidan g‘alaba va istiqlol mastliklari yo‘lida qurig‘an, fuqaroning jon otib, qipchoqlarni qirib yo‘g‘ganlari uchun in’omlarga, ehsonlarga va oziq-ovqatlarg‘a qurbon qiling‘an.
Mana shu edi Azizbekning ko‘z o‘nglarini qoron-g‘ulatadirg‘an jarohat! Bu ishning kengashiga emas, berilgan qarorni amalga oshirib berishlik uchun Yusufbek hojiga yigit yuborib, hozir uni to‘rt ko‘z bilan kutib o‘lturar edi. Nihoyat yarim soatlik bir kutishdan so‘ng Yusufbek hoji eshik ostidan ko‘rindi. Azizbek odatiy qarshilash yonig‘a bir navozish ham ilova qilib, hojiga yuqoridan joy ko‘rsatdi. Bu favqulodda navozish sababini o‘ylamoqqa hoji-ning vaqti yo‘q, chunki o‘zining qayg‘usi o‘ylashqa, fikrlashqa yetarlikdir. Ko‘zining oqu qorasi bo‘lg‘an Otabekning holi nima kechti, qorong‘i zindonlarda, rutubatlik, zax yer ostlarida ochlikdan, tashnalikdan, sovuqlikdan aziz ko‘kragini yerga berib jon berdimi-kin?— Zolim beklar, qonxo‘r hokimlar, rahmsiz jallodlar, mash’um dorlar va qo‘rqoq xalqlar orasida keksa otasini, mushtipar onasini ko‘ralmay dunyodan ketdimikin?
— Mana shunday ming turlik vasvasalar ichida qarshisidag‘i Azizbekni ham unutmoqda edi. Azizbek bo‘lsa «javohir qadalg‘an tojlar, oltin taxtlar, nozanin parivashlar, dong‘dor mahramlar» haqidag‘ina o‘ylar edi.
— Hoji, — dedi Azizbek so‘z ochib, — manim sizni o‘rdag‘a chaqirg‘anim sababini albatta bilmagandirsiz?
Yusufbek hoji xayolidan ko‘z ochdi:
— Taqsir... chaqirishingiz albatta fuqaroning tinchlig‘i, raoyoning rohati, hukumatning barqaror turmog‘i uchundir.
Hojining bu so‘zi Azizbekni yashindek urdi. Uning ko‘z o‘nglari qorong‘ilanib, haligi shirin xayollar tag‘i qorong‘iliqda yashirindilar. Ul ortiqcha o‘ng‘aysizlandi va tilartilamas:
— Shundog‘... — dedi va bir oz o‘ylanib qolgandan keyin: — yetmish kunlik qamal bilan xazinamiz juda g‘ariblandi, hatto shu keyingi kunlarda sipohlarning ozig‘i uchun ham qiynalib qoldiq. Mana shu to‘g‘rilarda sizni kengashka chaqirg‘an edim, — dedi.
— Ma’qul, taqsir.
— Men bu to‘g‘rida bir qarorg‘a ham kelib qo‘ydim.
— Qarorlari muborak bo‘lg‘ay.
— Qarorim shundan iboratdirkim, ertadan boshlab yurtka o‘ttuz ikki tangadan soliq sochasiz.
Yusufbek hoji yurt besaranjomlig‘i va o‘g‘ul qayg‘usi bilan asabiylashkan edi.
Azizbekning bu ablahona qaro-riga qarshi qizishdi. Azizbekning bu zolimona buyrug‘ig‘a qarshi qattig‘ so‘zlar aytishka o‘ylasa ham achchig‘ini qanday kishiga aytilishini o‘ylab, o‘zini bir oz yig‘di.
— Taqsir, amringizga qarshi tushadirg‘an joyim yo‘q,— dedi, — lekin shunisini bir oz o‘ylamoq kerakki, yurt yetmish kun qamal kechirdi. Onadan tug‘ma azoblar, ochliqlar o‘tkardi va o‘tkarmakda. Menga qolsa bu kunlarda o‘ttuz ikki tanga emas, o‘ttuz ikki qora pul solish ham og‘irdir. Yurt besh-o‘n kun orqa-o‘ngini olsin, so‘ngra... — Hoji so‘zini tugata olmadi, hojining ters so‘ziga chidalmagan Azizbek vahshiylarcha hayqirdi:
— Nima deysan?!
Hoji ishning bunchalik yomong‘a ketishini o‘yla-mag‘an edi. Shu daqiqada ishning oldini olmasa, endi gap faqat Azizbekning jallod chaqirishig‘a kelib qoldi:
— Taqsir, siz yig‘, der ekansiz ertaga emas, bu kundanoq yig‘a boshlayman. Yurt qani bermasinchi? Faqat menga sizning buyrug‘ingiz kifoyadir.
Bu so‘z Azizbekka sihr kabi ta’sir qildi, dahlizda turg‘uchi yigit orqaliq jallod chaqirishg‘a jo‘blangan tili o‘z zarariga harakatlandi:
— O‘rda begiga ayt, hojiga bir kimxob to‘n chiqarib kiydirsin! — dedi.
Yusufbek hoji egnida kimxob chopon bilan o‘rdadan chiqdi. O‘rdadagi «Chopon muborak bo‘lsin!» deb so‘rag‘uchilarg‘a istehzo iljayishi ostida bir turlik muhmal javob berar edi. Ul o‘rda ko‘prugidan o‘tar ekan, boyag‘idek qilib o‘zicha yana bir kulimsirab qo‘ydi va telbalarcha o‘z-o‘ziga so‘zlanib ketdi: «O‘ttuz ikki tangadan soliq yig‘, emish... Bir haftadan keyinga qolmasin emish... Soliq yig‘ishda qarshiliq qilg‘anni darraga yotqizish, muvofiq ko‘rilganda osdirish haqqi ham menga berilgan emish... Go‘yo Yusufbek ham o‘zidek bir qonxo‘rg‘a, bir zolimga aylansin emish... Men qonxo‘rliq uchun xudoning farz qilg‘an hajini ado qilmadim; oldimda o‘g‘lum bor, menda boshqalarning o‘g‘lini darraga yotqizish chog‘ida ko‘ndalang keladirgan vijdon bor, din bor, diyonat bor. Bizning xalqni yer yutsin. Azizbekning tulkiligiga uchdida, uning kechagi zulmlarini unutdi, yetmish kunlab bir zamon jon berib, jon olib nihoyat xizmat haqqi uchun o‘ttuz ikki tanga mukofot, eng keyingi burda noningni ham ber!»