Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 2
7. Pfanelo
1. Uno mulayotibe wa Pfanelo ndi wone thikho ya demokirasi Afrika Tshipembe. U tsireledza pfanelo dza vhathu vhoṱhe kha shango ḽashu na u khwaṱhisa ndeme ya demokirasi ya tshirunzi tsha vhuthu, ndinganelo na mbofholowo.
2. Muvhuso u fanela u ṱhonifha, u tsireledza, u alusa na u fusha pfanelo dzi re kha Mulayotibe wa Pfanelo.
3. Pfanelo dzi re kha Mulayotibe wa Pfanelo dzi fanela u tevhedzela mikano yo katelwaho kana yo ambiwaho kha khethekanyo ya 36, kana huṅwe fhethu kha Mulayotibe.
8. Kushumisele
1. Mulayotibe wa Pfanelo u shuma kha milayo yoṱhe, nahone u vhofha vhusimamilayo, vhalanguli, vhulamukanyi na zwiimiswa zwoṱhe zwa muvhuso.
2. Mbetshelo dza Mulayotibe wa Pfanelo u vhofha muthu zwawe kana muthu wa zwa mulayo arali, nahone nga nḓila ine, yo tea, i tshi dzhiela nṱha vhuvha ha pfanelo na vhuvha ha mushumo muṅwe na muṅwe u randelwaho nga pfanelo.
3. Musi hu tshi shumiswa mbetshelo ya Mulayotibe wa Pfanelo kha muthu zwawe kana muthu wa zwa mulayo zwi tshi ya nga mbetshelo ṱhukhu ya (2), khothe—
a. u itela u shumisa pfanelo i re kha Mulayotibe, i fanela u shumisa ,kana arali zwi tshi ṱoḓea i bveledzise, mulayo wa mvelo nga nḓila ine mulayosiṅwa a u nga ḓo tendela u shuma ha pfanelo yeneyo; na
b. u bveledza ndangulo ya mulayo wa mvelo u itela u ita mukano wa pfanelo, tenda mukano uyo u tshi anana na khethekanyo ya 36(1).
4. Muthu wa mulayo o tewa nga pfanelo dzi re kha Mulayotibe wa Pfanelo nga nḓila ine zwa ṱoḓwa nga vhuvha ha pfanelo na vhuvha ha muthu wa mulayo.
9. Ndinganyiso
1. Vhathu vhoṱhe vha a lingana phanḓa ha mulayo nahone vha na pfanelo dzi linganaho dza u tsireledzwa na mbuelo dza mulayo.
2. U lingana zwi katela u ḓiphiṋa nga pfanelo na mbofholowo lwo ḓalaho nahone nga nḓila i inganaho. U alusa na u swikelela ndinganyiso, mulayosiṅwa na maṅwe maga o itelwaho u tsireledza na u khwinisa vhathu, kana zwigwada zwa vhathu, zwo khakhelwaho nga tshiṱalula a nga kha ḓi dzhiiwa.
3. Muvhuso a u nga iti tshiṱalula tsho livhaho na tshi songo livhaho u tshi ṱalula muthu muṅwe na muṅwe nga tshiitisi tshithihi kana zwiitisi zwinzhi, hu tshi katelwa murafho, mbeu, vhuṱalulambeu,vhuimana, tshiimo tsha mbingano, vhubvo ha lushaka kana matshilisano, muvhala, lushaka lwa vhudzekani, vhukale, vhuhole, vhurereli, luvalo, lutendo, mvelele, luambo na mabebo.
4. A hu na muthu ane a ḓo ṱalula muthu na muthihi nga nḓila yo livhaho kana i songo livhaho nga tshiitisi tshithihi kana zwiitisi zwinzhi zwi tshi ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (3). Mulayosiṅwa wa lushaka u fanela u itwa/thomiwa u itela u thivhela kana u iledza tshiṱalula tshi songo teaho.
5. Tshiṱalula nga tshiitisi tshithihi kana zwiitisi zwinzhi zwo tevhekanywaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (3) a tshongo tea nga nnḓa ha musi zwo vhonala uri tshiṱalula tsho tea.
10. Tshirunzi tsha vhuthu
Muṅwe na muṅwe u na tshirunzi na pfanelo ya uri tshirunzi tshawe tshi ṱhonifhiwe na u tsireledzwa.
11. Vhutshilo
Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya vhutshilo.
12. Mbofholowo na tsireledzo ya muthu
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya mbofholowo na tsireledzo ya muthu, hu tshi khou katelwa pfanelo—
a. ya u sa hanelwa u vhofholowa nga nḓila i sa pfali kana hu si na tshiitisi tshi pfalaho;
b. ya u sa valelwa hu si na tsengo;
c. ya u vhofholowa kha tshaka dzoṱhe dza khakhathi dzi bvaho kha tshitshavha kana zwiṅwe zwiko;
d. ya u sa tambudzwa nga nḓila ifhio na ifhio; na
e. ya u sa farwa kana u kaidzwa lwa tshiṱuhu, lu si lwa vhuthu kana lu nyadzisaho.
2. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya ṱhompho ya muvhili na muhumbulo, hu tshi katelwa pfanelo—
a. ya u dzhia tsheo dzi kwamaho mbebo;
b. ya tsireledzo na u langa muvhili wawe; na
c. ya u sa shumiswa kha ngudo dza zwa mishonga kana zwa sainthifiki a songo fha thendelo.
13. Vhupuli na u shumiswa nga u kombetshedzwa
A hu na muthu o teaho u itwa zwa vhupuli, na u kombetshedzwa u shuma.
14. Zwi kwamaho muthu ene muṋe
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u vha na zwi kwamaho ene muṋe, zwi katelaho pfanelo ya u sa—
a. setshiwa kana u sa setshelwa haya hawe;
b. setsheliwa haya hawe;
c. dzhielwa zwithu zwawe; kana
d. khakhiswa kha zwi kwamaho zwa vhudavhidzani hawe ene muṋe.
15. Mbofholowo ya vhurereli, lutendo na kuhumbulele
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya mbofholowo kha zwa luvalo, vhurereli, muhumbulo, lutendo na kuhumbulele.
2. Zwa vhurereli zwi nga farelwa kha zwiimiswa zwa muvhuso kana zwiimiswa zwi tikedzwaho nga muvhuso, tenda—
a. zwenezwo zwa vhurereli zwa tevhedza ndaulo dzo itwaho nga maanḓalanga a muvhuso;
b. zwenezwo zwa vhurereli zwa itwa nga nḓila i linganaho; nahone
c. muthu a zwi dzhenela o tou vhofholowa kana o tou zwi funa.
3. Ino khethekanyo a i thivheli mulayosiṅwa u dzhiela nṱha—
a. mbingano dzo itwaho nga fhasi ha sialala, kana vhurereli, mulayo wa muthu ene muṋe kana wa muṱa; kana
b. sisiṱeme dza mulayo wa muthu ene muṋe kana mulayo wa muṱa nga fhasi ha sialala, kana u tevhedzwa nga vhathu vha tevhedzaho zwa vhurereli honoho.
4. U dzhiela nṱha zwi tshi ya nga phara ya (a) zwi fanela u anana na ino khethekanyo na dziṅwe mbetshelo dza Ndayotewa.
16. Mbofholowo ya u amba na u ita zwithu wo vhofholowa
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u vhofholowela u amba na u ita zwithu o vhofholowa, hu tshi katelwa—
a. mbofholowo ya zwa dzigurannḓa na nyanḓadzamafhungo;
b. mbofholowo ya u ṱanganedza kana u fha mafhungo kana muhumbulo;
c. mbofholowo ya zwa vhutsila; na
d. zwa akademi na mbofholowo ya u ita ṱhoḓisiso ya sainthifiki.
2. Pfanelo i re kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) a i kwami—
a. mazwifhi a tshi itelwa zwa nndwa;
b. zwa u ita khakhathi; kana
c. vengo ḽo ḓisendekaho kha murafho, lushaka, mbeu kana vhurereli, na zwine zwa huvhadza.
17. U kuvhangana, u gwalaba na u ṋekedza phethishini
Muṅwe na muṅwe u na pfanelo, ya uri nga mulalo nahone a songo ḓiṱama nga zwiṱhavhane, a ite khuvhangano, a ite misumbedzo, a gwalabe na u ṋetshedza phethishini.
18. Mbofholowo ya vhuḓibaḓekanyi
Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya vhuḓibaḓekanyi.
19. Pfanelo dza zwa poḽitiki
1. Muṅwe na muṅwe o vhofholowa kha u nanga zwa poḽitiki, hu tshi katelwa pfanelo—
a. ya u vhumba dzangano ḽa poḽitiki;
b. ya u dzhenela kha mishumo ya , kana u kunga miraḓo, hu tshi itelwa dzangano ḽa zwa poḽitiki; na
c. u ita fulo ḽa zwa dzangano ḽa poḽitiki.
2. Mudzulapo muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya kha zwa khetho dza nga misi dzo vhofholowaho, dzi pfadzaho dza tshiimiswa tshiṅwe na tshiṅwe tsha vhusimamilayo tsho thomiwaho zwi tshi ya nga Ndayotewa.
3. Mudzulapo muṅwe na muṅwe o aluwaho u na pfanelo—
a. ya u khetha kha khetho dza tshiimiswa tshiṅwe na tshiṅwe tsha vhusimamilayo tsho thomiwaho zwi tshi ya nga Ndayotewa, na u ita zwenezwo tshidzumbeni; na
b. u dzhenela khetho dza ofisi ya muvhuso nahone , arali o khethiwa, u ḓo dzhena kha vhuimo ha yeneyo ofisi.
20. Vhudzulapo
A hu na mudzulapo ane a ḓo hanelwa u vha na vhudzulapo.
21. Mbofholowo ya u tshimbila na vhudzulo
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya mbofholowo ya u tshimbila.
2. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u bvela nnḓa ha Riphabuḽiki.
3. Mudzulapo muṅwe na muṅwe u na pfanelo dza u dzhena, a dzula huṅwe na huṅwe kha Riphabuḽiki.
4. Mudzulapo muṅwe na muṅwe u na pfanelo dza u vha na ḽiṅwalo ḽa u tshimbila.
22. Mbofholowo ya zwa makwevho, mushumo na phrofesheni
Mudzulapo muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u ḓinangela zwa makwevho, mushumo na phrofesheni o vhofholowa. U ita zwa makwevho, mushumo kana phrofesheni zwi nga langulwa nga mulayo.
23. Vhushaka kha zwa mishumo
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u farwa zwavhuḓi mushumoni.
2. Mushumi muṅwe na muṅwe u na pfanelo—
a. ya u vhumba kana u vha muraḓo wa dzangano ḽa vhashumi;
b. ya u dzhenela mishumo na mbekanyamushumo zwa dzangano ḽa vhashumi; na
c. ya u gwalaba.
3. Mutholi muṅwe na muṅwe u na pfanelo—
a. ya u vhumba na u dzhenela dzangano ḽa vhatholi; na
b. ya u dzhenela kha mishumo na dzimbekanyamushumo zwa dzangano ḽa mutholi.
4. Dzangano ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa vhashumi na dzangano ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa vhatholi ḽi na pfanelo—
a. ya u ta kulangulele, mbekanyamushumo na mishumo;
b. ya u dzudzanya; na
c. ya u vhumba na u dzhenela dzangano.
5. Dzangano ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽa vhashumi, dzangano ḽa vhatholi na mutholi vha na pfanelo dza u dzhenelela kha thendelanoguṱe. Mulayosiṅwa wa lushaka u nga itiwa u itela u langula thendelanoguṱe. Nga nḓila ine uyo mulayosiṅwa wa ḓo ita mukano kha pfanelo ya ino ndima, mukano u fanelo u tevhedza khethekanyo ya 36(1).
6. Mulayosiṅwa wa lushaka u nga dzhiela nṱha nzudzanyo dza tsireledzo dza dzangano dzi re kha thendelanoguṱe. Nga nḓila ine mulayosiṅwa wa ita mukano kha pfanelo ya ino Ndima, mukano u fanela u anana na khethekanyo ya 36 (1).
24. Vhupo
1. Muthu muṅwe na muṅwe u na pfanelo—
a. ya u vha kha vhupo vhune ha sa vhaise mutakalo wawe; na
b. ya u vha kha vhupo ho tsireledzeaho, u itela mirafho ya zwino na i ḓaho, nga kha milayosiṅwa na maga a pfadzaho ane—
i. a thivhela tshikafhadzo na u tshinya mupo wa maṱakani;
a alusa zwa vhutsireledzamupo; na
ii. u tsireledza mvelaphanḓa ya zwa maṱaka na zwiko zwa mupo hu tshi khou aluswa mvelaphanḓa ya zwa ikononi na matshilisano zwi pfalaho.
25. Ndaka
1. A hu na muthu a ne a ḓo thivhelwa u vha na ndaka nga nnḓa ha musi zwi tshi ya nga mulayo une wa angaredza, nahone a hu na mulayo une wa ḓo tendela u thivhelwa u vha na ndaka nga nḓila i sa pfali.
2. Ndaka i nga dzhiiwa fhedzi zwi tshi ya nga mulayo une wa shumiswa lwa u angaredza—
a. hu tshi itelwa ndivho dza tshitshavha kana dzangalelo ḽa tshitshavha nahone
b. hu tshi ḓo vha na ndiliso, mutengo wa hone na tshifhinga na nḓila ya kubadelelwe zwi ḓo tou tendelanwa na vha kwameaho kana zwo tshewa kana u tendelwa nga khothe.
3. Tshelede ya ndiliso na tshifhinga na nḓila ya u badela zwi fanela u vha zwi tshi pfala nahone hu si vhe na tshiṱalula, hu vhonale ndingano vhukati ha dzangalelo ḽa tshitshavha na dzangalelo ḽa vha kwameaho, ho dzhielwa nṱha nyimele dzoṱhe dzo teaho, hu tshi katelwa—
a. zwine ndaka ya khou shumiselwa zwone;
b. ḓivhazwakale ya kuwanele na kushumisele kwa ndaka;
ndeme ya maraga wa ndaka;
c. tshikalo tsha vhubindudzi ha muvhuso na thikhedzelo kha u wana na khwiniso ya mbuelo kha yeneyo ndaka; na
ndivho dza u dzhia ndaka yeneyo .
4. U itela ndivho dza ino khethekanyo—
a. dzangalelo ḽa tshitshavha hu katelwa vhuḓiimiseli ha lushaka kha mbuedzedzo ya shango, na mbuedzedzo dzi ḓisa u swikelela hu linganaho kha zwiko zwa mupo zwa Afrika Tshipembe; nahone
b. ndaka a si mavu fhedzi.
5. Muvhuso u fanela u dzhia maga a mulayosiṅwa na maṅwe maga a pfalaho, kha zwiko zwine zwa vha hone, u itela uri hu vhe na nyimele dzi konisaho vhadzulapo u swikelela mavu nga nḓila i linganaho.
6. Muthu kana tshitshavha tshine vhuṋe hatsho ha mavu a ho ngo tsireledzwa lwa mulayo zwo itiswa nga milayo ya tshifhinga tsho fhelaho ya tshiṱalula kana zwiito o fanelwa, nga nḓila yo vhetshelwaho nga Mulayo wa Phalamennde, nga u wana vhuṋe vhu re mulayoni kana thandululo i linganaho.
7. Muthu kana tshitshavha tsho dzhielwaho ndaka nga murahu ha ḽa 19 Fulwi 1913 zwo itiswa nga milayo ya tshifhinga tsho fhelaho ya tshiṱalula nga muvhala kana zwiito o fanelwa, nga nḓila yo vhetshelwaho nga Mulayo wa phalamennde, nga u ṋetshedzwa murahu ndaka yawe kana thandululo i linganaho.
8. A hu na mbetshelo kha ino khethekanyo ine ya nga thivhela muvhuso kha u dzhia maga a mulayo kana maṅwe maga zwi tshi itelwa u wana mavu, maḓi na zwiṅwe zwi yelanaho na mbuedzedzo, u itela u tandulula masiandaitwa a tshifhinga tsho fhelaho a tshiṱalula, tenda u pambuwa kha mbetshelo dza ino khethekanyo dza vha dzi tshi ya nga mbetshelo ya khethekanyo ya 36(1).
9. Phalamennde i fanela u ita mulayosiṅwa wo ambiwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (6).
26. Dzinnḓu
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u swikelela nnḓu yo linganelaho.
2. Muvhuso u fanela u dzhia maga a mulayo na maṅwe maga, kha zwiko zwawo zwi re hone, u itela u tevhedza pfanelo ino.
3. A hu na ane a nga pandelwa e hayani hawe, kana u kwashelwa haya hawe, hu si na ndaela ya khothe yo itwaho nga murahu ha musi ho sedzwa nyimele dzoṱhe. A hu na mulayo une wa ḓo tendela u pandelwa hu sa pfali.
27. Ndondolamutakalo, zwiḽiwa, maḓi na tsireledzo ya vhathu
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u swikelela—
a. tshumelo dza ndondolamutakalo, hu tshi katelwa ndondolamutakalo ya mbebo;
b. maḓi na zwiḽiwa zwo linganaho; na
c. tsireledzo ya vhathu, hu tshi katelwa, arali vha sa koni u ḓilondola na vhaunḓiwa vhavho, thuso yo teaho ya u tshila.
2. Muvhuso u fanela u dzhia maga a mulayo na maṅwe maga, kha zwiko zwawo zwine wa vha nazwo, u itela u swikelela pfanelo hedzi dzoṱhe.
3. A hu na ane a ḓo hanelwa dzilafho ḽa zwa mushonga ḽa shishi.
28. Vhana
1. Ṅwana muṅwe na muṅwe u na pfanelo—
a. ya dzina na u vha muraḓo wa lushaka a tshi tou bebwa;
b. ya ndondolo muṱani kana ndondolo ya mubebi wawe, kana iṅwe ndondolo yo teaho arali o bviswa kha muṱa we a bebwa khawo;
c. ya zwiḽiwa zwa pfushi, vhudzulo, ndondolo ya mutakalo ya ndeme na tshumelo dza vhathu;
d. ya u tsireledzwa kha u sa farwa zwavhuḓi, u litshedzelwa, u tambudzwa kana u nyadziswa;
e. ya u tsireledzwa kha u shuma mishumo ya u vha tambudza;
f. ya uri vha sa ṱoḓee kana vha sa tendelwe u shuma mushumo kana u ṋetshedza tshumelo—
i. dzi songo teaho muthu wa vhukale ha ṅwana onoyo; kana
ii. dzine dza vhea vhutshilo, pfunzo, muvhili kana muhumbulo wa mutakalo kana muyani, fulufhelo kana mvelaphanḓa ya vhutshilo mulingoni;
g. ya u sa fariwa nga nnḓani ha musi u mu fara hu ḽone ḽiga ḽa u fhedza, hune, nga nṱha ha pfanelo dzine vhana vha ḓiphiṋa ngadzo nga fhasi ha khethekanyo dza 12 na 35, ṅwana a nga farwa fhedzi lwa tshifhinga tsho pfufhifhalesaho, nahone u na pfanelo ya—
i. u dzudzwa thungo ha vhathu vho farwaho vha nṱha ha miṅwaha ya 18; na
ii. u farwa nga nḓila, nahone kha nyimele, ine ya dzhiela nṱha vhukale ha ṅwana;
h. ya u vha na ramilayo o tholwaho nga muvhuso, hu tshi khou badela wone muvhuso, kha kutshimbilele kwa khothe dzi kwamaho ṅwana, u itela arali hu tshi nga vha na vhulamukanyi vhu si havhuḓi; na
i. ya u sa shumiswa kha khuḓano dza muthu o ḓiṱamaho, nahone ya u tsireledzwa musi hu na khuḓano ya vhathu vho ḓiṱamaho.
2. Ṅwana madzangalelo awe ndi one a ndemesa kha mafhungo maṅwe na maṅwe a kwamaho ṅwana.
3. Kha khethekanyo ino “ṅwana” zwi amba muthu a re na miṅwaha ya fhasi ha 18.
29. Pfunzo
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo—
a. ya pfunzo ya ndeme, hu tshi katelwa pfunzo ya ndeme ya vhaaluwa; na
b. ya u isa pfunzo phanḓa, ine muvhuso, nga kha maga a pfadzaho, u fanela u ita uri i vhe hone nahone i swikelelee.
2. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u wana pfunzo nga luambo lwa tshiofisi kana nyambo dzine muthu ene muṋe a tou ḓinangela kha zwiimiswa zwa pfuzo zwa muvhuso hune yeneyo pfunzo ya nga konadzea zwi pfalaho. U itela u vhona uri hu na u swikelelea nahone mulayo u khou shumiswa ino pfanelo, muvhuso u fanela u dzhiela nṱha nḓila dzoṱhe dzi pfalaho dza zwa pfunzo, hu tshi katelwa zwiimiswa zwa luambo luthihi, hu tshi dzhielwa nṱha—
a. ndinganyiso;
b. u konadzea; na
c. ṱhoḓea ya u tandulula mvelelo dza milayo na maitele a tshiṱalula tsha muvhala kha tshifhinga tsho fhelaho.
3. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u thoma zwiimiswa zwa pfunzo a tshi khou shumisa tshelede yawe kha u zwi londola, zwine zwiimiswa zwenezwo—
a. zwa sa ṱalule muthu zwo sedza murafho;
b. zwo ḓiṅwalisa kha muvhuso; nahone
c. zwi fare maimo ane a sa vhe fhasi ha zwiimo zwa zwiimiswa zwa pfunzo zwa muvhuso.
4. Khethekanyo ṱhukhu ya (3) a i thivheli muvhuso kha u lambedza zwiimiswa zwa pfunzo zwo ḓiimisaho.
30. Luambo na mvelele
Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u shumisa na u dzhenela Vhutshilo ha mvelele ine ene muṋe a tou nanga, fhedzi a hu tendelwi muthu u tevhedza pfanelo hedzi nga nḓila i sa ananiho na mbetshelo ya Mulayotibe wa Pfanelo.
31. Zwitshavha zwa mvelele, vhurereli na luambo
1. Vhathu vhane vha wela kha zwitshavha zwa mvelele, vhurereli kana luambo vha nga si thivhelwe u shumisa ino pfanelo, hu ḓi nga na vhaṅwe-vho vhane vha vha miraḓo ya tshitshavha—
a. kha u ḓiphiṋa nga mvelele yavho, u ita zwa vhurereli havho na u shumisa luambo lwavho; na
b. u vhumba, u dzhenela na u khwaṱhisa zwa mvelele, vhurereli na zwa luambo na zwiṅwe zwiimiswa kha tshitshavha.
2. Pfanelo dzi re kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) a dzi faneli u tevhedzwa nga nḓila i sa ananiho na mbetshelo ya Mulayotibe wa Pfanelo.
32. U swikelela mafhungo
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u kona u swikelela—
a. mafhungo maṅwe na maṅwe a muvhuso; na
b. mafhungo maṅwe na maṅwe a re na muṅwe muthu ane a ṱoḓea kha u tevhedza na u tsireledza pfanelo dziṅwe na dziṅwe.
2. Mulayosiṅwa wa Lushaka u fanela u itiwa u itela uri pfanelo ino i kone u shuma zwavhuḓi, nahone i vhe na mbetshelo ya maga a pfalaho a u fhelisa muhwalo wa ndaulo na masheleni.
33. Maitele a ndaulo kwayo
1. Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya u dzhia ḽiga ḽi re mulayoni kha zwa ndaulo, nga nḓila i pfalaho nahone o tevhedza kuitele ku pfalaho.
2. Muṅwe na muṅwe ane pfanelo dzawe dzo pfukiwa nga ndaulo u na pfanelo ya uri a fhiwe mbuno dzo itisaho nahone dzo tou ṅwaliwa.
3. Mulayo wa Lushaka u fanela u itwa uri pfanelo dzino dzi shume zwavhuḓi, nahone u fanela u—
a. vhea ḽa uri kuitele kwa ndaulo ku ṱolwe nga khothe kana, hune zwa vha zwo tea, zwi ṱolwe nga komiti i sa dzhiiho sia kana muthu o ḓiimisaho;
b. vhea mushumo kha muvhuso uri u ite uri pfanelo dzi re kha khethekanyo ṱhukhu dza (1) na (2) dzi shume zwavhuḓi; nahone
c. u ṱuṱuwedze ndaulo yavhuḓi.
34. U swikelela khothe
Muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya uri a hanedze nahone zwi tshi ḓo kona u tou tandululwa hutshi khou shumiswa mulayo tsheo ya dzhiiwa nga nḓila i sa dzhiiho sia khothe kana, arali zwo tea, zwa itwa nga komiti i sa dzhiiho sia kana iṅwe foramu kana muthu o tou ḓiimisaho nga eṱhe.
35. Vhathu vho fariwaho, vho valelwaho na vhane vha khou pomokwa
1. Muṅwe na muṅwe o farwaho a tshi khou humbulelwa u vha o ita vhukhakhi u na pfanelo—
a. ya u fhumula;
b. ya u vhudzwa nga u ṱavhanya —
i. nga ha pfanelo ya u ḓifhumulela; na
ii. nga ha masiandaitwa a u sa fhumula;
c. ya u sa kombetshedzwa u ḓibula kana u tenda hune ha ḓo shumiswa sa vhuṱanzi ha u vhona mulandu muthu onoyo;
d. ya u iswa khothe nga u ṱavhanya nga nḓila i konadzeaho nahone i pfalaho, fhedzi hu si nga murahu ha—
i. iri dza 48 musi o farwa; kana
ii. mafhelo a ḓuvha ḽa u thoma ḽa khothe nga murahu ha iri dza 48, arali iri dza 48 dzi tshi fhela nga nnḓa ha khothe kana nga ḓuvha ḽine a si ḽa khothe yo ḓoweleaho;
e. ya uri kha ḓuvha ḽa u ya khothe ḽa u thoma nga murahu ha musi o farwa, a hweswe mulandu kana a vhudzwe mbuno malugana na u bvela phanḓa na u valelwa, kana u vulwa; na
f. ya u vulwa arali dzangalelo ḽa vhulamukanyi ḽi tshi mu tendela, zwi tshi ḓo bva na kha nyimele dzi pfalaho.
2. Muṅwe na muṅwe o farwaho, hu tshi katelwa mufariwa o gwevhiwaho, u na pfanelo—
a. ya u vhudzwa nga u ṱavhanya uri ndi ngani o fariwa;
b. ya u nanga, na u vhonana na, ramulayo, na uri a vhudziwe nga ha pfanelo ino nga u ṱavhanya;
c. ya u vha na ramulayo o tholwaho nga muvhuso hu tshi khou shuma tshelede ya wone muvhuso, u itela u vhona arali hu tshi nga vha na u sa tshimbila zwavhuḓi ha zwa vhulamukanyi, nahone a vhudzwe nga u ṱavhanya;
d. u hanedza lu re mulayoni malugana na u farwa hawe nahone zwi tshi khou iwa khothe, arali u farwa hu siho mulayoni, a vhofhololwe;
e. kha nyimele dza u valelwa dzine dza anana na tshirunzi tsha muthu, hu tshi katelwa u shumisa na mbetshelo, hu tshi khou badela muvhuso,vhudzulo vhu fushaho, zwiḽiwa, matheriaḽa a u vhala na dzilafho ḽa mushonga; na
f. ya vhudavhidzani, na u dalelwa nga—
i. mufarisi wawe;
ii. shaka;
iii. mueletshedzi wa zwa vhurereli we a tou nanga; na
iv. dokotela we a tou nanga.
3. Muhwelelwa muṅwe na muṅwe u na pfanelo ya tsengo kwayo, ine ya katela pfanelo ya—
a. u vhudzwa mulandu nga vhuḓalo uri a kone u fhindula;
b. u wana tshifhinga tsho linganaho na u wana tshomedzo dzo linganaho uri a kone u ḓiimelela;
c. tsengo kha khothe yo ḓoweleaho;
d. uri tsengo i thome nahone i fhele i songo lengiswa nga nḓila i sa pfali;
e. u vha hone tsengoni;
f. u nanga, na u imeleliwa nga, ramulayo, nahone a vhudziwe nga ha ino pfanelo nga u ṱavhanya;
g. u vha na ramulayo o tholwaho nga muvhuso nahone hu tshi khou badela muvhuso, u itela arali hu nga vha na u sa tshimbila zwavhuḓi ha vhulamukanyi, nahone a vhudziwe nga ha ino pfanelo nga u ṱavhanya;
h. u dzhiiwa a si na mulandu, ya u ḓifhumulela, na ya u sa ṋea vhuṱanzi tsengoni;
i. u ṱanziela na u hanedza vhuṱanzi;
j. u sa kombetshedzwa u fha vhuṱanzi ha u ḓiwanisa mulandu;
k. u sengiswa nga luambo lune ene muhwelelwa a lu pfesesa kana, arali izwo zwi sa konadzei, a tou ḓologelwa kha luambo lonolo lune a lu kona;
l. u sa vhonwa mulandu wa zwiito kana u khakha nga fhasi ha mulayo kana mulayo wa lushaka kana dzitshaka kha vhukhakhi ho iteaho mulayo u saathu u vha hone;
m. sa sengiselwa nyito kana vhukhakhi he a vhuya a baḓekwanywa naho kana he a vhuya a wanwa mulandu khaho;
n. u wana tshigwevho tshi sa vhaisesiho arali tshigwevho tsho randelwaho tsha mulandu wawe tsho shandukiswa vhukati ha tshifhinga tsha musi a tshi khakha na tshifhinga tsha musi a tshi gwevhiwa; na
o. u wana aphiḽi, kana u sedzuluswa nga, khothe khulwane.
4. Musi ino khethekanyo i tshi ṱoḓa uri muthu a fhiwe mafhungo, mafhungo eneo a fanela u vha e kha luambo lune a lu pfesesa.
5. Vhuṱanzi ho wanwaho nga nḓila ine ya pfukekanya pfanelo iṅwe na iṅwe ya Mulayotibe wa Pfanelo vhu tea u sa shumiswa arali vhu tshi ḓo ita uri hu si vhe na tsengo kwayo kana arali vhu tshi ḓo ita uri vhulamukanyi vhu sa tshimbile zwavhuḓi.
36. Mikano ya pfanelo
1. Pfanelo kha Mulayotibe wa Pfanelo dzi kanukanywa zwi tshi ya nga mulayo u shumiswaho lwa u angaredza nga nḓila ine u kanulwa honoho ha vha hu pfadzaho nahone hu tshi ṱanganedzea zwi khagala na kha tshitshavha tsha demokirasi yo ḓisendekaho kha tshirunzi tsha muthu, ndinganelo na mbofholowo, hu tshi dzhielwa nṱha zwithu zwinzhi zwo teaho, hu tshi katelwa—
a. lushaka lwa pfanelo;
b. ndeme ya ndivho ya mukano;
c. lushaka na vhuhulwane ha mukano;
d. vhushaka vhukati ha mukano na ndivho; na
e. nḓila dzi sa thivhelesiho u swikelela ndivho.
2. Nga nnḓa ha musi hu na mbetshelo kha khethekanyo ṱhukhu ya (1) kana kha mbetshelo iṅwe na iṅwe ya Ndayotewa, a hu na mulayo une wa kanula pfanelo iṅwe na iṅwe i re kha Mulayotibe wa Pfanelo.
37. Tshiimo tsha shishi
1. Tshiimo tsha shishi tshi ḓivhadzwa fhedzi zwi tshi ya nga Mulayo wa Phalamennde, nahone fhedzi, musi—
a. vhutshilo ha lushaka vhu kha u shushedzwa nga nndwa, u govhelwa, u dzhiiwa ha muvhuso nga ḽiṅwe shango, mufhirifhiri, zwiwo zwa mupo kana zwiṅwe zwiimo zwa shishi kha tshitshavha; na
b. u ḓivhadzwa hohu hu na ndeme u itela u vhuedzedza mulalo na vhudziki.
2. U ḓivhadzwa ha tshiimo tsha shishi, na mulayo muṅwe na muṅwe une wa nga itwa kana nyito ine ya nga dzhiiwa zwi tshi itiswa nga honoho u ḓivhadzwa, hu thoma u shuma fhedzi—
a. tshifhinga tshi ḓaho; na
b. lwa maḓuvha a sa fhiri 21 u bva ḓuvha ḽa u ḓivhadzwa, nga nnḓani ha musi Buthano ḽa Lushaka ḽo ri hu bvelwe phanḓa. Buthano ḽa Lushaka ḽi nga engedza tshiimo tsha shishi lwa miṅwedzi i sa fhiriho miraru. U engedzwa ha u thoma ha tshiimo tsha shishi hu fanela u vha nga tsheo yo dzhiiwaho nga vouthu nnzhi dza u tikedza dza miraḓo ya Buthano. U engedza tshiimo tsha shishi huṅwe na huiṅwe hu fanela u itwa nga tsheo yo dzhiiwaho ine ya vha na vouthu dza 60 dza miraḓo ya Buthano. Tsheo zwi tshi ya nga ino phara i dzhiiwa fhedzi hu tshi tevhelwa nyambedzano ya Buthano.
3. Khothe iṅwe na iṅwe i re na vhukoni i nga dzhia tsheo malugana na u tea ha—
a. u ḓivhadzwa ha tshiimo tsha shishi;
b. u engedzwa ha tshiimo tsha shishi; kana
c. mulayo muṅwe na muṅwe wo phasiswaho, kana ḽiga ḽo dzhiiwaho, zwi tshi itiswa nga u ḓivhadzwa ha tshiimo tsha shishi.
4. Mulayo muṅwe na muṅwe wo phasiswaho zwi tshi itiswa nga u ḓivhadzwa ha tshiimo tsha shishi u nga bviswa kha Mulayotibe wa Pfanelo fhedzi nga nḓila ine—
a. u bviswa hu ṱoḓea fhedzi nga tshiimo tsha shishi; na
b. mulayo—
i. u tshi tevhedza vhuḓifhinduleli ha Riphabuḽiki nga fhasi ha mulayo wa dzitshaka u shumaho kha zwiimo zwa shishi;
ii. u tshi tevhedza khethekanyo ṱhukhu ya (5); na
iii. u anḓadzwa kha Gazete ya Muvhuso nga u ṱavhanya u ya nga hune zwa konadzea ngaho nga murahu ha musi u tshi phasiswa.
5. A hu na Mulayo wa Phalamennde une wa tendela u ḓivhadzwa ha tshiimo tsha shishi, nahone a hu na mulayosikwa wo itwaho kana ḽiṅwe ḽiga ḽo dzhiiwaho zwi tshi itiswa nga u vhewa, ḽine ḽa tendela—
a. u tsireledza muvhuso, kana muthu muṅwe na muṅwe, malugana na nyito iṅwe na iṅwe i re nnḓa ha mulayo;
b. u bviswa hufhio na hufhio kha ino khethekanyo; kana
c. u bviswa hufhio na hufhio kha khethekanyo yo bulwaho kha khoḽomu ya 1 ya Thebuḽu ya Pfanelo dzi sa Bvisiwi, nga nḓila yo sumbedzwaho nga thungo ha khethekanyo kha khoḽomu ya 3 ya Thebuḽu.
Thebuḽu ya Pfanelo dzi sa Bviseiho
| Nomboro ya khethekanyo |
Ṱhoho ya khethekanyo |
Uri pfanelo yo tsireledzwa u swika ngafhi |
|---|---|---|
| 9 |
Ndinganyiso |
Malugana na tshiṱalula tshi songo ḓaho tshi itiswaho nga murafho, muvhala, lushaka kana vhubvo ha vhathu, mbeu, vhurereli kana luambo. |
| 10 |
Tshirunzi tsha muthu |
Tshoṱhe |
| 11 |
Vhutshilo |
Tshoṱhe |
| 12 |
Mbofholowo na tsireledzo ya muthu |
Malugana na khethekanyo ṱhukhu dza (1)(d) na (e) na (2)(c). |
| 13 |
Vhupuli na u shumiswa nga u kombethsedzwa |
Malugana na vhupuli na vhushumeli |
| 28 |
Vhana |
Malugana na: - Khethekanyo ṱhukhu ya (1)(d) na (e); |
| 35 |
Vhathu vho farwaho, vho valelwaho na vho hwelelwaho |
Malugana na: - Khethekanyo ṱhukhu ya (1)(a), (b) na (c) na (2)(d); |
6. Musi muthu o fariwa ha sa vhe na tsengo zwo itiswa nga u bviswa ha pfanelo zwi itiswaho nga u vhewa ha tshiimo tsha shishi, maitele a tevhelaho a fanela u tevhedzwa—
a. Mualuwa ane a vha muraḓo wa muṱa kana khonani ya mufariwa u fanela u kwamiwa nga u ṱavhanya, nahone a vhudziwe uri mukene o fariwa.
b. Nḓivhadzo i fanela u anḓadzwa kha Gazete ya Muvhuso wa Lushaka hu saathu u fhela maḓuvha maṱanu muthu uyo o farwa, hu bulwe dzina ḽa mufariwa na fhethu he a valelwa hone, hu bulwe ḽiga ḽa shishi zwi tshi ya nga zwe muthu uyo a farelwa.
c. Mufariwa u fanela u tendelwa u nanga, na u dalelwa nga tshifhinga tshi pfalaho nga, dokotela wa dzilafho.
d. Mufariwa u fanela u tendelwa a nanga, na u dalelwa nga tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe tshi pfalaho nga, ramulayo
e. Khothe i fanela u sedzulusa u farwa ha muthu nga u ṱavhanya nga hune zwa konadzea ngaho, fhedzi hu si nga murahu ha maḓuvha a 10 nga murahu ha datumu ye muthu a farwa ngayo, nahone khothe i fanela u vhofholola mufariwa nga nnḓani ha musi zwi tshi ṱoḓea uri u farwa uho hu ḓi ya phanḓa u itela uri hu vhe na mulalo na vhudziki.
f. Mufariwa a songo vhofhololwaho zwi tshi ya nga tsedzuluso ya fhasi ha pharagirafu ya (e), kana a songo vhofhololwaho zwi tshi ya nga tsedzuluso ya fhasi ha ino pharagirafu, a nga humbela khothe uri i dovhe i sedzuluse hafhu u farwa nga tshifhinga tshiṅwe na tshiṅwe nga murahu ha maḓuvha a u bva kha a tsedzuluso yo no itwaho, nahone khothe i fanela u bvisa mufariwa nga nnḓani ha musi zwi tshi kha ḓi ṱoḓea uri hu bvelwe phanḓa na u farwa hu tshi itelwa mulalo na vhudziki.
g. Mufariwa u fanela u tendelwa u ya kha khothe iṅwe na iṅwe ene muṋe hu tshi dzhielwa nṱha u farwa hawe, hune ha ḓo to imelwa nga ramulayo kha khothe yeneyo, khathihi na u sumbedza uri u farwa hoho hu songo tsha ya phanḓa.
h. Muvhuso u fanela u ṋetshedza mbuno dzo ṅwalwaho kha khothe u sumbedza uri u farwa ha muthu uyo hu fanela u ya phanḓa, nahone u fhe mufariwa khophi i re na mbuno phanḓa ha maḓuvha mavhili a musi khothe i tshi sedzulusa uho u farwa.
7. Arali khothe ya vhofholola mufariwa, muthu uyo ha nga fariwi hafhu a tshi farelwa wonoyo mulandu nga nnḓani ha musi muvhuso wo thoma wa sumbedza khothe zwivhuya zwa uri muthu uyo a farwe hafhu.
8. Khethekanyo ṱhukhu dza (6) na (7) a dzi shumiswi kha vhathu vhane vha sa vhe vhadzulapo vha Afrika Tshipembe nahone vho farwaho zwo itiswa nga khuḓano ya mashango a dzitshaka. Vhuimoni ha zwenezwo, muvhuso u fanela u tevhedza zwiṱandadi zwi vhofhaho Riphabuḽiki nga fhasi ha mulayo wa dzitshaka wa zwa vhuthu malugana na u farwa ha onoyo muthu.
38. U shumiswa ha pfanelo
1. Muṅwe na muṅwe o bulwaho kha ino khethekanyo u na pfanelo dza u kwama khothe i re na vhukoni, a sumbedza uri Mulayotibe wa Pfanelo wo pfukiwa kana u khomboni, nahone khothe i nga mu thusa nga nḓila yo teaho, hu tshi katelwa na u bulwa ha dzenedzo pfanelo. Vhathu vhane vha nga ya khothe ndi havha—
a. muṅwe na muṅwe ane a khou itela dzangalelo ḽawe ene muṋe;
b. muṅwe na muṅwe ane a khou zwi ita o imela muṅwe muthu ane ha koni u ḓiitela;
c. muṅwe na muṅwe ane a khou zwi ita e muraḓo wa, kana dzangalelo ḽa, tshigwada kana kiḽasi ya vhathu;
d. muṅwe na muṅwe ane a khou itela dzangalelo ḽa tshitshavha; na
e. dzangano ḽine ḽa khou ita ḽo imela miraḓo yaḽo.
39. Ṱhalutshedzo ya Mulayotibe wa Pfanelo
1. Musi hu tshi ṱalutshedzwa Mulayotibe wa Pfanelo, khothe, komiti kana foramu—
a. i fanela u ṱuṱuwedza ndeme dzi tikedzaho tshitshavha tsha demokirasi nahone zwi khagala lwo ḓitikaho nga ndeme ya vhuthu, ndinganelo na mbofholowo;
b. i fanela u dzhiela nṱha mulayo wa dzitshaka; na
c. i nga dzhiela nṱha mulayo wa nnḓa/ḽiṅwe shango.
2. Musi hu tshi ṱalutshedzwa mulayosiṅwa, na musi hu tshi bveledzwa mulayo wo ḓoweleaho kana mulayo wa sialala, khothe iṅwe na iṅwe , komiti kana foramu i fanela u ṱuṱuwedza muya, u sumbedza ndivho ya Mulayotibe wa Pfanelo.
3. Mulayotibe wa Pfanelo a u haneli u vha hone ha dziṅwe pfanelo kana mbofholowo dzine dza dzhielwa nṱha kana dzi ṋetshedzwaho nga mulayo wo ḓoweleaho, mulayo wa sialala kana mulayosiṅwa, nga nḓila ine dza anana na Mulayotibe.