Ndayotewa ya Riphabuḽiki ya Afrika Tshipembe/Ndima ya 11

198. Milayo i dzi vhusaho
1. Milayo i tevhelaho i vhusa zwa tsireledzo ya lushaka kha Riphabuḽiki—
a. Tsireledzo ya lushaka i tea u sumbedza vhuḓikumedzeli ha vhadzulapo vhoṱhe vha Afrika Tshipembe, sa vhathu nga vhoṱhe na lushaka, ha u tshila sa vhathu vha linganaho, u tshila nga lwa mulalo na pfano, u vhofholowa kha nyofho na u ṱoḓa, khathihi na u ṱoḓa na u tshila vhutshilo ha khwine.
b. Vhuḓikumedzeli kha u tshila nga lwa mulalo na zwi thivhelaho vhathu vha Afrika Tshipembe u dzhenelela kha zwa nndwa ya zwiṱhavhane kha lushaka na kha dzitshaka, nga nnḓa ha musi zwo tiwa ngauralo nga ndayotewa kana mulayo wa lushaka.
c. Tsireledzo ya lushaka i tea u bveledzwa phanḓa hu tshi khou tevhelwa mulayo, hu tshi katelwa na mulayo wa dzitshaka.
d. Tsireledzo ya lushaka lwa ḓo vha nga fhasi ha maanḓalanga a Phalamennde na a khorotshitumbe ya lushaka.

199. U thomiwa, kuvhumbelwe, na vhuḓifari ha tshumelo dza tsireledzo
1. Tshumelo ya tsireledzo ya Riphabuḽiki yo vhumbiwa nga mmbi nthihi ya vhupileli, tshumelo ya mapholisa nthihi na tshumelo iṅwe na iṅwe ya zwa vhusevhi yo thomiwaho u ya nga Ndayotewa.
2. Mmbi ya vhupileli ndi yone mmbi ya maswole i re mulayoni kha Riphabuḽiki.
3. Nga nnḓa ha tshumelo dza tsireledzo dzo thomiwaho u ya nga Ndayotewa, madzangano a zwiṱhavhane kana tshumelo dzo raloho zwi nga thomiwa u ya nga mulayo wa lushaka.
4. Tshumelo dza tsireledzo dzo tea u vhumbiwa na u langiwa nga mulayo wa lushaka.
5. Tshumelo dza tsireledzo dzi tea u shuma, na u gudisa khathihi na u ṱoḓa uri miraḓo yadzo lwa shume u ya nga Ndayotewa na mulayo, zwi tshi katela mulayo wa sialala wa dzitshaka na thendelano dza dzitshaka dzi vhofhaho Riphabuḽiki.
6. A hu na muraḓo wa tshumelo ya tsireledzo ifhio kana ifhio ane a ḓo tevhedza ndaela ine ya si vhe mulayoni zwi tshi tou vha khagala.
7. A hu na tshumelo ya tsireledzo kana muraḓo ufhio na ufhio wayo, ane a nga ita mishumo yawe nga nḓila—
a. ine ya vhaisa lutamo Iwa ḽihoro ḽa poḽitiki ḽi re mulayoni u ya nga Ndayotewa;
b. ya u tikedza madzangalelo afhio kana afhio a ḽihoro ḽa poḽitiki.
8. U itela uri hu vhe na u tevhedzwa ha milayo ya u sa dzumba na vhuḓifhinduleli, komiti ya madzangano kana mahoro o fhambananaho ya Phalamennde, i fanela u langula tshumelo dzoṱhe dza tsireledzo nga nḓila /maitele o tiwaho nga mulayo wa lushaka kana ndaela dza Phalamennde.

Vhupileli

200. Mmbi ya Vhupileli
1. Mmbi ya vhupileli i tea u vhumbiwa na u langiwa sa mmbi ya maswole a re na Vhuḓifari havhuḓi.
2. Ndivho khulwane ya mmbi ya vhupileli ndi u pilela na u tsireledza Riphabuḽiki, tshirunzi tsha vhupo hayo na vhathu vhayo, u ya nga ha Ndayotewa na ndayo dza mulayo wa dzitshaka u no langula u shumiswa ha mmbi.

201. Vhuḓifhinduleli ha zwa poḽitiki
1. Muraḓo wa Khabinethe u tea u vha na vhuḓifhinduleli kha zwa vhupileli.
2. Ndi Phresidennde fhedzi ane sa ṱhoho ya maanḓalanga a lushaka, a nga tendela u shumiswa ha mmbi—
a. kha tshumisano na tshumelo ya mapholisa;
b. kha u pilela Riphabuḽiki, kana
c. kha u khunyeledza mbofho ya mashango oṱhe.
3. Musi mmbi ya vhupileli i tshi shumiswa kha mishumo ifhio na ifhio yo bulwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (2) Phresidennde u tea u ḓivhadza Phalamennde, nga u ṱavhanya, nahone nga vhuḓalo nga ha—
a. zwiitisi zwa u shumiswa ha mmbi ya vhupileli,
b. fhethu huṅwe na huṅwe hune mmbi ya khou shumiswa;
c. tshivhalo tsha vhathu vho dzhenelelaho; na
d. tshifhinga tsho lavhelelwaho uri mmbi i nga shumiswa ngatsho.
4. Arali Phalamennde ya sa dzula tshifhingani tsha maḓuvha a sumbe a u thoma nga murahu ha musi mmbi ya vhupileli i tshi shumiswa sa zwo ambiwaho kha khethekanyo ṱhukhu ya (2), Phresidennde u tea u ṋea komiti mafhungo ane a ṱoḓiwa nga khethekanyo ṱhukhu ya (3) kha komiti ya u langula yo teaho.

202. U khomandiwa/langiwa ha mmbi ya vhupileli
1. Phresidennde sa ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka ndi ene Mulangammbi Muhulwane wa mmbi ya vhupileli, nahone u tea u thola Mulangammbi wa vhupileli.
2. U langa mmbi ya vhupileli hu tea u itwa u ya nga tsumbanḓila ya muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli kha zwa vhupileli, nga fhasi ha maanḓalanga a Phresidennde.

203. Tshiimo tsha vhupileli ha lushaka
1. Phresidennde, sa ene ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka, a nga ḓivhadza tshiimo tsha vhupileli ha lushaka nahone u fanela u ḓivhadza Phalamennde nga u ṱavhanya na nga vhuḓalo malugana na—
a. tshiitisi tsha u ḓivhadzwa ha itsho tshiimo;
b. fhethu huṅwe na huṅwe hune mmbi ya vhupileli ya khou shumiswa hone; na
c. tshivhalo tsha vhathu vho zwi dzhenelaho.
3. Arali Phalamennde i songo dzula musi tshiimo tsha vhupileli tshi tshi ḓivhadzwa, Phresidennde u tea u vhidza Phalamennde kha dzulo ḽi songo ḓoweleaho hu saathu fhela maḓuvha a sumbe tsho ḓivhadzwa.
4. U ḓivhadzwa ha tshiimo tsha vhupileli hu a fhela hoṱhe nga nnḓani ha musi ho tendelwa nga Phalamennde hu saathu fhela maḓuvha a sumbe tsho ḓivhadzwa.

204. Vhuṅwaleli ha vhathu zwavho vha re kha vhupileli
Vhuṅwaleli ha vhathu zwavho vha re kha zwa vhupileli vhu fanela u vhumbiwa nga mulayo wa lushaka, u itela u shuma nga fhasi ha ndangulo ya muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli ha zwa vhupileli.

Mapholisa

205. Tshumelo ya Tshipholisa
1. Tshumelo ya Tshipholisa ya lushaka i tea u vhumbiwa nga nḓila ine ya ḓo shuma kha lushaka na kha vundu, na kha zwa mivhuso yapo arali zwo tea.
2. Mulayo wa lushaka u tea u thoma maanḓa na mishumo ya Tshumelo ya Tshipholisa khathihi na uri u tea u ita uri Tshumelo ya Tshipholisa i ite mishumo yayo nga vhukoni, hu tshi dzhielwa nṱha ṱhoḓea dza vundu.
3. Ndivho dza tshumelo ya tshipholisa ndi u thivhela na u ita u ṱoḓisisa kha zwa vhuvemu, u vhona uri shango ḽi lale, khathihi na u tsireledza na u londota vhadzulapo vha Riphabuḽiki na ndaka dzavho, u tikedza na u tevhedza mulayo.

206. Vhuḓifhinduleli ha zwa poḽitiki
1. Muraḓo wa Khabinethe u tea u vha na vhuḓifhinduleli kha zwa vhupholisa, na uri u tea u ta mbekanyamaitele ya lushaka ya zwa vhupholisa nga murahu ha u kwamana na mivhuso ya vundu na u dzhiela nṱha ṱhoḓea dza vhupholisa na dza vundu sa zwe zwa tiwa nga khorotshitumbe dza mavundu.
2. Mbekanyamaitele ya vhupholisa ya lushaka i nga ṋea mbetshelo dza mbekanyamaitele dzo fhambanaho malugana na mavundu o fhambanaho nga murahu ha musi ho dzhielwa nṱha ṱhoḓea dza vhupholisa dza aya mavundu.
3. Vundu ḽiṅwe na ḽiṅwe ḽi tea—
a. u lavhelesa vhuḓifari ha mapholisa;
b. u langa vhukoni ha tshumelo ya tshipholisa , zwi tshi katela u ṱanganedza mivhigo nga ha tshumelo ya tshipholisa;
c. u ṱuṱuwedza vhushaka havhuḓi vhukati ha mapholisa na tshitshavha;
d. u kala vhukoni ha u pholisa zwi khagala; na
e. u kwamana na muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli kha zwa vhupholisa malugana na vhuvemu na zwa vhupholisa kha vundu.
4. Khorotshitumbe ya vunḓu I na vhuḓifhinduleli ha mishumo ya vhupholisa—
a. yo ṋetshedzwaho nga Ndima heyi;
b. yo ṋetshedzwaho u ya nga mulayo wa lushaka; na
c. yo avhelwaho khayo u ya nga ha mbekanyamaitele ya zwa vhupholisa ya lushaka.
5. Uri hu itwe mishumo ye ya sumbedzwa kha khethekanyo ṱhukhu ya (3), vundu—
a. ḽi nga ṱoḓisisa, kana ḽa thola khomishini ya ṱhoḓisiso kha mbilaelo dzifhio na dziifhio ya u sa ita mishumo ya mapholisa zwavhuḓi kana u pwashea ha vhushaka vhukati ha mapholisa na tshitshavha tshifhio kana tshifhio; na u
b. ḽi tea u ita themendelo kha muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli ha zwa vhupholisa.
6. Musi ho ṱanganedzwa mbilaelo yo ḓiswaho nga khorotshitumbe ya vundu, dzangano ḽo ḓiimisaho nga ḽoṱhe ḽa mbilaelo dza mapholisa ḽo vhumbiwaho nga mulayo wa lushaka ḽi tea u ṱoḓisisa, vhuaḓa vhu no khou humbulelwa ha, kana mulandu we wa itwa nga muraḓo wa tshumelo ya tshipholisa kha vunḓu.
7. Mulayo wa lushaka u fanela u ṋetshedza mutheo malugana na u thomiwa, maanḓa, mishumo na ndaulo ya tshumelo dza tshipholisa ya masipala.
8. Komiti yo vhumbwaho nga muraḓo wa Khabinethe na miraḓo ya Khoro dza Khorotshitumbe yo sedzanaho na zwa vhupholisa i fanela u vhumbiwa u itela tshumisano yo khwaṱhaho ya tshumelo ya tshipholisa pfano yo khwaṱhaho vhukati ha masia a muvhuso.
9. Vhusimamilayo ha vundu vhu nga ṱoḓa uri khomishinari wa vundu a ḓivhonadze phanḓa hayo kana phanḓa ha komiti iṅwe na iṅwe u fhindula dzimbudziso.

207. U langiwa ha Tshumelo ya Tshipholisa
1. Phresidennde sa ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka u tea u thola mufumakadzi kana munna uri a vhe Khomishinari wa Lushaka wa tshumelo ya tshipholisa, u itela uri a lange tshumelo ya tshipholisa.
2, Khomishinari wa Lushaka u tea u shumisa maanḓa awe a u langa tshumelo ya tshipholisa u ya nga mbekanyamaitele ya vhupholisa ya lushaka na tsumbanḓila dza muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli kha zwa vhupholisa.
3. Khomishinari wa Lushaka a tshi khou tendelana na khorotshitumbe ya vundu u tea u thola mufumakadzi kana munna uri a vhe khomishinari wa vunḓu kha vundu ḽeneḽo, fhedzi arali Khomishinari wa Lushaka na khorotshitumbe ya vunḓu vha kundelwa u tendelana nga ha uhu u thola, muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli kha zwa vhupholisa u ḓo tea u konanya izwi zwigwada.
4. Vhakhomishinari vha vundu vha na vhuḓifhinduleli kha zwa vhupholisa kha mavundu avho—
a. sa zwo randelwaho nga mulayo wa lushaka; na
b. nga u tevhedza maanḓa a khomishinari dza lushaka u vhusa na u langula tshumelo ya tshipholisa u ya nga khethekanyo ṱhukhu ya (2).
5. Khomishinari wa vundu u tea u vhiga kha vhusimamilayo ha vundu ṅwaha muṅwe na muṅwe nga ha vhupholisa kha vunḓu ḽeneḽo, nahone u tea u rumela khophi ya muvhigo kha Khomishinari wa Lushaka.
6. Arali khomishinari wa vundu a sa tsha vha na fulufhelo kha khorotshitumbe ya vundu, khorotshitumbe yeneyo i nga thoma maga o fanelaho u itela u bvisa kana u sudzulusa kana maga a ndaṱiso kha khomishinari u ya nga ha mulayo wa lushaka.

208. Vhuṅwaleli ha vhathu zwavho vha re kha zwa tshipholisa
Vhuṅwaleli ha vhathu zwavho kha tshumelo ya tshipholisa vhu tea u thomiwa nga mulayo wa lushaka u itela u shuma nga fhasi ha muraḓo wa Khabinethe a re na vhuḓifhinduleli kha zwa vhupholisa.

Zwa vhusevhi

209. U thomiwa na u langiwa ha tshumelo dza zwa vhusevhi
1. Tshumelo ifhio na ifhio ya zwa vhusevhi, nga nnḓa ha ya tshipiḓa tshifhio na tshifhio tsha mmbi ya vhupileli kana tsha tshumelo ya tshipholisa i nga thomiwa fhedzi nga Phresidennde sa ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka, nahone u ya nga mulayo wa lushaka.
2. Phresidennde sa ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka u tea u thola mufumakadzi kana munna sa ṱhoho ya tshumelo ya zwa vhusevhi iṅwe na iṅwe yo thomiwaho malugana na khethekanyo ṱhukhu ya (1) nahone u tea u vha na vhuḓifhinduleli ha poḽitiki ha u langa na u sumbedza nḓila kha iṅwe na iṅwe ya idzo tshumelo, kana u nga muraḓo wa Khabinethe uri a vhe na uho vhuḓifhinduleli.

210. Maanḓa, mishumo na u lavhelesa
1. Mulayo wa lushaka u tea u langa ndivho, maanḓa na mishumo ya tshumelo dza zwa vhusevhi zwi tshi katela tshipiḓa tshiṅwe na tshiṅwe tsha zwa vhusevhi ha mmbi ya vhupileli kana tshumelo ya tshipholisa nahone u tea u ita uri—
a. hu vhe na u ṱanganelana ha tshumelo dzoṱhe dza zwa vhusevhi; na
b. hu vhe na muthu zwawe ane a ḓo sedza kushumele kwa idzo tshumelo, ane a ḓo vha e tshipikiṱere o tholiwaho nga Phresidennde sa ṱhoho ya khorotshitumbe ya lushaka hu na thendelo nga ḽikumedzwa ḽo ṱanganedziwaho ya Buthano ḽa Lushaka hu na vouthu dza u tikedza dzi si ho fhasi ha mbili tshararu tsha miraḓo yaḽo.