Las trais nuschs

From Wikisource
Jump to navigation Jump to search
Las trais nuschs (1893)
by Gion Antoni Bühler
358368Las trais nuschs1893Gion Antoni Bühler


I.

[edit]

Nossa bella terra alpina, noss unic Grischun, ha per ordinari lungs envierns, e la primavaira s’entarda savens fin la segunda mesadad d’avrigl; ma cur ch’ella ha finalmain rut la glatscha e cumpara en si’entira splendur, alura para ella da far miraculs en nossas cuntradas. Apaina ch’il sulegl, cun agid dal suffel meridiunal, ha terrenà la champagna, s’ornescha quella cun flurs magnificas e l’erva para da crescher visiblamain sin la cultira e sin las pastgiras. Alura è da quest temp il midament en nossas vischnancas grischunas surprendent. Las numerusas scossas e muntaneras da noss animals domestics vivifitgeschan las pastgiras, las plauncas e collinas cun la ramur da lur migir e beschlar e cun ils accords penetrants da lur brunsinas e stgellas, ed ils pasturs alleghers leventan cun lur givels melodius e lur tibadas sonoras ils numerus ecos en ils guauds e vi da las paraids da la grippa e spelma. E tge fracass regia en noss vitgs la damaun e la saira, cur che sortan e returnan ils muvels! E tge ferventa activitad regia durant il di tranter ils purs che sa rendan cun lur manadiras, chars e quadrias sin la champagna per cultivar lur funs e sterner il sem en la terra! Quals giavischs e qualas speranzas accumpognan ils granins che sgolan en lur fossa che duai daventar la funtauna e resursa da la fortuna!

Er l’onn 1680 era la primavaira cumparida en la pli magnifica splendur, e gia l’emprima mesadad d’avrigl percurriva la muaglia da la vischnanca da Domat en numerusas rotschas las diversas pastgiras da Vial ed embellivan la cuntrada cun lur vivacitad. Ils numerus pasturets cun lur satget da marenda si dies stevan qua e là en diversas rotschas, faschond lur gieus usitads durant la primavaira tranter la giuventetgna. Ils ins devan la chaura. Els faschevan foras sin ils quatter chantuns d’in quadrat en distanzas da 6 fin 8 pes l’ina da l’autra; amez il quadrat vegniva fatga ina tschintgavla fora per la chaura, ina balla, per ordinari in crap radund da la grondezza d’in ov. Alura fixav’ins in term per il gieu en ina distanza da circa 30 fin 40 pes. Uss pudeva il gieu cumenzar. L’emprim stuev’ins destinar quel ch’aveva da manar la chaura. Ils participants al gieu gievan l’emprim, scadin munì cun ses fist da pastur, al term, e mintgin stueva bittar ses bastun cun il piz dal chalzer vers la fora da la chaura. Quel, dal qual il bastun era il pli lontan da la fora, stueva far il chavrer; ils auters quatter prendevan post cun lur fists u bastuns en las quatter foras sin ils chantuns e duevan impedir il chavrer da manar cun ses bastun la chaura en sia fora. L’emprim stueva el ir al term e bittar sia chaura vers la fora, ma ils auters quatter impedivan quest’avischinaziun da la chaura a sia fora cun lur bastuns. Ma vegniva il chavrer d’occupar ina da las foras cun ses bastun, durant ch’in rebatteva la chaura da la fora amez, alura pudeva il chavrer restar cun ses bastun en la fora, e l’auter stueva far enstagl dad el il chavrer. In che n’aveva betg in bun egl e n’era betg spert, stueva far entirs quarts d’ura il chavrer. Ma sch’il chavrer era capavel da manar cun ses bastun la chaura en sia fora, alura era il gieu finì, ed ins stueva destinar in nov chavrer, bittond danovamain, sco a l’entschatta, ils bastuns vers la fora da la chaura. Quest gieu era excellent per exercitar l’egl e per dar sveltezza als giuvens pasturs.

Autras rotschas da mats devan las eras. Els faschevan in quadrat en in tschispet da circa in, in e mez pe ladezza; quest tschispet quadrat vegniva alura dividì en quatter pli pitschens quadrats eguals. Scadin participant al gieu retschaveva in da quests quadrats pitschens, il qual el aveva d’allontanar en maniera singulara. Ins cumenzava il gieu bittond in cuntè avert en il terratsch; el mesirava alura exactamain il toc da la nizza ch’era penetrada en la terra e mesirava cun quest toc in pitschen quadrat da si’era ch’el pudeva uss allontanar cun ses cuntè. Suenter l’emprim vegnivan alura ils auters participants e faschevan il medem sco l’emprim. Per ordinari stuev’ins repeter quest gieu diversas giadas fin che na restava nagut pli da l’era. Quel che n’era betg stà bun da disfar si’era en il medem temp cun ils auters, aveva pers il gieu e stueva spetgar il chasti. Durant il gieu rimnavan ils victurs tut ils tschispets da lur eras ed aveva il dretg da bittar quels en il dies da quel ch’aveva pers, il qual fugiva però durant ch’ils auters al persequitavan.

Autras cumpagnias da mattets devan a plattas, auters il botsch, insumma vegnivan tut ils gieus da la giuventetgna repetids quasi mintga di. Ma betg be tals gieus divertivan ils pasturets e las pasturettas, er fablas ed istorgias e raquints furmavan ina recreaziun agreabla per quella giuventetgna. Er il lutgar, numnà «far a ventscher» na dastgava betg mancar, sch’il plaschair dueva esser general. Main plaschaivlas eran las baruffas che succedivan bainduras tranter questa mattaniglia. Il sem da zerclim che blers geniturs sternan en il cor da lur uffants, als dond cun lur atgna discordia in nausch exempel, porta bainduras litas er en questas societads da giuvens pasturs. Gea, ils uffants da nauschas mammas èn savens l’origin da discordias tranter la giuventetgna, e quai n’ha anc mai purtà ni fortuna ni ventira.

Ultra da quests pasturets che pertgiravan la muaglia da lur geniturs u d’auters privats, chatschava er il sterler ses muvel sin questas pastgiras; ma lez gieva per ordinari pli lontan cun ses animals. Quel però na pertgirava sia sterlamenta betg sulet; el aveva quatter fin tschintg trosser ch’al sustegnevan a pertgirar quella muaglia sin questas pastgiras magras. Il sterler girava chasa per chasa tras l’entir vitg e mintga pur al stueva dar a ses tur tants trossers sco ch’el aveva chaus bovins en stalla. Er questa societad da trossers empruvava da passentar il di, tant sco pussaivel, giugond e faschond termagls. Geniturs pli paupers laschavan ir lur uffants sco trossers per ils purs pli pussants, ils quals avevan alura d’alimentar quests trossers il di ch’els al servivan. Quests trossers aveva per ordinari fitg bella vita, pertgirond lur muvel quasi adina lunsch davent dal funs cultivà. Qua als restava oramai bler temp liber per far lur gieus e termagls, ed els sa profitavan er da l’occasiun da laschar liber frain a lur levsenn. Bainduras faschevan els ils medems gieus gia descrits survart; ma els commettevan er inqual scroccaria. Animals ch’als faschevan in pau pli gronda stenta da pertgirar bastunavan els sur mesira; els empruvavan er da far purtar quels e chavaltgavan alura cun ils paupers animals per ils plauns e per las spundas enturn. Animals che vegnivan maltractads en questa maniera, daventavan alura bainduras selvadis e privlus, empruvond da sa defender da lur persequitaders cun pugnar.

Er quest onn sa chattava tranter la sterlamenta ina mugia che fugiva savens dal muvel, ed ils trossers avevan cun quella gronda stenta, la stuend tschertgar fig savens entiras uras sin las vastas pastgiras. In di era ella fugida e trais trossers che l’avevan stuì tschertgar l’han chattà en in prà a Saglioms. Els l’han circumdà per la pigliar e manar enavos al sterler; ma en si’alteraziun è l’animal sa defendì da ses persequitaders ed ha schlantschà en sia furia cun ses corns il pitschen trosser Andrea, figl dal pauper pur Florin Junal, cun tala vehemenza cunter la saiv dal prà ch’el è dà per terra sco mort. La mugia è alura fugida en il guaud, ed ils auters dus trossers stevan qua en tema ed anguscha, na savend betg tge ch’els hajan da far cun lur cumpogn Andrea ch’aveva pers la schientscha. In dals mats è ì immediat a clamar il sterler, il qual è prest cumparì al lieu da la disgrazia. Quel ha auzà il pauper mattet dal plaun ed al ha purtà al dutg vischin; là al ha el lavà cun aua, e finalmain ha il giuvenet avert ils egls, ma na saveva discurrer betg pled. Il sterler ha alura tramess in dals trossers en il vitg per far relatar questa disgrazia a Florin Junal, il bab dal pauper Andrea. Udind Florin questa trista novitad, ha el immediat accumpagnà il trosser al lieu da la disgrazia. Entant era il pauper Andrea revegnì in pau, e cur ch’il bab è arrivà al lieu da la disgrazia, saveva il pauper mattet puspè discurrer. El lamentava da mal il dies e las costas; el n’ha betg pudì star en pe, ed il bab ha oramai stuì purtar a chasa ses pauper figl. La buna mamma Tona ha piglià ina gronda tema, vesend ses pauper figliet en in tal miserabel stadi. Na sa chattond nagin medi a Domat, han ins immediat tramess in mess a far clamar in tal da Cuira.

Florin Junal era il pli pauper pur da Domat; el possedeva apaina funs avunda per pudair envernar ina vatga. Ma sia famiglia era fitg numerusa. El gudagnava ses paun da mintgadi cun far il schurnalier a vischins bainstants, e sia dunna l’assistiva er conscienziusamain en las stentas per pudair alimentar la chasada. Ella fascheva la lavunza, la tessunza e la tschareschunza er per auters, ed essend ella adestra e fitg diligenta en tut questas lavurs, la cuiv’ins gugent in gudogn, spezialmain ils vischins e parents. Andrea era in mattet da circa nov onns e fascheva gia dapi dus fin trais onns il trosser als divers pasturs sco al vatger, sterler, chavrer, nurser e portger. Sia sora Tenna era per in bun onn pli veglia ch’el ed er gia fitg gidaivla a la mamma, essend la mattetta adestra en bleras chaussas: ella saveva gia savens substituir la mamma en cuschina, fascheva chanè cur che la mamma tesseva, saveva er zerclar e rugalar il pitschen iert che la famiglia aveva davos chasa. Questa chasetta steva en il quartier numnà Tircal ed era in edifizi da pitschnas dimensiuns e da pauca valur; ma in agen bain aveva la famiglia almain, e quai vala adina bler ad ina famiglia paupra, essend independenta da las lunas dals pussants. Dal temp cur ch’è capitada la numnada disgrazia cun il brav Andrea, avevan ils geniturs gia set uffants, quatter mats e trais mattas, e pauc suenter è ella anc s’engrondida per ina frestga mattetta.

Finalmain è arrivà il medi che dueva prender Andrea en cura ed ha examinà exactamain il pauper pazient che schemeva malamain en letg. Il medi ch’aveva il renum d’esser in excellent chirurg ha fatg tut ses pussaivel per almain mitigiar in pau las dolurs al pitschen. El al ha enfaschà en tala maniera che las costas èn returnadas tant sco pussaivel en lur situaziun normala ed ordinà ch’ins duaja mover il malsaun uschè pauc sco pussaivel per che la faschadira na vegnia betg schluccada. Per l’auter ha el quietà ils geniturs, schend ch’i na saja betg privel avant maun e ch’il malsaun, essend anc uschè giuven, vegnia en paucas emnas ad esser guarì dal tut. Ma vesend ch’il mattet aveva mancanza da sang, ha el recumandà als geniturs da nutrir il pazient uschè bain sco pussaivel. Avend observà la gronda povradad e miseria che regiva en questa famiglia, ha el ditg al bab Florin che ses arriv e sia stenta na custian nagut, gea el ha anc dà in rentsch al bab da chasa per ch’el possia procurar al pauper Andrea per il pli necessari. Quest bun medi era oramai misericordaivel e n’appartegneva betg a quella classa da scharlatans che sa profiteschan da la disfortuna dals auters per s’enritgir.

Il medi è vegnì stimulà da sustegnair questa paupra famiglia per dus motivs, pervi da l’extrema povradad ch’el aveva observà en questa chasa, ma er pervi da la nettezza che regiva en questa chamona, e malgrà tutta miseria era el persvas che questa famiglia na saja betg sezza la culpa da sia gronda povradad, mabain che circumstanzas inevitablas la stoppian avair mess en quest stadi penibel. Ed el aveva cumplaina raschun, il bun medi. Ils geniturs da Florin eran stads purs cun facultad mediocra; ma malsognas en stalla ed en chasa, ed ultimamain er anc in grond incendi als avevan privà da tut lur fatg. Er la dunna Tona Vellan era da paupra famiglia, e quests dus conjugals eran entrads en matrimoni cun mauns vids, avevan bain gì la fortuna da fundar ina numerusa famiglia, ma lur substanza na vuleva, malgrà lur gronda diligenza ed economia, mai crescher. Ma sper tut lur gronda miseria n’han els mai pers il curaschi da cuntinuar en lur grevas lavurs, sa fidond da l’assistenza e da l’agid dal tschiel. E pelvaira, il bab dals paupers n’aveva mai bandunà dal tut la buna famiglia; ils geniturs avevan semper pudì nutrir lur chars uffants, betg cun delicatessas, ma almain cun aliments nutritivs e sanadaivels. Perquai avevan er tut ils uffants ina bella tschera clera e flurivan sco rosas.

Ma per il pauper Andrea han cumenzà uss dis da grondas dolurs; el stueva star sin il dies en ses letg e na dastgava betg mover sia membra, sch’el na vuleva betg engrondir sias dolurs. El supportava ses mal cun gronda pazienza, e mai n’avess ins udì dad el in plant. Suenter duas emnas è il grond mal tschessà in pau ed el dastgava er sa mover bufatgamain. Cur ch’èn stadas passadas quatter emnas, ha el pudì sa volver ed er giaschair en venter. Uss ha la guariziun fatg pli rapids progress ed el cumenzava er a bandunar la stanza e la chasa, sa mettend en il pitschen iert sin ina sutga a sulegl. Ma las grondas dolurs ch’el aveva suffert al avevan smagrì zunt fitg, ed el aveva la colur d’in mort. Entant che ses geniturs gievan a la lavur e sia sora Catharina fascheva las lavurs en chasa, pertgirava Andrea ses fragliuns pli pitschens ch’avevan anc basegn da surveglianza. Er auters uffants vegnivan bainduras a visitar il suffrint, spezialmain la Lena, figlia dal mastral Luci Donda; quella era in uffant da ses onns ed aveva ses grond plaschair da tegnair cumpagnia al pauper Andrea. La mattetta aveva in fitg bun cor ed al purscheva bainduras ses paun, ni ch’ella al purtava er inqual mail u pair tost. Andrea acceptava gugent questas bagatellas da sia pitschna amia; ma el parteva alura questas chaussas cun ses fragliuns pli pitschens ch’el aveva da pertgirar e ch’avevan adina in bun appetit e laschavan er gustar questas delicatessas.

Cunter la fin dal mais da matg è l’aura ch’era fin uss stada fitg bella sa midada e daventada trida e fraida, ed il pauper Andrea ha piglià in dafraid ch’al ha danovamain bittà per in pèr dis en letg; ina vehementa tuss al mulestava e mortifitgava ed ha danovamain leventà grondas dolurs en sias costas ch’eran apaina guaridas. Ils geniturs temevan ch’i possia nascher da quest dafraid ina seriusa malsogna, la puntga; ma per fortuna è questa nauscha tuss tschessada gia suenter trais dis ed il mattet è guarì en paucs dis, era però spussà fitg ferm. Alura è arrivada la festa d’Ascensiun, in di d’allegrezza per la giuventetgna da Domat. Questa festa numnan ins a Domat la festa da las nuschs, essend ch’i vegn pratitgà da vegl ennà fin il di dad oz in usit singular cun las nuschs. Mintga giuven e mintga giuvna dumonda da scadina persuna inscuntrada per via ‹las trais nuschs›, schend: «Jau vuless las trais nuschs!» (en il dialect: «Eu less las tres nuschs!»). E senza dubi vegn la persuna inscuntrada a dar al supplitgant las trais nuschs, er sch’ella avess be tantas en giaglioffa. Quest usit exista, a noss savair, be a Domat. Ma tgi sa, danunder che quel deriva e tge ch’el ha vairamain da signifitgar? A la giuventetgna plascha quest vegl usit fitg bain ed ella n’è betg disposta d’al dismetter. Ils uffants pli pitschens curran gia la damaun per las chasas da parents, enconuschents e vischins, dumandond dapertut ‹las trais nuschs›; ma en las chasas na dat ins als uffants betg mo trais nuschs, mabain ins als emplenescha per ordinari las giaglioffas cun talas. Las nuschs èn alura per intgins dis l’object da termagls per la giuventetgna.

Uss cumenza il gieu numna ‹dar a nuschs›. Mintgin dals participants metta trais nuschs giun plaun ed ina quarta sin las autras trais; alura fischeschan ins in term da 4 fin 6 pass. Ils giugaders prendan uss in’autra nusch, per ordinari la pli gronda, grossa e pesanta ch’els possedan e bittan quella, stond al term, cunter ils mantuns da las quatter nuschs. Tutgan els in da quests mantuns cun lur nusch uschia che la quarta nusch che stat sin las autras trais croda per terra ed il mantun è disfatg u almain schluccà, sche po quel ch’ha bittà la nusch metter questas quatter nuschs sco gudogn en sia giaglioffa. I vul in bun egl ed in maun segir per cun l’emprima bittada tutgar quests mantuns da nuschs, e quels dals mattets ch’èn ils pli capavels èn en cas da gudagnar tut ils mantuns che stattan en retscha en ina distanza da circa in pe in da l’auter. Ma plaun a plaun sa perdan las nuschs; pertge che crappa da smatgar nuschs chattan ins per mintga via, e ch’il dultsch nuschegl gusta bain, sa er mintga uffant. I n’è oramai betg da smirvegliar, sch’en il termin d’ina emna ina chatta be anc la crosa per las vias, ma naginas nuschs pli.

Noss pauper Andrea n’aveva quest onn betg pudì prender part da quests gieus e termagls; el stueva semper star a chasa. Ma sia racolta da nuschs aveva el tuttina fatg; ils cumpogns e vischins che vegnivan a visitar il pauper mattet malsaun al avevan purtà voluntarmain las trais nuschs, e la pitschna Lena dal vischin al aveva apporta in bel satget cun nuschs, cun las qualas il pauper Andrea aveva in pèr giadas pudì dustar la fom naira. «Grazia», ha el ditg a la pitschna donatura, «jau na vegn mai en mia vita ad emblidar tia buntad e generusadad, mia pitschna amia!» Ma tranter questas nuschs regaladas da la pitschna Lena sa chattavan trais bels e gronds ‹botters›, ina spezia da nuschs enferladas ch’èn per dapli che la mesadad pli grossas che las nuschs ordinarias. Andrea era resolvì da conservar quests trais bels botters ed ha er exequì quest’intenziun. El als contemplava e pasantava savens, ma resistiva a la gronda quaida d’als consumar; el als conservava sco in tresor tranter sias paucas chamischas e la vestgadira da dumengias. Questa stataivladad, cumbain ch’ella pareva d’esser ina bagatella, mussava tuttina in nobel anim dal giuven Andrea, vulend el conservar in pegn visibel da la liberalitad da sia pitschna amia per ch’el n’emblidia mai en sia vita il bun cor e l’affecziun da quella. Ma tge trista figura fan savens blers uman en quest mund, emblidond suenter curt temp ils pli gronds benefizis retschavids dad auters ils dis da miserias. En tals cas è l’emblidanza quasi da taxar per in vizi ed ina vargugna.

Durant la stad, ch’era quest onn fitg bella, è Andrea revegnì da sia deblezza, e tuttas dolurs al avevan bandunà; be cur che l’aura era pli trida, sentiva el anc inqual punschida en las costas. Dal reminent era el saun e frestg e saveva far sias lavurs ordinarias sco avant la disgrazia ch’al aveva tutgà la primavaira passada; er sia buna colur è returnada, da maniera ch’ins na s’accurscheva la primavaira sequenta betg pli la minima chaussa da las consequenzas da l’accident da l’onn passà. El ha oramai er pudì far danovamain il pastur sco ils onns precedents. Ma quest onn n’è el betg ì sco trosser cun il sterler, mabain pertgirava il muvel dal podestat Tagne Silva, ed essend la podestessa Paulina ina dunna cun in cor lom e d’in senn benefizient, aveva ella tutta tgira pussaivla per Andrea ed al tegneva uschè bain ch’el ha prest fatg ina gronda prova. Il bun Andrea sentiva questa nobla bainvulientscha da sia patruna e fascheva er tut ses pussaivel per la preparar inqual plaschair; el l’obediva, cur ch’ella al cumandava insatge, cun la pli gronda prontezza ed è sa fatg en questa maniera uschè bainvis tar la buna dunna che quella al amava ed al tegneva sco in agen uffant. Vulend il figl dal podestat, in mat ch’era in pèr onns pli vegl che Andrea, ir ad alp per – tenor si’opiniun – pigliar in pau pli gronda possa, al han ils geniturs concedì quai e salvà noss Andrea Junal er durant la stad en lur chasa en servetsch. Ils geniturs dad Andrea eran fitg cuntents da quai, vesend ch’il bun parsepen en chasa da l’amiaivla podestessa era ina buna cura per il pauper Andrea ch’era stà spussà da tala maniera tras quest trist accident da la primavaira passada.

Il podestat e sia dunna ch’appartegnevan a la classa bainstanta da Domat, han salvà er l’enviern proxim Andrea en lur servetsch, vulend schanegiar lur figl per che quel na piglia betg donn en sia creschientscha. Andrea vegniva considerà en chasa sco in member da la famiglia, e la podestessa è vegnida da persvader ses um da tegnair anc dus onns l’adester Andrea en chasa sia. Ma suenter quests dus onns al ha ses bab Florin prendì a chasa per al far emprender il mastergn da roder. Andrea ha bandunà navidas la chasa da ses preschent patrun, en la quala el aveva gì blers buns e bels dis; ma el era giudizius avunda per chapir che la mira da ses bab era ina buna e raschunaivla. Aveva Andrea ina giada emprendì endretg ses mastergn e sa perfecziunà en quel, saveva el alura er mussar quel a ses frars pli giuvens, quai ch’el era intenziunà da far, essend che mancavan ils roders a Domat. Il maister dal qual Andrea emprendeva ses mastergn era vegl e n’aveva nagina descendenza, ed Andrea aveva oramai buns aspects da pudair gudagnar cun ses frars il paun da mintgadi en ina posiziun independenta. Il proxim enviern è el oramai entrà en qualitad d’in emprendist en il lavuratori dal vegl maister Gudegn Samun. Andrea stueva er abitar en chasa da ses maister. N’avend il maister nagins uffants, avevan el e sia dunna fitg da basegn d’ina persuna giuvna en lur chasa, la quala pudeva far las cursas ch’eran da far en vischnanca. Andrea ha prest gì gudagnà la favur ed amur da ses maister e da la patruna, essend el adina obedaivel als dus vegls. A la veglia Brida, la patruna, plascheva el tant pli la faschond il giuven adester er blers servetschs, als quals el na fiss betg stà obligà: el purtava a la patruna tut l’aua e la laina en cuschina; el na sa laschava mai cumandar da quellas chaussas, anzi el guardava che quellas eran semper en abundanza en cuschina.

Andrea era bain anc fitg giuven per emprender il mastergn da roder, il qual dumonda buna bratscha. L’emprim temp stueva el appurtar al maister ils utensils che quel duvrava e stueva er mular quels sin ina mola ch’era en l’ufficina. Plaun a plaun al laschava il maister stgalprar ed in pau splanar e manipular cun il tarader e cun la tanvella, ed il giuven è sa mussà fitg adester en tut las lavurs ch’el interprendeva. Da quai aveva ses maister in grond plaschair e sa stentava conscienziusamain d’instruir ses giarsun tenor ses meglier savair e pudair. Durant la primavaira gieva il maister er bler cun ses emprendist per ils guauds a pinar la laina necessaria; spezialmain faus e badugns furnivan il material per las lavurs dals dus roders. Pli tard cur che quella laina era setgada suffizientamain, la stueva Andrea manar a chasa cun il char da ses patrun. Avend fatg la provisiun cun laina necessaria, ha il maister fatg diversas lavurs da ses mastergn. Durant la stad e l’atun ha el fatg dus chars novs e divers araders e benagls ed aveva oramai buna chaschun da mussar il mastergn ad Andrea ch’aveva er da sia vart grond plaschair da pudair emprender chaussas uschè bellas. Las pli grondas difficultads al avevan fatg ils giavegls ed ils mosels; ma avend ina giada emprendì questas lavurs, era el en cas da far in char senza l’assistenza da ses maister.

Andrea era uss stà quasi dus onns en chasa da ses maister e saveva ed enconuscheva il mastergn d’in roder uschè bain sco ses maister. El era bain anc fitg giuven e possedeva apaina la forza necessaria per tut las lavurs da ses mastergn; ma quellas s’augmentavan tuttina da mais tar mais, ed el sperava da pudair eriger ina butia da roder la primavaira proxima, sch’i al reusseschia d’acquistar ils utensils necessaris. Cur ch’el ha finalmain gì finì il termin, fin il qual el aveva da restar cun il maister, ha quest ultim al supplitgà da vulair star tar el pli ditg, al empermettend ina pulita paja da famegl. Andrea ha consentì, però sut la cundiziun da pudair bandunar il maister cur ch’el veglia, natiralmain suenter in termin dad in mais. Essend il maister d’accord cun questa cundiziun, è Andrea restà cun il maister, il qual el saveva uss quasi adina substituir cumplainamain; il maister na gieva quasi mai pli en la butia ed ha remess tut ils affars dal mastergn ad Andrea, il qual procurava conscienziusamain per l’avantatg dal bun patrun. El aveva gia passentà circa in mez onn en chasa da ses maister en qualitad d’in famegl ed era intenziunà da star l’entir onn cun ses bun patrun. Ma savens davent quai ch’ina n’imaginescha betg.

In di è passà tras Domat in ester, e quel è sa fermà davant la butia da Gudegn Samun, en la quala Andrea era occupà cun in char nov ch’el aveva gist finì. El aveva mess ensemen la diversa tocca per guardar, tge cumparsa che fetschia ses char nov. Per mirveglia è l’ester entrà en butia ed ha dumandà Andrea: «Ma schai, bun ami, tgi ha fabritgà quest char?» Andrea Jenal è sa stendì in pau ed ha respundì cun modestia, ma tuttina er cun in pitschen sentiment da superbia: «Quest char hai jau fabritgà per mes maister.» Alura ha l’ester cuntinuà schend: «Avais Vus emprendì dal maister Samun il mastergn da roder?» «Gea», ha Andrea respundì, «jau sun stà dus onns e mez cun maister Samun, e quest ultim m’ha confidà la fabricaziun da quest char, ma laschond far quel gist sco che jau hai vulì.» L’ester, il qual era in roder da Tusaun, ha contemplà ed examinà il char nov minuziusamain. La finala è el puspè sa vieut al giuven roder Andrea ed ha ditg: «Vossa lavur è reussida cumplainamain; ella è buna e solida, ed jau As gratulesch che Vus essas capabel da far in tal char en Vossa tenera vegliadetgna. Quai mussa che Vus essas in giuven cun talent, cun energia e diligenza. Jau sun er in roder ed abel da taxar Vossa lavur. N’avessas betg gust d’anc lavurar en in’autra butia per As pudair perfecziunar anc meglier en Voss mastergn? Jau abitescha a Tusaun ed hai fitg blera lavur. Jau sun en viadi a Cuira, nua che jau vi tschertgar in bun famegl; ma sche Vus vulais entrar en mes servetsch, alura na tschertg jau nagin auter famegl. Jau As und ina paja mensila da quatter rentschs. Albiert e dunsena avessas Vus en chasa mia, e Vus pudais esser persvas ch’i n’As mancass nagut da quai ch’è necessari. Tge pensais Vus da mi’offerta?»

Andrea steva qua cun bucca averta e na saveva betg, tge ch’el duaja respunder al maister ester. El n’aveva mai savì ch’in mastergnant giuven sappia entra en in servetsch en qualitad d’in famegl en in’autra butia. Ma il discurs dal maister da Tusaun aveva tuttina dasdà en el in aspect ch’ins chatta uschè savens tar la giuventetgna, numnadamain l’interess da pudair girar in pau il mund e da vesair bleras e bellas chaussas novas. L’offerta dal maister da Tusaun al avess plaschì fitg bain, ma el na la pudeva betg acceptar senza il consentiment da ses maister preschent e da ses geniturs. Sentind però ch’el stoppia dar ina resposta al maister ester ch’al plascheva, al ha el replitgà suenter ina curta reflexiun: «Mes bun signur, Vossa offerta na ma plascha betg tant mal; jau pudess franc ma perfecziunar en mes mastergn en Vossa butia; ma jau sun dependent da mes maister preschent, almain per in mais, ed alura er da mes buns geniturs, ils quals avessan en quest cas da decider ultimamain tge che jau hai da far. Ma sche Vus giavischais, vi jau discurrer cun mes geniturs ed jau As poss alura dar ina resposta definitiva cur che Vus returnais da Cuira.»

Il maister da Tusaun è stà cuntent cun questa resposta dal frestg Andrea; el al ha dà il maun ed è s’absentà, exprimind la speranza ch’i vegnia bain a reussir al giuven da persvader ses geniturs ch’i al cunvegnia d’acceptar l’offerta fatga. Ma en la testa dad Andrea èn naschidas quel di da tuttas sorts fantasias e plans sco che quai è adina il cas tar la giuventetgna, cur ch’ella arriva ad in term ch’empermetta inqual variaziun en la cursa monotona da la vita e metta en vista ina fortuna lontana. Andrea ha finì quella saira pli baud la lavur che per ordinari ed è anc ì avant tschaina en chasa da ses geniturs per als raquintar la fortuna ch’al steva en vista. Ils geniturs han scurlattà il chau e na vulevan l’emprim betg conceder che Andrea bandunia ses bun patrun preschent per ir a l’aventura en in lieu ester ch’el n’enconuscheva betg. Els al han er fatg attent a la circumstanza ch’el n’enconuschia betg quest maister da Tusaun e na possia betg savair sch’el haja a Tusaun chaschun da sa perfecziunar en ses mastergn. Il bab al ha er fatg attent, tge buna occasiun che pudess forsa en curt temp s’offrir, essend che ses maister preschent na saja betg intenziunà da cuntinuar cun ses mastergn: alura pudessi el surpigliar la butia da ses maister e lavurar ad agen quint. El demussassi er ina tscherta malengraziaivladad envers ses maister, al bandunond en il preschent mument uschè nunspetgadamain. Insumma, ils geniturs n’eran betg d’accord cun ils plans da lur figl; ma la finala èsi tuttina reussì a quel da persvader ses buns geniturs ch’i al cunvegniss d’acceptar l’offerta dal maister da Tusaun, ed els al han dà la lubientscha da bandunar ses preschent patrun e dad ir a Tusaun.

Andrea à alura ì a tschaina en chasa da ses maister. Il maister e sia dunna han observà che lur Andrea era questa saira en ina tscherta alteraziun, ed il maister al ha la finala dumandà tge ch’al manchia. Andrea ha piglià curaschi e raquintà als dus vegls ses inscunter cun il maister da Tusaun e confessà sinceramain ch’el fiss dispost d’acceptar las offertas da quel. L’emprim èn ils dus vegls stads qua in pau perplexs; ma il maister è prest revegnì da sia surpraisa ed ha ditg ad Andrea: «Jau n’hai nagut encunter che ti ma bandunas, cumbain che jau tar perd fitg navidas. L’um da Tusaun, che jau enconusch fitg bain, è in excellent maister e chapescha en mintga cas il mastergn da roder bler meglier che jau. Ti avessas oramai en mintga cas fitg buna occasiun da ta perfecziunar fitg bler en il mastergn, e quai è per in giuven da grond’impurtanza. Sche jau na ma sbagl betg, fabritga quest maister da Tusaun anc autras chaussas, sco per exempel basts e sellas e chaussas sumegliantas, e sche ti emprendessas anc da far talas chaussas, na ta faschess quai franc betg donn, anzi fiss in grond avantatg per tai. Tut quai ch’ins emprenda da giuven, pon ins durar pli tard. Oramai, mes bun Andrea, sche ti has plaschair dad ir a Tusaun, sche fa ti quai senza tema, jau na ta blastem betg pervi da quai e na t’am betg damain che sche ti fissas restà en chasa mia. Has ti alura anc fatg la scola a Tusaun e vul returnar a Domat, sche sun jau pront da ta surdar mia butia sut cundiziuns fitg favuraivlas. Jau sun uss memia vegl per lavurar da mastergn e n’hai betg gist da basegn dal gudogn; perquai sun jau intenziunà da en curt temp bandunar mes mastergn. Sche ti has pia veglia dad ir a Tusaun, sche pos ti far quai cur che ti vuls, jau na ta vi betg retegnair qua per in sulet di.»

L’auter di vers mezdi è il maister da Tusaun returnà da Cuira ed ha puspè visità la butia dal roder da Domat per dumandar Andrea, tge resoluziun ch’el haja prendì. Andrea ha declerà al maister ch’el saja intenziunà e dispost d’acceptar l’offerta fatga e fiss er en cas da pudair entrar en curt temp en ses nov servetsch; el haja uss be anc paucas lavurs da far per ses maister e speria d’en otg dis avair finì tuttas empustaziuns da ses preschent maister. Il maister da Tusaun è stà fitg cuntent cun questa resposta dal giuven Andrea ed ha exprimì il giavisch ch’el possia entrar en ses nov servetsch en circa quindesch dis. Andrea è sa declerà pront da vegnir en quindesch dis a Tusaun, ed il maister è partì cuntent vers chasa.


II.

[edit]

Andrea è sa preparà per la partenza vers Tusaun. Ils geniturs al han anc laschà far intgina simpla vestgadira per ch’el saja vestgì decentamain en in lieu ester. A la buna mamma èn vegnidas las larmas, cur ch’ella ha preparà il fagot da ses char figl. Er al pauper Andrea è sia partenza da chasa ida fitg a cor; el stueva uss bandunar ses buns amis e cumpogns. In di ha el entupà sia buna amia, la pitschna Lena dal maister Luci, e quella al ha dumandà sch’i saja vair ch’el bandunia Domat per ir a l’ester. Affirmond Andrea ch’el bandunia pelvaira Domat e giaja a Tusaun, èn siglidas a la mattetta las larmas, ed Andrea sez ha apaina pudì retegnair il bragir. Ma el ha empruvà da confortar la pitschna amia, schend che Tusaun na saja betg fitg lunsch davent da Domat e ch’el vegnia a chattar savens la chaschun da vegnir en visita a Domat, oravant tut durant la stad. Quai ha confortà in pau la Lena, la quala aveva cret che ses ami Andrea giaja en ina terra fitg lontana.

Il di da la partenza è arrivà. Il giuven viagiatur ha prendì cumià da ses geniturs e fragliuns ed è sa rendì en chasa d’in viturin da Domat, il qual dueva ir quel di a Tusaun cun sia manadira ed aveva empermess da manar il fagot dad Andrea fin a Tusaun. Passond per ina via laterala per sa render en chasa dal viturin, ha el scuntrà en quella l’amia Lena che tegneva in pachet en maun; quel cuntegneva in pitschen paun cun paira. Ella al ha offert quel, ed Andrea al ha acceptà, derivond quest pitschen regal da sia bun’amia. El ha dà il maun a si’amia ed è s’allontanà immediat, pertge ch’el sentiva ch’il cridar al era orasum. A la buna mattetta currivan las larmas en fila. Bandunond Andrea paucs muments pli tard cun il viturin la vischnanca, pressava ina profunda encreschadetgna ses cor. El era uschè approfundà en ses patratgs dolurus ch’el n’ha betg fatg attenziun dals raquints, cun ils quals il viturin al vuleva divertir per al far emblidar il cordoli.

Da quel temp na manava la via da Tusaun betg tras Bonaduz, mabain ins gieva lura, ed er anc a l’entschatta dal 19avel tschientaner, sur Saglioms a Giuvaulta, passond la via dal crap che giascha tranter il Bregl da Domat e Giuvaulta. En circa tschintg uras è Andrea arrivà a Tusaun ed il viturin ch’enconuscheva bain quest lieu al ha immediat manà en la butia da ses nov maister. Quel ha beneventà cordialmain ses giuven famegl da Domat ed al ha immediat preschentà a sia dunna ed a ses uffants che sa chattavan quest mument en stiva. Il maister ha cumandà da purtar in refrestg al viagiatur, e sia dunna è alura ida en cuschina a preparar ina marenda frugala al nov famegl. Quel l’ha laschà gustar, pertge ch’el aveva bun appetit n’avend mangià nagut da Domat fin a Tusaun. El avess bain pudì snizzar la petta da si’amia Lena, ma el n’ha betg fatg quai, malgrà la fom ch’el pativa, vulend conservar quest pitschen regal da si’amia. Avend Andrea marendà, al ha il maister manà en butia ed al ha mussà ses utensils e las lavurs ch’el aveva da preschent per mauns. Andrea ha immediat dumandà il maister per ina lavur, vulend el cumenzar a lavurar; ma il maister al ha declerà che oz n’al surdettia el nagina lavur; el vegnia franc ad esser stanchel da ses viadi e possia uss ruassar per oz. Sch’el veglia, possia el far in gir tras Tusaun a contemplar las remartgabladads da quest lieu e ses figl Gian al possia accumpagnar sin questa spassegiada.

Ils dus giuvens èn passads tras il vitg e Gian ha mussà ad Andrea tut quai ch’el tegneva per remartgabladads, da las quala na sa chattan però betg tant bleras a Tusaun. La pli grond’attenziun ha Andrea deditgà a la Nolla, questa vallatscha ch’è sa fatga renumada en il temp modern tras sias numerusas devastaziuns; ma da lez temp n’era ella betg anc uschè privlusa, essend che las spundas da las muntognas n’eran anc betg spogliadas uschè ferm dals guauds ed oramai main expostas a las numerusas bovas dal temp preschent. Ils dus giuvens èn passads sur la punt da la Nolla, e Gian ha manà ses nov cumpogn fin a l’entrada da la stretga grippusa, tras la quala las undas dal Rain flueschan en la vallada da la Tumleastga. Questa stretga era da lez temp intransibla; tgi che vuleva viagiar da Tusaun en la Val Schons, stueva passar ina stippa via che manava sur il munt. Returnond da lur spassegiada, ha Gian raquintà a ses nov ami da tuttas sorts istorgias e fablas da Tusaun. Ils dus giuvens eran en quella curta urella da lur spassegiada daventads amis, e quai ha mitigià in pau il laschar encrescher che ruieva mintga mument en il cor dad Andrea.

L’autra damaun ha Andrea cumenzà sia lavur en butia. Il maister al ha dà il material per in stadal, al ha inditgà las mesiras che quel dueva avair ed al ha alura laschà lavurar independentamain senza direcziun da vart dal maister. Andrea è s’accurschì immediat che ses maister al veglia examinar en la lavur ed ha fatg tut ses pussaivel per pudair cuntentar il patrun. E quai al è er reussì cumplainamain. El ha remess il stadal al maister, e quel al ha contemplà minuziusamain; alura al ha el fermà vi dal char per il qual el era destinà e constatà ch’el gieva sco culà. El ha lauda ses nov famegl ed al ha alura dà ina nova lavur; el al ha fatg far in giuf, ed er quel è reussì per cumplaina cuntentientscha dal maister. Il maister ha cuntinuà cun ses examen ed ha fatg far ses famegl las diversas parts d’in char: giaveglia, mosels, ischigls e pliras autras parts ed è sa persvas che Andrea Junal saja in excellent lavurant, cumbain ch’el era anc fitg giuven. Uss lavuravan il maister ed Andrea ensemen vi da la medema lavur, ed avend il maister lavur pli che avunda, ha Andrea gì la meglra chaschun da sa perfecziunar en ses mastergn. Il maister che stimava ses famegl pervi da sia diligenza, lavurusadad e capacitad, al ha explitgà il niz ed avantatg da las diversas lavurs e mussà las manipulaziuns las pli adattadas en quellas, ed Andrea, observond la gronda adestrezza ed er la bainvulientscha dal patrun, ha adoptà tut quai ch’il maister al recumandava.

Da dumengias e firads gieva Andrea, essend catolic, a Cazas a visitar il servetsch divin e restava là fin che tut las funcziuns en baselgia eran finidas. Per ordinari returnava el pir vers las trais u las quatter a Tusaun a gentar, il qual la buna patruna aveva adina preparà cur ch’el arrivava. Chapind la patruna ch’in giuven che creschiva anc fetschia vess da restar tantas uras senza mangiar, empleniva ella mintga giada la giaglioffa da ses tschop cun chaussas mangiablas, cun in pau paun e chaschiel, cun ina buccada charn criva, cun in pèr pairs e mails ed Andrea acceptava gugent questas chaussas ch’al preservavan da la pli gronda fom. El era engraziaivel a la patruna per sia buntad e la fascheva tut ils servetschs ch’el la pudeva render ina giada u l’autra, e la buna dunna amava er il giudizius Andrea sco sch’el fiss ses agen uffant.

La stad era passada e l’atun gieva er prest a la fin. Il mais da november ha il maister fatg ses quints e cumenzà ad ir a l’incasso en las diversas vischnancas. El aveva lavurà per la Val Schons, la Mantogna e la Tumleastga e stueva uss sez visitar ses debiturs per incassar ses credits. Quai era savens ina lavur fitg stentusa. Il Grischun n’era da lez temp betg ina terra da l la munaida, ils daners eran stgars, surtut tar ils purs, cun ils quals il maister da Tusaun aveva da far spezialmain. Enstagl da munaida contanta offrivan els savens als mastergnants products da lur agricultura: seghel, graun, chonv, e paintg e chaschiel e da quellas chaussas. Ils mastergnants eran alura quasi necessitads d’acceptar quests products, sch’els na vulevan betg ristgar da perder lur clientella. Els avevan alura anc la stenta da far manar quests products a chasa lur, e quests custs diminuivan er lur gudogn. Els retschavevan en questa maniera dapli da quests products che quai ch’els avevan basegn per lur economia e stuevan alura guardar co ch’els pudevan vender questas chaussas. Er noss roder da Tusaun aveva retschet da ses debiturs blers ster paintg e blers sters granezza. Essend el però bain enconuschent a Cuira, ha el pudì vender quai ch’el n’aveva betg basegn per si’economia ad intgins negoziants da Cuira, dals quals el ha retschet munaida per quests products.

Andrea stueva er gidar ses maister en questa lavur stentusa. Intgins dis aveva el stuì accumpagnar il patrun en intginas vischnancas per emprender a conuscher quest negozi cun las victualias. Avend el finalmain ina gista idea da questas chaussas, al ha il maister er tramess sulet a l’incasso. Andrea ha stuì girar per intginas vischnancas da la Mantogna ed ha fatg sias fatschentas per cumplaina cuntentientscha da ses patrun. In’emna pli tard ha el stuì ir en Schons; ma n’enconuschend el anc ni la via ni las communitads en Schons, ha il maister tramess ses figl Gian cun el. A Ziràn aveva Andrea d’incassar en quatter chasas diversas summas, ed el è stà fortunà ed ha retschet quasi tut il credit da ses patrun. Ils dus giuvens èn anc ils il medem di ad Andeer, nua che las fatschentas d’incasso als han occupà fin la saira, da maniera ch’els n’han betg pudì returnar anc quel di a Tusaun. Els han oramai pernottà en la suletta ustaria da la vischnanca ed han cumenzà l’auter di lur fatschentas a bun’ura. Els han anc visità Pazen e Farden ed èn alura returnads la saira a chasa. Els avevan fatg las fatschentas en urden ed han purtà la saira al maister ina bella summa da daners e cuntentà uschia il bab e maister. Andrea aveva sin quest viadi fatg ses studis geografics e retschet in’idea da las valladas dal chantun Grischun.

Avend Tusaun gia da quel temp in commerzi relativamain extendì, principalmain in commerzi da spediziun, avev’ins er sentì il basegn da meglierar tant sco pussaivel las scolas; principalmain la giuventetgna masculina empruvav’ins d’instruir uschè bain sco pussaivel. La populaziun purila n’era betg tant intgantada d’extender la scola, ed ella furmava da lez temp anc la pluralitad dals vischins da Tusaun. N’essend ils purs betg da stimular d’extender e da megliurar la scola, han ils negoziants e spediturs empruvà in’autra maniera d’arrivar a lur scopo. Els han fundà ad agens custs ina scola da la saira, la quala prendeva spezial resguards sin ils basegns dals commerziants. Per ina necessitad tegnev’ins a Tusaun en il circul dals negoziants il studi da la lingua taliana, essend oravant tut l’Italia la terra, cun la quala ins negoziava. Perquai stuevan ils scolars da la scola da la saira er emprender in pau talian. Las pretensiuns ch’ins fascheva en quest rapport a la scola da la saira n’eran betg gist gronds, ma insatge emprendevan ils scolars tuttina.

Il maister roder ha observà che ses famegl Andrea Junal n’era betg gist in striun en las scienzas da scola; perquai ha el animà el da frequentar quella scola, ed Andrea ha finalmain sa laschà persvader che questa scola al possia tuttina esser avantagiusa ed el è sa resolvì da dar suatientscha al cussegl da ses maister. El è s’annunzià tar il magister ed è vegnì recepì da quel sco scolar. Andrea aveva grond plaschair da frequentar quella scola ed era fitg diligent. El emprendeva en quella spezialmain da scriver e da quintar ed er in pau la lingua taliana, per la quala el aveva ina speziala predilecziun. Avend el buns talents, fascheva el buns progress en tut questas disciplinas ed era en consequenza da quai daventà in favurit da ses magister .El aveva er anc in’occasiun privata da s’instruir en la lingua taliana. A Tusaun sa chattava ina famiglia taliana che negoziava cun divers products da l’Italia. In figl da questa famiglia era quasi da la medema vegliadetgna sco Andrea e gieva er la dumengia a Cazas al servetsch divin. Andrea e quest giuven che sa numnava Pietro eran daventads amis, e n’enconuschend il Talian betg bain ni la lingua rumantscha ni la tudestga, ha Andrea empruvà da balbegiar in pau talian ed aveva emprendì en intgins mais tant da quella lingua ch’el pudeva sa far chapir da ses ami. Ma uss che Andrea emprendeva questa lingua er en scola, fascheva el svelts progress en quella e saveva gia suenter curt temp discurrer francamain cun ses ami.

La finala è arrivà il temp da Nadal ed il maister da Tusaun ha frequentà la fiera da Cuira. Passond Domat, ha el visità ils geniturs dad Andrea e purtà a quels in cordial salid da lur figl. Il maister ha ludà ses famegl Andrea ed exprimì als geniturs sia cumplaina cuntentientscha cun il giuven en tuts rapports, en la diligenza, activitad, exactezza ed en l’abilitad en ses mastergn. O co ha questa laud fatg bain als geniturs! Savessan blers giuvens ch’èn en posiziuns dependentas, quant bain ch’i fa als geniturs d’udir che lur uffants fetschian conscienziusamain lur duair, sa stentassan els forsa meglier da cuntentar lur patruns en lur servetsch e tras lur conduita. Tona, la mamma dad Andrea, n’è betg vegnida unfisa da s’infurmar sur quest e quai, ed il maister ha constatà quant profund che quest figl giascheva en il cor da la mamma. Per la confortar ha el ditg ad ella ch’el al veglia laschar vegnir en visita a Domat sin la proxima festa da Nadal, ed el possia alura restar a chasa per duas emnas. A la mamma èn siglidas las larmas d’allegrezza ed er il bab ed ils fragliuns aveva in grond plaschair da prest pudair revair lur char Andrea. L’entira famiglia ha engrazià al maister per sia buntad, e quel ha bandunà la chasa da Florin Jenal cun la persvasiun d’avair fatg fortunada l’entira famiglia cun empermetter da laschar vegnir en visita il figl per intgins dis.

E pelvaira, il maister ha tegnì pled. Arrivà a chasa da la fiera, ha el purtà ad Andrea ils salids da ses geniturs e fragliuns, e dus dis avant Nadal al ha el communitgà ch’el possia la vigilgia proxima ir a chasa e restar là per duas emnas. A la mamma èn siglidas las larmas da l’allegria, ed er il bab ed ils fragliuns han gì in grond plaschair da prest pudair revair lur char Andrea. L’entira famiglia ha engrazià al maister per sia buntad, e quel ha bandunà la chasa da Florin Junal cun la persvasiun d’avair fatg fortunada l’entira famiglia, l’empermettend da laschar vegnir en visita il figl per intgins dis.

E pelvaira, il maister è stà da pled. Arrivà a chasa da las fieras ha el purtà ad Andrea ils salids da ses geniturs e fragliuns, e dus dis avant Nadal ha el communitgà a quel ch’el possia ir la vigilgia proxima a chasa e restar là per duas emnas. L’allegria che Andrea ha sentì da questa nova, na sa lascha betg descriver. El ha engrazià chaudamain al patrun per questa buntad ed al ha empermess, da suenter questa vacanza redublar sia diligenza e sia premura per al mussar si’engraziaivladad. El ha alura fatg gia quella saira ses pitschen fagot per ses viadi a Domat.

La damaun da la vigilgia è Andrea levà fitg marvegl ed è ì en butia per anc finir ina pitschna lavur ch’el aveva cumenzà il di avant. Ma cur ch’il maister è vegnì en butia, ha el ditg ad Andrea ch’i na fetscha betg basegn da finir questa chaussa, questa lavur na fetschia betg gronda prescha; el duaja oz far liber e possia sa metter en viadi per chasa cur ch’el veglia. Andrea ha engrazià al patrun ed è ì a sa preparar per il viadi. Avend mangià ensolver, è el partì cun ses fagot si dies. Cumbain ch’i bischava ed era fitg fraid, è il giuven viagiatur ì frestg vinavant e n’ha betg fatg attenziun da la trid’aura. En circa trais uras è el arrivà sin il territori da Domat ch’el enconuscheva, e gia là ha ses cor cumenzà a sa schlargiar. Cur ch’igl ha tutgà da mezdi, è el arrivà en vischnanca, e paucs muments pli tard è el entrà en la chamona paterna, nua ch’el è vegnì retschet cun givel. La buna mamma al ha embratschà e bitschà ed al ha strenschì cun impetuusitad vi da ses sain matern. La novella che Andrea saja arrivà a chasa per far là intgins dis vacanza, è prest vegnida ad ureglia a ses vegls cumpogns, e quels èn vegnids en visitar tar el. Els al han envidà dad er vegnir cun els questa saira a vegliar la rosa da Jericho en chasa da la dunna Margretta, ina buna veglia, tar la quala ils uffants ed er la giuventetgna in pau pli gronda sa radunava per emprender la ductrina.

Ad ina part da noss lecturs stuain nus anc declerar, tge che quai vul dir ‹vegliar la rosa›. En bleras parts dal Grischun e da la Svizra catolica ed er en Germania exista l’usit da vegliar la rosa da Jericho la saira da la vigilgia da Nadal. La vaira rosa da Jericho sa cloma en l’istorgia natirala ‹Anastatica Hierochuntia›. Ins la chatta en ils deserts sablunus da l’Arabia e da la Palestina. Sch’ins la conserva, er plirs onns, e la metta alura en l’aua, s’avra ella sco sch’ella fluriss. Exemplars da questa rosa chatt’ins quasi en tut las vischnancas. Ins la metta la notg da Nadal en in vaschè cun aua ed ella sa dasda alura sco sch’ella avess retschet nova vita. Tenor sco ch’ella s’avra internamain u pli pauc, pretenda la cretta populara che l’onn vegnint saja pli u main fertil. Cur che in u l’auter rom da la rosa na s’avra betg e para da restar setg, crajan ins ch’ina part da las plantas d’economia fallian. En Germania per exempel crajan ins che sche la rosa da Jericho s’avria bain e cumplettamain quella notg, alura possian ins spetgar ina ritga racolta da las vignas. Il num Anastatica signifitga resurrecziun.

Andrea ha declerà ch’el saja pront da vegnir a vegliar la rosa, sche ses geniturs al lubeschian, quai ch’el na dubiteschia betg. E propi al han ses geniturs dà la lubientscha, tegnend quest vegliar la rosa per in usit bun e pietus. Enturn las nov da la saira è Andrea sa rendì en chasa da la menziunada dunna Margretta e chattà là radunada in’entira societad da giuvens e giuvnas. L’emprim ha la societad recità in psalter, vul dir trais rusaris cun la litania e las autras uraziuns usitadas. La rosa da Jericho avev’ins mess en l’aua en in magiel. Suenter quest’uraziun han ins cumenzà a chantar chanzuns religiusas, principalmain las enconuschentas chanzuns da Nadal sco per exempel ‹En Gallilea a Nazareth – Floresch’ina Purschella›, ‹Dad üna Rosa nescha – Ina divina flur›, ‹Da Nadal Noitg en miu Ruaus – Era jau giust bein dormentaus›, ‹Da mesa Noitg fideivlamein – Ils buns pasturs viegliavan› e ‹Glisch noviall’en ina Stalla – Ha voliu oz si levar› etc. Talas chanzuns vegnivan chantadas tenor melodias popularas, natiralmain senza notas, anzi be a l’udida natirala che mintga chantadur e mintga chantadura aveva. E pelvaira, la rosa da Jericho è s’averta cumplettamain, e la radunanza è s’allegrada da quai e sa rendida alura en baselgia per assister a la messa ed a las funcziuns ordinarias da quella notg.

Las festas da Nadal èn passadas fitg agreablamain a noss Andrea en la chasa paterna. El s’allegrava er mintga di da pudair sa conversar cun ses amis e cumpogns. In di ha el scuntrà sin via sia bun’amia Lena ed è sa conversà in’urella cun ella. Quella aveva da tuttas sorts mirveglias co ch’el vivia a Tusaun, tge ch’el stoppia far e lavurar, tge amis ch’el haja e tge recreaziun ch’el chattia en quest lieu. Andrea ha relatà minuziusamain sia vita a Tusaun, e co ch’el giavischia savens dad esser a Domat per vesair ses vegls amis ed enconuschents. La buna Lena è s’allegrada fitg che ses ami Andrea mussava anc tanta affecziun e predilecziun per ses vitg natal. Cur ch’ella al ha bandunà, ha ella rugà el da mai vulair emblidar ses enconuschenta da Domat e dad er bainduras pensar a lur amicizia sustegnida tants onns cun vaira affecziun. Andrea ha declerà ch’el na vegnia mai ad emblidar Domat e ses amis ed enconuschents, anzi el pensia tschert e sa regordia semper da ses buns amis ed enconuschents da Domat, el possia sa chattar en tge chantun dal mund ch’el veglia. El ha alura dà il maun a sia buna amia ed è ida vinavant per arrivar a chasa sia.

La vacanza dad Andrea è passada fitg agreablamain al bun giuven, ma er rapidamain. Ils dus da schaner è el returnà a Tusaun per cuntinuar sias lavurs da roder. Ses patrun e la famiglia da quel al han retschet cun gronda curtaschia, pertge che tut ils members da la famiglia al amavan e stimavan sco sch’el fiss in uffant da la famiglia. Il maister al ha fatg in bel regal per l’onn nov, sco che quai era usità dapertut en las famiglias. La saira è vegnida tegnida ina pitschna festivitad per er celebrar cun Andrea l’entschatta da l’onn nov tenor la moda da la cuntrada. Il di sequent ha Andrea cuntinuà cun la lavur ch’el aveva anc da finir. Il maister sa stentava cun tutta premura dad er instruir il giuven famegl en las lavurs pli finas da ses mastergn, ed avend Andrea in talent excellent ed in maun abel per tuttas lavurs, ha el emprendì fitg facilmain tut questas finezzas da ses mastergn ed è daventà in curt temp gist uschè abel en tuttas lavurs sco il maister sez, e quest ultim era fitg cuntent cun ses famegl da Domat. Da Pasca al ha el danovamain concedì ina vacanza dad otg dis, ed Andrea ha danovamain visità durant questas festas ses geniturs e fragliuns e passentà intgins dis agreabels en cumpagnia cun ses amis ed enconuschents. Il bun giuven na pensava betg che sia proxima visita a chasa duess succeder pir suenter intgins onns.

Da quel temp n’aveva il chantun Grischun betg tants esters che visitavan sias bellas valladas. Per l’ina n’era il viagiar betg uschè fitg en moda sco en il temp preschent, per l’autra n’aveva el betg anc ses bels straduns artifizials uschè cumadaivels per viagiar en bellas charrotschas. Ma bainduras passavan tuttina signurs esters tras il Grischun, però a chaval. Quai era spezialmain il cas en quellas valladas che manavan ils viagiaturs en direcziun dals pass vers l’Italia. Cuira, Tusaun, Andeer e Spleia eran las staziuns principalas per quests chavaltgaders viagiants. Ultra dals chavals da sella, avevan gronds signurs per ordinari chavals da sauma ch’als purtavan lur bagascha. Ils pli nobels da quests signurs vegnivan per ordinari accumpagnads da serviturs ch’avevan da procurar per lur signurs e per ils chavals.

In di è arrivà in tal signur a Tusaun. El vegniva accumpagnà d’in servient ed aveva trais agens chavals cun sai, in chaval da sauma e dus chavals da sella, in per sasez e l’auter per il servitur. Ma avant che arrivar a Tusaun, en ina distanza da forza in quart d’ura da Tusaun, è il chaval da sauma sa spaventà, è crudà per terra ed ha rut il bast e la tschinta che tegneva la sauma. Il servitur e suandà a galop al chaval da sauma per al retegnair. El al aveva suatà gist en quel mument ch’el è crudà per terra, e ses chaval da sella è medemamain sa stgarpitschà ed el è cupitgà ed ha mess ord lieu in bratsch ed in pe. Cur ch’il signur è arrivà al lieu da la disgrazia, steva el qua e na saveva betg tge far. Per sia fortuna èn passads en quests mument dus umens da Seglias per la medema via, e quels han assistì al signur ed han auzà en pe il chaval da sella e fermà la sauma vi dal bast ch’era rut. Alura han els puspè mess a chaval il servitur che schemeva giun plaun da las dolurs. Ils dus umens da Seglias han alura accumpagnà il signur fin Tusaun, e quel als ha remunerà generusamain per lur assistenza prestada. Ma uss era il signur en grond embrugl, vesend che ses servitur na sa chattava betg en in stadi da pudair cuntinuar il viadi; el stueva oramai ubain viagiar sulet ni tschertgar a Tusaun in auter servitur. El è s’infurmà en l’ustaria en la quala el aveva prendì alloschi, sch’i sa chattia en quest lieu in mastergnant ch’avess gist il bast da sauma e la sella da ses servitur. L’ustier al ha ditg ch’i sa chattia qua a Tusaun in roder che sappia franc cuntschar il bast e la sella. Il signur ha alura supplitgà l’ustier da far clamar quest roder, il qual era per fortuna in vischin da l’ustier. Vesend il signur la butia dal roder da la fanestra da la stanza, en la quala el era, è el ì sez en la butia per discurrer cun il mastergnant.

Cun paucs pass ha el gì traversà la stradetta che sparteva la butia dal roder da l’ustaria ed è sa fermà a la porta da la butia. El ha observà in mument las duas persunas che sa chattavan en quella, numnadamain il maister Samun e ses famegl Andrea Junal. El è alura entrà ed ha communitgà al maister ses giavisch, al raquintond la disgrazia succedida sin ses viadi a Tusaun. El ha supplitgà il maister da vulair drizzar ses bast e sia sella per ch’el possia cuntinuar tant pli prest ses viadi. Il maister ha immediat dà il cumond ad Andrea dad ir per il bast e per la sella e purtar quellas chaussas en butia. Il signur aveva discurrì en lingua tudestga, ma en in dialect rut, da maniera ch’il maister Samun ha immediat accurschì che quel na saja betg in Tudestg, mabain ch’el stoppia appartegnair ad ina da las razzas da la lingua rumantscha. Il signur è alura s’infurmà tar il maister tge giuven che quai saja che saja ì per il bast, e Samun al ha respundì che quest giuven saja ses famegl. Il signur ha ditg al maister che quest giuven al plaschia fitg bain; el pari dad esser proper e svelt, el haja darar vis in mastergnant uschè proper e bain rugalà a la lavur sco quel. Il maister ha respunda al signur ch’el n’haja mai gì in uschè bun famegl sco quel; quest giuven saja diligent, conscienzius, undraivel, adester, prudent e proper, insumma saja el in giuven da vaglia sco ch’ins chattia darar in tal.

Il signur ha dumandà alura il maister: «E tge lingua discurra Voss bun famegl?» Il maister al ha respundì: «Sia lingua materna è il rumantsch ch’ins discurra en il Grischun; ma el sa er discurrer pulitamain tudestg, ed avend el frequentà l’ultim enviern ina scola taliana, chapescha e sa el er discurrer in pau questa lingua ch’è fitg parentada cun sia lingua materna. Il giuven sa er leger e scriver in pau, cumbain ch’el n’è betg gist in striun cun la penna.»

«Vus ma pudais ceder quest giuven per in tschert temp. Vus savais che mes servitur sa chatta en in stadi ch’el na po betg cuntinuar il viadi cun mai, ed jau stoss tschertgar qua in auter servitur che m’accumpogna almain fin a Milaun. Sche mias fatschentas na fissan betg uschè urgentas, fiss jau restà qua a Tusaun fin che mes servitur fiss almain stà abel da chavaltgar cun mai; ma tenor il parairi dal medi vegn mes pauper servient franc a stuair restar qua intginas emnas, ed uschè ditg na m’èsi betg pussaivel d’interrumper mes viadi.»

Durant quest discurs dal maister cun il signur ester era Andrea entrà en butia cun il bast e cun la sella, ed il maister ha alura ditg ad Andrea: «Taidla, mes bun Andrea, quest signur giavischa che ti al accumpognias fin a Milaun, essend che ses servitur, avend mess ord lieu ina chomma, sto restar qua a Tusaun fin ch’el è guarì da sias mendas. Jau na ta perdess betg gugent per in lung temp, ma per far in plaschair a quest signur ch’è en quest mument vairamain en in embrugl, permet jau a tai d’acceptar l’offerta dal signur, sperond però che ti sajas puspè returnà en quindesch dis u trais emnas. Per tai stuess quai esser in plaschair da pudair far in tal bel viadi tras in bun tschancun da l’Italia, ed a Milaun vesas ti er bellas ed interessantas chaussas. Ti pos oramai far tge che ti vuls ed er gist discurrer tez cun il signur.»

Il maister aveva discurrì rumantsch cun Andrea; ma il signur ch’era stà preschent a quest discurs aveva almain chapì tant ch’i sa tractia da ses viadi e ch’il maister haja communitgà al giuven ses giavisch d’al laschar accumpagnar fin a Milaun. Il maister al ha alura ditg ch’el haja communitgà ses giavisch al giuven ed al haja er concedi da pudair far quest viadi, sch’el veglia. El, il signur, possia oramai sez discurrer uss cun ses famegl ed al dumandar sco accumpagnader.

Il signur è immediat sa vieut ad Andrea ed al ha ditg: «Jau hai supplitgà Voss maister ch’el As laschia accumpagnar mai cun mes chavals fin Milaun. Vus savais che mes servitur na po betg far per il mument quest viadi, avend schlugà malamain ina chomma. Il maister m’ha relatà ch’el As permettia da m’accumpagnar, ed uss dependi be anc da Vus, sche Vus ma vulais prestar quest grond servetsch. Jau As vi bunifitgar ritgamain per il viadi e per Voss return a Tusaun. Ma faschai oramai il plaschair da m’externar, sche Vus ma vulais far quest plaschair.»

«Stimatissim signur», al ha Andrea replitgà, «jau fiss fitg gugent pront da vegnir cun el; ma ina chaussa ma fa in pau tema. Jau stuess tschertamain procurar sin quest viadi per ils trais chavals; ma jau stoss confessar che jau n’hai nagin’idea co ch’ins ha da tractar e rugalar chavals.»

Il signur ha respundì: «Vus n’avais betg da procurar per ils chavals; quels vegnan ad esser remess mintga saira als stallers da las ustarias, nua che nus pernottain; quels famegls han da rugalar noss chavals, ed er durant il di, cur che nus ans fermain insanua, datti dapertut da quests famegls, als quals ins po confidar la tgira dals chavals; mes servitur che m’ha accumpagnà fin qua, n’ha mai stuì avair quità dals chavals. Che Vus n’essas betg disà da tgirar chavals, n’è oramai nagin impediment per Vus da ma pudair accumpagnar.»

«Sche quai è il cas, alura sun jau pront d’As accumpagnar e d’As servir uschè bain sco che jau sai», ha replitgà Andrea ch’era fitg led d’avair chattà l’occasiun da pudair far in uschè interessant viadi. Il signur è anc restà dus dis a Tusaun per sa ruassar da sias stentas dal lung viadi, ed Andrea ha oramai er gì peda avunda da sa preparar sin il viadi. El ha cumprà in tschop nov per ch’el saja vestgì decentamain. Chattond il di avant sia partenza in viturin da Domat a Tusaun, ha el tramess cun quel in salid a ses geniturs ed al ha supplitgà da vulair communitgar a quels ch’el fetschia cun in signur ester in viadi fin a Milaun, ma ch’el speria d’esser returnà en circa trais emnas a Tusaun. Il viturin ha empermess da drizzar or il salid als geniturs ed al ha anc giavischà in bun viadi ed in bun return.

L’auter di è Andrea partì cun ses signur. Sia partenza da Tusaun, il cumià da ses bun maister e da sia famiglia al ha mess en in’alteraziun incredibla; el aveva en ses cor il presentiment, sco sch’el partiss per mai pli returnar. Ses maister ch’era in um giudizius ed enconuscheva ils privels d’in viadi, al aveva dà buns cussegls, co ch’el haja da sa cuntegnair vers ses patrun e visavi autras persunas, cun las qualas el aveva da traffitgar sin quest lung viadi. Andrea è sortì da la chasa da ses maister cun las larmas en ils egls, ed igl ha durà in’urella fin ch’el è stà sa calmà per pudair sa preschentar al signur. Ils chavals èn vegnids sellads ed ils dus viagiaturs èn partids. L’aura era fitg bella e tenor las apparientschas er durabla. Il signur era intenziunà da passar tras la val da Mesauc ed il Tessin fin a Como, e da là tras la planira lumbarda a Milaun.

Il medem di da la partenza dad Andrea è arrivà a Tusaun ses frar Caspar cun il rapport dals geniturs che Andrea na duaja betg far il viadi, dal qual el haja discurrì il di avant cun il viturin Peder Cresta; la mamma saja en gronda anguscha e temia ch’i pudess succeder ina disgrazia cun Andrea sin in uschè lung viadi tras ina terra estra. Il maister Samun ha declerà a Caspar ch’el arrivia memia tard, il frar Andrea saja gia partì questa damaun a bun’ura. El ha alura empruvà da consolar il giuven, schend ch’el viagia cun in nobel signur ch’haja empermess d’avair la meglra tgira per ses accumpagnader Andrea. El duaja oramai relatar als geniturs ch’els possian esser senza quità, Andrea returnia franc a chasa saun e frestg. Il maister n’ha betg laschà returnar quel di Caspar a Domat, anzi el al ha fatg pernottar en chasa sia ed al ha laschà partir pir l’autra damaun. Cur che Caspar è arrivà a chasa cun las novas ch’el saja arrivà a Tusaun pir suenter la partenza dad Andrea, è la mamma stada inconsolabla e cridava sco in uffant; il bab però n’aveva betg in’uschè gronda tema per ses figl ed ha er empruvà da consolar sia dunna ed ils fragliuns.

Ils dis èn passadas ed a Tusaun ed a Domat faschev’ins da tuttas sorts supposiziuns, nua che Andrea pudess esser mintga di. Igl eran uss passads quindesch dis ed ins cumenzava a spetgar il giuven viagiatur; finalmain eran passadas las trais emnas ed Andrea n’era betg returnà. Ins spetgava uss di per di il giuven cun impazienza; e n’arrivond el betg in di, crajev’ins per franc ch’el arrivia il proxim. Ma tut sperar era invan, il giuven n’era anc betg returnà la fin da la quart’emna. Il maister Samun ha tegnì per necessari da dar part als geniturs dad Andrea da l’absenza prolungada dal mat ed è perquai sez ì a Domat per discurrer cun ils geniturs da ses famegl. Cur ch’el ha relatà a la famiglia che Andrea na saja betg anc returnà suenter la fin da la quart’emna, ha l’entira famiglia piglià ina gronda tema. La mamma ed ils uffants han cumenzà a cridar, ed er il bab laschava pender la testa. Il bab ed il maister èn sa cussegliads tge ch’ins pudess far per savair ir a tschertgar il pers. Ma els n’han betg chattà in med ch’als avess manà a lur scopo. La finala ha il roder ditg ch’el veglia discurrer cun il mess da posta da Milaun, il qual saja ses enconuschent, sche quel faschess forsa a Milaun ina persecuziun per chattar il pers u almain fastizs da quel. Na savend ils dus umens betg tge far auter, è il maister Samun partì da chasa cun la sinceraziun ch’el veglia far tut ses pussaivel per discuvrir la preschenta dimora dad Andrea.

Il bab dad Andrea ha alura communitgà al maister roder ch’el eri intenziunà da far vegnir a chasa ses Andrea. Il roder vegl da Domat, dal qual Andrea haja emprendì il mastergn, al haja offert sia butia ed ils utensils sut fitg favuraivlas cundiziuns, las qualas el haja acceptà cun l’intenziun da far lavurar ses figl a Domat, nua che saja da preschent nagin roder. Ma uss na sappia el betg tegnair pled, sche Andrea na returnia betg. El haja er en il senn da far emprender ses segund figl Caspar il mastergn da roder dad Andrea; omadus avessan segiramain chattà lavur avunda a Domat. Il maister da Tusaun ha chapì fitg bain la situaziun fatala dal pauper Flurin Junal, ed avend reflectà in mument, ha el ditg: «Vus pudais laschar vegnir Voss figl ch’è er in svelt giuven sco Andrea tar ma a Tusaun ed jau al vi mussar il mastergn da roder, jau al dun abitaziun e dunsaina gratuitamain e vegn a far tut mes pussaivel per al instruir en urden; el duai en dus onns esser in perfetg roder che sa lavurar senza l’assistenza d’in maister. Duess però Andrea returnar en curt temp, sche pudais Vus er puspè clamar enavos il Caspar che sa alura emprender il mastergn da ses frar.»

Quest’offerta da vart dal maister da Tusaun ha plaschì fitg bain a Florin Junal ed el ha immediat communitgà quella a sia dunna Tona. Lezza na vuleva però savair nagut da quai, essend ch’ella temeva dad er anc perder ses segund figl. Ma Florin n’ha betg cedì da declerar a la dunna quant favuraivla che questa offerta saja per Caspar; ed al vegnind alura anc en agid il maister, al èsi finalmain reussì da persvader ella che questa offerta saja acceptabla, ed ella ha concedì che ses segund figl possia ir a Tusaun tar il maister dad Andrea. Uss è anc vegnì fixà che Caspar duaja entrar sco giarsun la fin dal mais current. Il maister ha uss dà cumià als

Geniturs contristads dad Andrea ed è returnà a Tusaun anc quel di. Sia offerta fatga a Florin Junal è vairamain stada generusa, ma el ch’era per l’auter in brav um, aveva anc adina in pau scrupel ch’el saja la culpa che Andrea saja pers, avend el cusseglià ad Andrea d’accumpagnar il signur ester a Milaun.

Paucs dis pli tard ha il maister roder vesì a passar tras Tusaun il mess da posta che fascheva ses viadi da Cuira a Milaun e return a chaval, ed el ha discurrì cun quel davart il cas cun Andrea ed al ha supplitgà da vulair s’infurmar a Milaun, sche forsa in u l’auter da ses enconuschents u cumpatriots avessan vis in tal giuven rumantsch a Milaun e nua che quel pudess esser ì. Il mess ha empermess da far tut ses pussaivel per chattar il pers. Ma cur ch’el è returnà suenter diesch dis da Milaun, ha el relatà al maister ch’el n’haja betg scuvert il giuven e na possia betg dar novas precisas; tut quai ch’el haja pudì scuvrir sa limiteschia a l’infurmaziun intscherta retschavida d’in chalger rumantsch ch’al haja communitgà ch’avant circa in mais saja cumparì en sia butia in bel e proper giuven che discurriva er rumantsch, il qual el n’haja però mai vis ni avant ni pli tard. Il giuven haja cumprà dad el in pèr chalzers ch’el dovria per in viadi. Quai saja tut quai ch’el haja pudì discuvrir. Quest’infurmaziun era natiralmain insuffizienta, ha però laschà nascher en el la speranza ch’il bun Andrea saja anc en vita, cumbain ch’il rapport dal mess na pudeva betg cumprovar ch’il cumprader da chalzers a Milaun saja stà Andrea Junal da Domat. Ma l’uman sa tegna vi dal pli pitschen fastiz, sche quel mussa er be da lontan in radi da speranza. Il maister n’ha betg mancà da dar part questa nova als geniturs dad Andrea.


III.

[edit]

La nova che Andrea da Florin Junal saja svanì cun in signur ester, il qual el dueva accumpagnar a Milaun, ha prest fatg la currella en la vischnanca da Domat e tut che deplorava la trista sort dal giuven ch’era generalmain bainvis en l’entira vischnanca pervi da sia gentilezza ed amiaivlezza ch’el demussava a tuttas persunas, cun las qualas el vegniva en relaziun en ina moda u l’autra. Ma spezialmain aveva quest nova attristà sia pitschna amia Lena, la figlia dal mastral Luci Donda; quella era inconsolabla da la perdita da ses bun ami Andrea. Ella è sezza ida en chasa dals Junals per s’infurmar meglier da quest cas trist. Florin Junal è ì in dals emprims dis a Tusaun per discurrer cun il maister davart ils pass ch’ins pudess far per intervegnir il viadi dal pers. Ma tut pensar e reflectar è restà senza success; ils dus umens n’han betg chattà ina via per vegnir a lur scopo. Els han oramai stuì surlaschar al temp da scuvrir il sparir inexplitgabel dal giuven amà.

La tristezza na vuleva betg bandunar la famiglia Junal a Domat, ed anc suenter dus onns discurrivan ins en famiglia dal brav Andrea e fascheva da tuttas supposiziuns davart la sort dal char figl. Il temp ch’è la pli buna medischina per tut ils mals ha la finala er mitigià la dolur ed il cordoli da la paupra famiglia, ed ella ha remess la sort dal char uffant a la protecziun da Dieu. L’onn 1690 è il figl Caspar returnà da Tusaun, nua ch’el aveva emprendì il mastergn da roder dal maister Samun. Quest ultim aveva sa dà tutta stenta d’instruir tenor ses meglier savair e pudair il diligent Caspar. Il vegl maister, dal qual Andrea aveva emprendì ses mastergn viveva anc ed ha surdà gugent sia butia a Caspar per ch’el possia pratitgar ses mastergn en ses vitg natal.

Il diligent giuven ha prest acquistà lavur suffizienta ed è daventà in bun sustegn da ses geniturs. Essend che er tut ils auters uffants da la famiglia avevan giustifitgà la buna speranza ch’ils geniturs avevan mess en els, na steva la famiglia betg mal, anzi aveva cumenzà ad avanzar in pau en sia facultad. Murind dus onns pli tard il vegl roder, ha la famiglia Junal acquistà sco proprietad la butia dal roder, e quai ha dà in nov anim al giuven roder Junal.

Essend Domat uschè datiers da Cuira, aveva Caspar savens chaschun d’ir en la chapitala per cumprar ina u l’autra chaussa necessaria per sia butia. En talas chaschuns gieva el a spiunond tar ils roders da la citad per guardar sch’el vesia forsa inqual chaussa nova per ses mastergn. El fascheva attenziun da tuttas lavurs novas ch’el observava e guardava er en tge moda ch’ins las exequeschia. En questa maniera emprendeva el bleras chaussas utilas ch’el pudeva sinaquai applitgar en ses mastergn. El aveva er fatg l’enconuschientscha da dus maisters da la citad, e quels al procuravan bainduras gudogn. Avevan els ina giada ni l’autra blera lavur ed ils lavurants als mancavan, clamavan els Caspar Junal en la citad e quels als stueva alura gidar fin ch’era passà il temp da las lavurs che faschevan prescha.

En talas occasiuns aveva el alura er fatg l’observaziun ch’ils mastergnants en la citad stoppian far meglras fatschentas che quels en las vischnancas e la finala è madirada en ses intern la resoluziun da sa collocar cun il temp a Cuira per vegnir vinavant cun meglier success. Mo ina chaussa al starmentava en sia modestia: el avess numnadamain stuì far in examen rigurus per mussar ch’el saja abel da far il maister. Ins na laschava pratitgar nagin in mastergn en ina citad, avant ch’el aveva mussà tras ina buna lavur che vegniva examinada precisamain da tut ils maisters dal medem mastergn ch’el saja abel e degn da vegnir admess a la mastergnanza, vul dir a la societad dals mastergnants. En questa maniera vegniva la clientella preservada dals tschavats. Ozendi, en il temp dal grond progress, sa e po mintgin pratitgar tge mastergn ch’el vul, er sch’el n’al ha mai emprendì; sia fortuna dependa be da si’abilitad da chattar ils nars che sa laschan servir d’in tschavat senza conscienza.

Avend ponderà ditg e bain quella chaussa, ha Caspar palesà in di a ses bab sias ideas; ma il bab na vuleva savair nagut da quai ed ha declerà ch’el laschia bandunar chasa nagins da ses uffants. La famiglia na stettia betg pli mal e sche tut ils uffants veglian lavurar a chasa cun la dretga diligenza e premura, alura chattian els er a Domat lur paun da mintgadi. Spezialmain el, il Caspar, na dovria betg sa lamentar; el chattia qua a Domat lavur pli che avunda e n’haja betg da basegn dad ir a Cuira; la splendur ch’ins observia en las citads na saja betg adina aur. Vesend Caspar ch’el avess pudì exequir ses plans mo cunter la veglia da ses bun bab, ha el desistì da quels ed è restà quietamain en sia butia, lavurond cun tutta diligenza per sia famiglia; pertge che la subordinaziun a ses geniturs tegneva el per sia emprima obligaziun.

L’onn 1692 era stà fitg fritgaivel; ils purs avevan fatg ina gronda fanada ed er ils fritgs dals ers laschavan sperar ina ritga racolta. Da mez october è l’entira racolta stada fatga ed ils clavads eran emplenids fin sut il tetg cun ils divers fritgs dal funs, ed ils purs na temevan betg l’enviern quest onn, sperond d’avair vivonda avunda en chasa ed er pavel per il muvel en lur clavads. Ma quant savens sa vesa l’uman engianà en sias supposiziuns! Eveniments imprevis disfan forsa en in tschert mument las speranzas che parevan las pli segiras; gea, quants umans che sa mettan la saira a letg cun sentiments da cuntentezza levan la damaun e vesan sa spogliads da tut quai ch’els avevan. Er intgins vischins da Domat duevan far questa trista experientscha. Da mez december è succedida ina gronda disgrazia. Ina chasa da lain, cun la quala era unì in clavà, ha piglià fieu vers mesanotg, ed en curt temp steva circa dudesch chasas cun lur clavads en fieu e flomma. Essend ch’il vent suflava vehementamain, èn tuttas emprovas da vulair stizzar il fieu furius stadas invanas, ed ils umens han stuì sa cuntentar da defender las vias cunfinantas, quai ch’als è reussì mo cun far tut ils sforzs. Ils abitants da las chasas avevan be pudì sa salvar cun gronda stenta. Tut ils fritgs, tuttas mobiglias eran arsas, ed er la gronda part da la muaglia en las stallas era pirida malamain e mussava la damaun suenter l’incendi in aspect tristissim. Circa dudesch famiglias eran privadas da tut lur possess, da lur vivonda, da lur vestgadira, da las mobiglias e dals utensils ils pli necessarias, e la miseria era oramai senza fin.

Il magistrat è sa stentà da procurar als incendiads l’emprim ricover; ma quai n’era betg ina chaussa uschè facila. Las chasas n’eran da quel temp betg grondas e cuntegnevan per ordinari mo paucas stanzas; darar eran ellas endrizzadas uschia che duas famiglias avevan lartg en la medema chasa. Tranter ils incendiads sa chattavan trais famiglias che dumbravan diesch fin dudesch persunas, ed essend quellas paupras, ha il magistrat gì grondas difficultads da chattar per quellas in refugi provisoric. Ma la finala èsi tuttina reussì da metter tut questa glieud sut tetg. La gronda part dals disfortunads è stada necessitada da divider lur famiglias. La glieud giuvna ha stuì sa cuntentar da durmir en stallas, nua ch’ins aveva fatg treglias provisoricas. In pastrign ch’appartegneva a la vischnancas avev’ins endrizzà sco cuschina a quatter da las pli paupras famiglias. Per la vivonda la pli urgenta aveva en l’emprim mument la charitad generala procurà; ma cun il temp è quella sa sfradentada, ed ils paupers incendiads èn vegnids cun il temp en gronda miseria, gea, ils pli paupers stuevan savens patir la naira fom.

Tranter ils incendiads sa chattava er mastral Luci Donda. Quel aveva quella notg pers si’entira facultad: sia chasa cun tut las mobiglias, ses clavà cun tut il muvel. Insumma stueva el esser cuntent d’avair salvà sia vita e quella da sia dunna e da sias trais figlias. Mastral Donda sa chattava uss en ina fitg deplorabla situaziun, cumbain ch’el aveva fin uss envernà mintg’on sias 7 fin 8 vatgas. El steva qua cun mauns vids avant la ruina da sia fortuna e na saveva betg tge ch’el duaja cumenzar. El era gia in pau vegl ed er malsanitsch; er sia dunna era da debla sanadad; e sias figlias eran anc fig giuvnas e cur ch’el ha gì da reconstruir ses edifizis n’al han ellas betg pudì prestar in tal agid sco sch’ellas fissan stads mats robusts. Mastral Donda ha cumenzà a far debits; el ha cumprà a Cuira a credit tut las victualias e la vestgadira necessaria, ed essend el in um bainvis, n’al hai fatg nagina fadia d’acquistar tut questas chaussas giavischadas. Vulend el la proxima primavaira gia cumenzar a temp cun la reconstrucziun da ses edifizis, ha el fatg nettegiar e mundar il sulom da ses edifizis; el ha er tramess intgins umens a tagliar e pinar la laina per la chasa e per il clavà ed ina bargia. Er el sez gieva en il guaud cun ses lavurants per als dar tant pli grond anim a la lavur. Essend la fradaglia quel enviern ed er anc la primavaira fitg murdenta, ha il mastral ch’era da debla sanadad piglià la puntga, da la quala el n’è betg guarì pli. El aveva bain superà l’emprima attatga da la malsogna privlusa; ma essend ses corp gia spussà zunt fitg, ha el stuì succumber a la nauscha malsogna ed è mort gia l’entschatta d’avrigl.

La situaziun, en la quala sa chattavan en quest mument la mastralessa Martha Donda e sias trais figliettas n’era ni plaschaivla ni agreabla. Ella e las figlias n’avevan la minima idea tge che saja tut necessari per la reconstrucziun dals edifizis; perquai ha ella supplitgà in cusrin da ses um barmier da vulair procurar per ils lavurants e per tut quellas chaussas ch’eran absolutamain necessarias. Quest assistent ha cumprà l’emprim in char ed in bov per ch’ils fabricants hajan almain ina manadira per manar il material. La mastralessa ha pladì in famegl che dueva procurar per tut il material necessari, e la mastralessa era uss da l’opiniun ch’ins possia immediat cumenzar cun la fabricaziun da la chasa; ma ella aveva fatg il quint senza l’ustier. Cur ch’ils miradurs duevan cumenzar cun la miraglia, mancava la chaltschina ed il sablun, chaussas a las qualas ni la mastralessa ni sias trais figlias avevan pensà. La crappa da la chasa arsa n’era betg suffizienta per l’edifizi nov e la mastralessa ha stuì surdar ad in viturin da procurar il quantum da crappa necessari.

Ma la paupra dunna n’era betg mo en embrugl pervi da la construcziun dals edifizis; il temp era uschè avanzà che las lavurs dal funs daventavan fitg preschantas. N’essend ella cun las figlias betg en il cas da pudair far la gronda part da las lavurs champestras, ha ella stuì far quellas cun agid ester, e qual l’ha custà fitg bler, cumbain ch’ils lavurants prendevan be pajas fitg discretas per lur lavurs. Ils mastergnants n’eran betg stads en cas da fabritgar il clavà ad uras, uschia che la mastralessa avess pudì metter ils fritgs da champagna en quel. Per quest motiv ha ella stuì tschertgar da metter ses products en clavads esters, e la finala èsi reussì ad ella da plazzar ses fritgs en trais clavads en diversas vias dal vitg. Cur ch’è arrivà l’atun, ha ella stuì cumprar intgina muaglia. La chasa ed il clavà èn vegnids construids l’october; ma ella n’ha betg pudì duvrar quests edifizis per l’enviern proxim. En questa maniera ha ella stuì far gronds custs ed aveva daspera in fitg pitschen giudiment dals products da la champagna e da sia muaglia. Faschond la fin da l’onn il quint, ha ella constatà ch’ella aveva fatg quest onn in grond debit, senza quintar la reconstrucziun da ses edifizis. Sia facultad era oramai sa diminuida en il decurs dal trist onn per da bler, ed ella na saveva betg co pajar ils blers debits. Cun ipotecar ses megliers frusts ha ella empruvà da prender ad emprest ils daners necessaris, ma ella è er s’accurschida ch’ella haja pers, ultra dals custs da la reconstrucziun dals edifizis, in pèr milli rentschs. L’onn proxim n’era betg stà fritgaivel ed ella ha danovamain fatg ina sperdita considerabla e sentiva gia la paisa dals debits, duend pajar il grond fit per quels. Er ils onns sequents ha ella fatg nauschas fatschentas cun sia economia e ruinà sias finanzas da tala maniera ch’ella è sa resolvida da vender tant da ses funs ch’ella possia pajar tut ses debits. Ella ha fatg quai, ed essend la finala liberada da ses debits na possedeva ella betg pli auter che ses edifizis, dus ers ed in prà.

Mastralessa Martha ha sentì fitg la differenza da sia vita preschenta cun quella da tschels onns. Adina puspè aveva ella mancanza da las chaussas las pli necessarias en sia economia ed ella stueva far novs debits per pudair exister. Las figlias han er accurschì fitg la trista situaziun da la mamma ed èn sa resolvidas dad ir a servir per pudair sustegnair la mamma e levgiar ils custs da la famiglia. Lena ha chattà in servetsch a Cuira, il qual la plascheva. Ella aveva qua buns patruns ed er chaschun d’emprender bleras chaussas novas che l’eran silsuenter utilas. Las autras duas soras èn entradas en servetsch tar dus parents bainstants a Domat. Las trais bunas figlias han remess tut quai ch’ellas gudagnavan a lur chara mamma, la posiziun da la quala è daventada en questa maniera in pau meglra. Las figlias e la mamma eran cuntentas, sch’ellas pudevan tras lur activitad conservar lur edifizis ed ils trais frusts che las eran anc restads. Parents ed enconuschents avevan in grond respect da las trais bunas figlias, vesend ch’ellas faschevan adina tut lur pussaivel per sustegnair lur chara mamma.

Er las famiglias dals auters vischins dals quals las chasas eran arsas avevan bler da batter cun las miserias; dentant è lur situaziun sa meglierada plaun a plaun, essend che questa paupra glieud na laschava betg mancar la diligenza e perseveranza per remediar quai che la disgrazia als aveva nuschì. Questa glieud chapiva fitg bain ch’ins na duaja betg perder il curaschi sche la disgrazia arrivia, anzi ch’ins stoppia redublar las forzas e betg sa laschar starmentar da la disfortuna. Intginas famiglias ch’avevan figls in pau pli gronds èn sa revegnidas il pli spert, essend che la lavur dad umens è semper pajada meglier che quella da las dunnas. En il termin da circa trais onns èn tut ils edifizis ars stads reconstruids ch’ins na s’accurscheva betg pli insatge da la gronda disgrazia. Quai era stà tant pli difficil, essend ch’ins na pudeva da quel temp betg assicurar ses edifizis per mancanza da las societads d’assicuranza. En il temp preschent ha mintgin occasiun d’assicurar ses edifizis per pretschs bass; tgi che tutga la disgrazia senta bain er quella en noss temps, ma ils premis pajads da las societads al fan pussaivel da reconstruir ses edifizis bler pli facilmain, da maniera che sias finanzas na pateschan betg uschè grond donn. Ma ins sto sa smirvegliar ch’igl ha er dà l’ultim temp glieud che per spargnar la pauca munaida per l’assicuranza n’han betg assicurà lur edifizis ed èn en consequenza da quai vegnids en ina miseria, da la quala els n’han mai pudì sa revegnir pli.

Essend quasi tut ils incendiads da l’ultima disgrazia glieud paupra, ha er la vischnanca empruvà da sustegnair quella tenor sias forzas. Cun munaida n’ha ella betg pudì far quai, ma ella ha dà a scadina famiglia in bel toc da la pastgira situada sur la vischnanca. Ins è prest s’accurschì che quest sustegniment è stà fitg util per ils paupers incendiads, essend che quels han pudì acquistar cun quest agid ina gronda part da la vivonda per lur famiglias, e questa metoda da sustegnair vischins basegnus ha pli tard provocà la repartiziun da sorts communalas. Ins destinava ina tscherta tenda da la pastgira sur il vitg per la repartiziun da talas sorts; mintga vischin ch’aveva famiglia u er in nunmaridà che tegneva ina propria economia sulet u cun fragliuns pli giuvens u minorens retschaveva in tal toc ch’ins numna ina sort. En questa maniera han ins repartì a Domat ina gronda tenda sur la vischnanca als vischins. Tras quest sustegniment han alura, ed er anc ozendi, bleras famiglias che na possedevan nagin funs propri, pudì exister, sch’ellas eran diligentas ed avevan anc chaschun da gudagnar insatge cun lur lavur. Er las vaivas ch’avevan da mantegnair ina famiglia retschavevan talas sorts sco ils umens, e quai n’era nagut auter che gist, raschunaivel ed adattà; pertge che las dunnas èn uschè bain vischinas da la vischnanca sco ils umens. Da preschent posseda in vischin ch’è en possess da tuttas sorts circa 6 fin 7 tocs da quellas. Nungiustifitgà èsi però ch’er ils ritgs che giaudan las pastgiras ed alps cun lur muvels e dovran er pli blera laina per lur economia e per lur edifizis sa participeschan er da questa repartiziun da sorts.

Mastralessa Martha Donda lavurava ses pitschen funs, fascheva er la filunza e gudagnava en questa maniera insatge; ma ella pudeva mo exister tras il sustegniment da sias trais bunas figlias. Essend ella da debla sanadad, era ella savens inabla da far sias lavurs ordinarias. Suenter in onn è ella vegnida seriusamain malsauna, da maniera ch’ina da sias trais figlias ha stuì vegnir a chasa per curar la mamma. Cur che Laina che serviva a Cuira ha udì da quella nova disgrazia, ha ella immediat bandunà ses bun servetsch ed è vegnida a chasa tar la mamma. Ma quella è vegnida adina pli malsauna ed è stada entaifer intgins mais schirada da tala maniera ch’ella na saveva far nagina lavur. Ella stueva quasi semper star en letg, e cur ch’ella vuleva levar, la stuev’ins vestgir sco in pitschen uffant. Lena fascheva quella lavur cun gronda pazienza. Daspera fascheva la buna figlia anc las lavurs che la mamma aveva fatg fin uss; ed ella cusiva er per autras famiglias per gudagnar insatge munaida. Las autras duas figlias che servivan a Domat sustegnevan la mamma cun tut quai ch’ellas gudagnavan en lur servetsch. Ma malgrà quest sustegn sa chattava la mamma en ina trista situaziun economica. Ella na saveva betg viver uschia sco che quai fiss stà necessari en sia malsogna. Quai fascheva fitg mal a sias trais bunas figlias che l’avessan giavischà ina meglra vita. La buna veglia giavischava da pudair murir per levgiar sias charas figlias; ma Dieu n’ha betg exaudì ses giavisch, ed ella è sa remessa en la voluntad divina.

Ils parents bainstants sustegnevan medemamain bainduras la paupra malsauna e purtavan ad ella inqual vivonda. La vischnanca aveva er dà a la paupra dunna in toc pastgira per la sustegnair en questa maniera; ma quai l’ha purtà pauc avantatg, n’avend ella betg ils meds da pudair cultivar quest terratsch nuncultivà. Ella al ha affittà ad in vischin per ina bagatella. Ils trais emprims onns n’ha quel gì da pajar nagut, essend ch’el aveva stuì cultivar quest toc, ed ils onns proxims ha el gì da pajar in fit da pauc. Malgrà la situaziun penibla, en la quala la buna dunna sa chattava, na sa lamentava ella mai da ses miserabel stadi, ed er sia figlia Lena supportava questa trista vita cun la pazienza d’in anghel, sperond che Dieu vegnia a midar cun il temp quest trist stadi e la recumpenseschia per l’amur demussada a la chara mamma.

Il proxim temp ha purtà novs quitads en chasa da la mastralessa Donda. Il giuven Giacum Campin, figl d’ina famiglia bainstanta, aveva cumenzà a frequentar la chasa Donda sut diversas verclas; ma la paupra mastralessa ha prest observà che questas visitas valevan a sia buna figlia Lena. In di ha ella avertì sia figlia, la faschond attent a la mira dal giuven; ma Lena n’ha betg vulì crair a la mamma che Giacum vegnia en lur chasa spezialmain pervi dad ella. La mamma però n’ha betg vulì midar opiniun ed ella aveva er raschun. Il giuven ha palesà ina saira a la mamma ed a la figlia sias intenziuns, dumandond per il maun da la figlia. La mamma ha piglià ina gronda tema. Tge dueva ella far, sch’ella perdeva sia buna figlia, e da tge dueva ella viver, sch’ella stueva clamar ina da las autras duas figlias a chasa per sia cura? Lena è stada surstada da la dumonda dal giuven, al qual ella n’aveva mai pensà fin uss. Ella ha er immediat observà l’embrugl e l’alteraziun, en la quala la mamma sa chattava. Stuend però dar ina resposta a Giacum, ha ella ditg ad el: «Mes bun ami, tia proposta vegn uschè nunspetgadamain che jau na ta poss betg dar oz ina resposta positiva; jau stoss ponderar quella chaussa madiramain, avant che jau poss prender ina resoluziun definitiva, ed jau sper che ti na prendias betg en mal che jau na poss betg acceptar tia proposta senza consultar las relaziuns da nossa famiglia. Ti sas, mes bun Giacum, quant indispensabla jau sun a la chara mamma che stess senza mai fitg mal.» La mamma ha dà in’egliada seraina sin sia chara figlia ed agiuntà als pleds da quella in discurs ch’ha laschà supponer ch’ella na saja betg d’accord cun il matrimoni da sia chara figlia cun quest aspirant.

Giacum ch’era in giuven cun ina buna purziun chaprizi ha prendì en mal questa resposta da la matta ed il discurs da la mamma, fatg ina tschera trida e ditg: «E cura duess jau oramai vegnir per la resposta definitiva? Jau avess cret che Lena avess pudì acceptar mes maun senza scrupel; pertge che tanta facultad sco ella possed jau e nossa famiglia stat a pèr a scadin’autra famiglia da nossa vischnanca en tuts reguards. Basta, jau na vi betg sfurzar insatgi d’acceptar mes maun, spezialmain giuvnas d’auta derivanza.» Schend quests pleds è el s’auzà ed ha bandunà la chasa en ina maniera che na mussava betg bell’aura.

Apaina ch’il giuven è stà sortì, ha la mastralessa ditg a sia figlia: «Jau t’engraziel che ti has dà ina tala resposta a Giacum: cun mes consentiment n’avessas ti mai maridà quest giuven, essend ch’el na ma plascha betg ed er betg la famiglia a la quala el appartegna. Quella è bain bainstanta, ma er avara e criva, surtut cun glieud paupra. Ins discurriva er tschels onns d’in da lur antenats che duai avair commess in grond delict. Ti avessas en questa famiglia en mintga cas nauschs dis; ins ta considerass sco estra e ti na pudessas mai lavurar avunda a la mamma da Giacum; quella è ina dunna senza cor ed ha be anim per munaida e substanza. Ina da sias soras ch’è morta nubila, ha ils ultims onns da sia vita er vivì en questa famiglia e malgrà ch’ella possedeva sezza ina bufatga facultad, vegniva ella tegnida be per il chaun da la famiglia ed ha stuì murir dal cordoli, vesend ad agir si’atgna sora cun tala crudelitad cunter sai. Na, mia buna Lena, ti na perdas nagut, sche ti refusas datschertamain tuttas offertas da matrimoni da vart da Giacum Campin.»

Lena è stada cuntentissima cun las ideas da sia chara mamma; ella n’aveva mai pensà a quest giuven, quel l’era uschè indifferent sco mintga ester, ed ella n’al avess mai pudì amar e s’alliar cun ina famiglia ch’aveva in nausch num pervi da sia avarizia. Perquai ha ella respundì a la mamma: «Na temai betg, chara mamma, che jau acceptia insacura il maun d’in Campin. Jau al refusass er sch’el ma plaschess; pertge che mi’emprima obligaziun è da guardar per Vus, ed jau n’As vegn mai a bandunar uschè ditg sco che Vus avais basegn da mia cura.»

La mamma ha raquintà a las duas autras figlias, cur che quellas l’han visità, tge fortuna che Lena haja refusà; ma quellas han ludà Lena e pretendì ch’in bun spiert l’haja inspirà da refusar il maun da quest Giacum Campin ch’haja gia fatg qua e là emprovas d’acquistar ina spusa, ma saja vegnì refusà dapertut, damai ch’ins enconuschia quasi generalmain quest utschè. Ma ni la mamma ni las soras avevan da temair che Lena acceptia il maun da Giacum Campin, er en il cas che quel avess purtà in bun num e che sia famiglia na fiss betg stada diffamada pervi da ses nair interess; pertge ch’ella purtava en ses cor in maletg da si’emprima giuventetgna ennà, il maletg d’in giuven ch’aveva fatg fermas ragischs en ses anim. Ella avess oramai refusà mintga proposta d’in matrimoni, er sche quella fiss vegnida d’in maun acceptabel. La mamma e sias trais figlias han anc discurrì ditg da quest’istorgia e las figlias han sincerà ch’ellas na vegnian mai a maridar uschè ditg sco che la mamma haja basegn da lur sustegniment. La mamma ha spons larmas, vesend che sias figlias la demussavan tant’amur.

Giacum Campin era vegnì vis ad entrar e sortir da la chasa da la mastralessa Donda, e prest ha la supposiziun fatg en il vitg la currella ch’el saja stà en quella a tschertgar ina spusa. Vesend la glieud però ch’el n’aveva betg gì success cun ses plan, han ins cumenzà a far beffas cun il giuven e quel bugliva da la gritta ed ha pensà da far vendetga a la famiglia Donda. La mastralessa aveva en ses er in bellissim seghel primavaun, e Giacum è ì ina notg en quel ed al ha ruinà totalmain. L’auter di cur che la glieud è ida tras la champagna ha scadin passant observà questa scroccaria ed er fatg la gista supposiziun, tgi ch’haja chaschunà quest grond donn. Ma n’avend nagin vis a commetter quest act malign, n’han ins betg pudì cumprovar tgi che saja il donnegiant, cumbain che tut tegneva Giacum per tal. Questa scroccaria ha fatg ina tala impressiun en tut la vischnancas che nagins mats na vulevan pli far cumpagnia al robust Giacum; quel era oramai tut isolà ed ha gì buna peda da considerar tge effect ch’ina tala scroccaria fetschia sin tut la populaziun.

La mastralessa ha sentì fitg quest donn chaschunà en ses èr; pertge che cur ch’è arrivà il temp da meder, n’ha ella fatg gnanc ina mona da seghel; ella ha stuì far tschuncar ses frust ed ha retschet in pèr bategls emplenids cun stubla duvrabla mo sco sternim. Ella n’aveva oramai gnanc in graunin ed ha stuì cumprar tut la farina per la cuschina e per far paun. Quai ha fatg fitg mal a la paupra dunna; ma per fortuna ha questa disgrazia stimulà ils vischins e parents da vegnir en agid pli intensivamain a la paupra malsauna.

Ils proxims dus onns n’han purtà quasi zunt nagina variaziun en la sort da la buna mastralessa; la miseria auzava mintgamai la testa en chasa e rendeva amara la vita da la buna dunna e da la prudenta Lena. Ellas supportavan però lur trista sort cun gronda pazienza e na lamentavan mai davart lur povradad. Ina da las meglras amias da Lena era Tenna Junal, la quala visitava savens la malsauna. Ella na vegniva mai en chasa da la mastralessa cun mauns vids, mabain purtava adina insatge a las duas paupras persunas. Er il roder Caspar Junal frequentava bainduras la chasa da la mastralessa per mussar sia participaziun. En talas occasiuns discurrivan el e Lena quasi adina dal pauper Andrea, dal qual n’eran uss passa set onns mai arrivadas novas. Caspar aveva anc adina speranza ch’il pers vegnia in di nunspetgadamain a chasa e Lena crajeva gugent al giuven maister, essend quai precis ses giavisch. Per dar paisa a si’opiniun ha Caspar ditg: «Il Lorenz dal caluster è er ì ina giada cun in ester e n’ha passa quatter onns betg dà novas da sai; ma el è tuttina puspè returnà a chasa. Er il Peder dal salter Gudegn è uss gia tschintg onns absent senza dar novas da sai; ins sa be ch’el è stà a Genua e suppona ch’el haja sa laschà stimular da prender servetsch sin ina nav. Pertge oramai na duess mes char frar Andrea betg pudair returnar a chasa; el n’è betg mort, uschiglio fissan franc arrivadas novas d’ina u l’autra autoritad estras. Ti vegns a vesair, mia bun’amia, che Peder vegn a returnar in di nunspetgadamain. Jau per mia part na perd betg la speranza da puspè revair mes char frar.» Quests pleds da Chaspar han confortà la trista Lena ch’era disposta da crair il meglier da la sort da ses ami Andrea.


IV.

[edit]

Igl eran puspè passads dus onns senza purtar gronda variaziun en la vischnanca da Domat. Ils onns eran stads mediochers e la glieud aveva pudì sa dustar da las miserias. Ins aveva danovamain repartì intginas sorts tranter ils vischins e constatà che quai era in bun remedi per meglierar la sort da las famiglias pli paupras. Ils purs sa stentavan er da far inqual progress en l’agricultura; ins aveva cumenzà a schuar ils prads, uschia che quels rendevan uss bler dapli pavel. Quest’idea d’ina meglieraziun da la cultivaziun è er s’extendida sin ils ers e la rendita da quels è s’engrondida. Quest progress avev’ins spezialmain d’engraziar ad in um ch’era stà famegl a Cuira. Quel aveva observà là tge effect che l’aua fascheva sin ils prads, e cur ch’el è pli tard returnà a Domat ed ha fundà in’atgna famiglia, ha el empruvà d’ameglierar ils paucs frusts ch’el possedeva. Avend in prà datiers da la val gronda, ha el fatg la primavaira in pitschen dutg e manà l’aua en ses prà. L’effect che quai ha fatg è stà surprendent; entant ch’ils prads che giaschevan sper il ses avevan dà fitg pauc fain, aveva el fatg ina gronda fanada dal ses che n’era uschiglio betg meglier che quel da ses vischins. Tgi che passava sper quest prà vi, pudeva observar la differenza da la racolta; ma ch’i fiss l’aua da la val ch’avess effectuà questa fertilitad na vuleva nagin crair; anzi cartevan ins che l’um haja ladà extra quest prà. EL però pretendeva ch’el n’haja quest onn mess gnanc ina botta grascha en quest prà, quai che quasi nagin n’al vuleva crair. L’onn proxim ha l’um danovamain preparà ses dutg da schuar e manà tant’aua sin ses prà sco pussaivel. L’effect da quest schuar n’è betg stà pli pitschen che l’onn precedent, anzi pli grond; el paradava qua sper e tranter ils prads dals vischins cun ina fanada per da bler pli gronda. Quai ha finalmain avert ils egls als vischins ed els han cumenzà a crair a la forza da l’aua.

L’onn proxim tut che vuleva schuar ses prads, da maniera che la val na manava betg aua avunda per tuts. Ins è vegnì a la persvasiun ch’ins stoppia regular l’urden da schuar da vart da la communitad, essend ch’ils vischins na pudevan betg sa cunvegnir areguard la repartiziun da l’aua. Ins ha fatg dutgs communabels ed endrizzà uschia ch’ils purs pudeva schuar en roda, vul dir en ‹rudonca› sco ch’ins numna quai a Domat. Ins manava l’aua di e notg sin ils prads e laschava currer gnanc in dagut en il Rain. Gia l’emprim onn èn ins s’accurschì generalmain tge stupent effect che l’aua aveva fatg sin quella prada magra; la racolta dal fain era quest onn ina dubla en confrunt cun ils onns precedents. En consequenza da quai han ins er fatg dutgs en las autras vals e manà tut l’aua che fluiva da la muntogna sin la prada. Tras questa novaziun fascheva la vischnanca uss per la mesadad dapli fain, ed en consequenza da quai ha ella pudì engrondir il muvel per bler e fascheva alura er dapli cultim. En questa moda pudev’ins er ladar meglier ils ers ch’als devan pli gronda racolta.

Ma noss pur ch’aveva mussà da schuar als vischins da Domat aveva anc fatg autras experientschas a Cuira. El aveva observà ch’ins arava a Cuira bler pli profund che a Domat e che quai era da grond avantatg per las culturas che pativan bler damain da la sitgira; er aveva el observà ch’ins gieva a Cuira almain duas giadas cun la zappa en ils ers durant la primavaira per zerclar e per revolver la terra ch’il terratsch na s’endiria betg pli uschè fitg. El ha er empruvà da far quai en ses ers a Domat ed è prest s’accurschì che sia lavur n’era betg stada invana. Ils vischins da Domat scurlattavan il chau vesend ad ir quest um cun la zappa en ils ers durant in temp ch’ins na saveva far nagina racolta; gea, ins cumenzava gia qua e là a far beffas cun l’agricultur diligent. Ma la finala han ins observà che ses era eran bler pli bels che quels daspera e ch’el ha fatg ina bler meglra racolta. Quai ha plaschì als vischins ed ils onns sequents èn er els ids a chavar e nettegiar lur ers, e quai cun bun success; ins ha prest observà generalmain ch’il funs daventava meglier e purtava pli gronda racolta. En questa maniera aveva quest simpel pur effectuà fitg bler en sia communitad; el aveva instruì ses convischins tras l’exempel.

Er anc auters progress ha Domat gì d’engraziar a quest simpel pur, numnadamain la meglieraziun dals utensils champesters. L’emprim aveva el fatg construir in nov arader che gieva pli profund. La gronda part dals purs da Domat avevan araders che faschevan sultgs d’ina minima autezza. En consequenza da quai pativan las plantas fitg da la sitgira ed eran las racoltas savens fitg pitschnas. Ils purs però han observà che lur instructur aveva er en quest rapport fatg grond progress ed al han imità ils onns proxims, arond er els pli bass; els han prest vis che quai saja fitg avantagius ed èn sa dads tutta fadia cur ch’els avevan d’arar. En questa maniera ha l’entir funs da Domat fatg en paucs onns ina tut autra cumparsa e rendeva dapli ch’il dubel. I deva però er da quels purs che na vulevan savair nagut da novaziuns; els pretendevan che lur antenats hajan er pudì viver, cultivond lur funs a la moda veglia. Igl ha durà blers onns fin che quels èn vegnids a la persvasiun che nova maniera da cultivar e regular ils funs saja tuttina meglra che quella ch’ils vegls pratitgavan.

En consequenza da questas meglieraziuns en la cultivaziun dal funs è l’entira vischnanca revegnida ed i na deva en quella betg pli tants paupers e basegnus. La vischnanca ha flurì bler dapli che quellas dal conturn. Ma quellas han finalmain observà il grond progress da Domat ed empruvà da s’instruir e d’imitar las diversas meglieraziuns. En questa maniera ha la cuntrada fatg cun il temp ina pli bella cumparsa e steva er meglier. In simpel pur aveva oramai tras sia diligenza e premura purtà tanta fortuna a sia vischnanca ed a l’entira cuntrada. Ma cur ch’il spiert dal progress è ina giada alert, maina el semper vinavant; a Domat avev’ins cumenzà a meglierar las vias dal funs e quellas che manavan en ils guauds e sin las pastgiras. Ins era er prest s’accurschì che questas meglieraziuns da las vias eran in gudogn en dus reguards, numnadamain in gudogn da temp e ch’ins schanegiava ils chars cun anc lavurar pli facilmain. La finala han ins er cumenzà a far cuntschets al Rain per proteger la champagna da las inundaziuns da quest flum furius che fluescha en temps da malauras cun ina sgarschaivla vehemenza tras la planira da Domat.

Per tut questas meglieraziuns fatgas l’ultim temp en l’economia da la communitad n’avevan ins spendì quasi gnanc in cutrin, anzi eran tut quellas vegnidas fatgas en furma da lavur cumina. Il salter che dirigiva questas lavurs dumandava mintga di da la vischnanca tants e tants umens e quels vegnivan alura cumandads en roda da cumparair a la lavur. Er vaivas e famiglias che consistivan mo da dunnas stuevan sa participar da questas lavurs cuminas. Er la paupra Lena Donda aveva dad ir a questas lavurs, u sezza ni ch’ella stueva trametter in lavurant ad agen quint cur ch’ella na pudeva betg bandunar la mamma indisposta. Quai era fitg grev per la paupra matta ch’aveva lavur pli che avunda, sch’ella vuleva curar la mamma ed anc avair quità per la vivonda necessaria. Las dunnas avevan bain da far las lavurs pli levas, ma cumparair stuevan ellas, ni ch’ellas avevan da pajar cun munaida lur negligientscha. Per Lena eran questas lavurs cuminas ina vaira tortura. Ella enconuscheva meglier las lavurs en chasa che quellas sin il funs cun la zappa ed auters utensils che dovran forza corporala. Quai era in grev temp per questa matta e per sia mamma malsauna; ma ellas na pudevan betg midar quai, ellas stuevan obedir a l’isanza ed a la lescha. I sa chattavan en vischnanca anc quatter autras vaivas che stuevan far las medemas lavurs; ins na prendeva zunt nagin resguard sin la posiziun da las paupras dunnas.

Da questas lavurs cuminas n’aveva nagin in avantatg cun excepziun dal salter ch’aveva mintga di sia schurnada ed il ferrer Caspar Junal ch’aveva da far las reparaturas dals utensils ch’appartegnevan a la vischnanca. Er ils purs avevan fitg savens da far pinar lur zappas, zappuns, segirs, badigls e zappins. Durant il temp da las lavurs cuminas aveva Caspar lavur pli che avunda cun quella ferramenta e cun ils chars e berts ch’ins duvrava er en questas lavurs per manar crappa grossa. Insumma gudagnava Caspar Junal pli che scadin auter en vischnanca; el aveva adina lavur pli che avunda ed era semper diligentissim en ses mastergn. In da ses frars pli giuvens al stueva medemamain gidar en la fravgia ed el al mussava er il mastergn. La famiglia da Florin Junal prosperava a Domat dapli che scadin’autra. Las trais figlias pli grondas tessevan e la pli giuvna emprendeva da cuser ed era gia in grond agid a la famiglia. Quella fascheva mintg’onn in pitschen avanzament ed arrivava ad ina bella substanza. Quai ha natiralmain dà intgina splendur a la famiglia ed ins la stimava uss pli fitg che pli baud. Flurin, il bab da la famiglia, era in um quiet che fascheva conscienziusamain sia lavur e ses duair; ma daspera mussava el pitschna energia; el laschava il regiment en chasa a sia brava dunna Tona. Quella era da pli viv temperament ed administrava e guvernava la famiglia e si’entrada da maniera excellenta. Ella era quella ch’aveva educà ses uffants fitg bain ed als aveva er disà ad in’obedientscha pronta ed a la pasch en famiglia. Ma Tona era ina dunna ch’enconuscheva er l’economia d’ina chasa; ella aveva l’egl sin tut e sa profitava adina da l’occasiun cur ch’ella observava ses interess. Tut ils uffants amavan lur mamma premurusa e na la laschavan mai cumandar duas giadas, cur ch’ella als deva in’occupaziun. La famiglia da Florin Junal serviva a bleras autras famiglias sco bun exempel.

La figlia veglia ch’aveva circa 20 onns è daventada spusa ed ha maridà il proxim tschaiver in dals pli pussants mats da la vischnanca. Ella ha alura stuì bandunar la chasa paterna e suandar ses consort, il qual l’ha manà en sia famiglia. El era figl sulet, ed essend sia mamma in pau veglia e mendusa, vuleva el procurar a quella in bun succurs cun sia giuvna consorta. Tenna, uschia sa numnava la dunna giuvna, fascheva tut ses pussaivel per levgiar sia debla sira ed ha perquai surpiglià l’entira economia; la sira aveva mo da cumandar e las lavurs fascheva alura la brit cun diligenza ed exactezza. En questa maniera ha la sir piglià ina gronda amur ed affecziun per la brit. Vesend che quella chapiva l’economia da fund, ha ella remess suenter dus onns l’entira direcziun en chasa ed era cuntentissima d’avair uss in uschè bun repaus. Ma la buna dunna giuvna n’ha betg emblidà ses geniturs e fragliuns; ella steva semper en viva correspundenza e relaziun cun la chasa paterna. Cur che sa preschentavan en sia preschenta economia chaussas e relaziuns ch’ella na chapiva betg, sche gieva ella adina per cussegl tar sia mamma, la quala la sustegneva cun sias bunas ideas e recumandaziuns. En quest giuven matrimoni giascheva ina vaira fortuna.

La vischnanca da Domat era sa refatga ils ultims onns tras l’ameglieraziun dals endrizzaments en vischnanca, ed i regiva da preschent en il vitg in spiert dal progress. I deva be paucs vischins che n’eran betg cuntents cun ils novs endrizzaments en vischnanca; ma quels s’opponivan semper cur ch’i sa tractava da far inqual nov progress en vischnanca; ma essend lur partida en minoritad, n’han els betg pudì impedir las novaziuns ch’èn vegnidas fatgas en avantatg da la vischnanca. Da questas testas quadras chattan ins pli u main en mintga vischnanca; quels vulan adina restar tar ils usits vegls e n’èn betg abels da distinguer tge ch’è pli avantagius per la communitad. Plaun a plaun è quest’obstinaziun però sa persa, vesend quests opponents da l’urden nov ch’ils novs endrizzaments eran fitg avantagius per la vischnanca. Cun la meglra posiziun economica dals vischins è sa dasdà en quella in spiert da progress er en auters fatgs. Domat na possedeva betg anc ina scola communala, ma igl existivan gia duas scolas privatas ch’eran fitg frequentadas; i deva uss fitg paucs mats che na visitavan betg ina u l’autra da las scolas privatas. In pau mender stevi cun las mattas; da quellas na frequentavan naginas las scolas; ins era da quel temp da l’opiniun che la scola saja per las dunnas nunnecessaria, sche betg schizunt nuschaivla per divers motivs. Las bleras mammas pretendevan ch’ellas hajan lavur avunda per lur figlias, sche quellas duain emprender a temp tut quai che saja necessari ad ina dunna; lur figlias duajan l’emprim emprender da filar e taisser per che na sa diminueschia betg en chasa la provisiun da lenziel e da launa per vestgadira.

Talas ideas paran ozendi extravagantas ed en vardad n’èn ellas ni da ludar ni da defender; ma sch’ins metta en cumparegliaziun las prestaziuns da lez temp cun quellas dal temp preschent, ston ins confessar ch’il temp modern n’ha betg educà dapertut las mattas en avantatg da las famiglias. Ozendi, enstagl da filar, s’occupan las giuvnas il bler cun lavurs manualas che portan pauc avantatg a la chasa, anzi servan be a fittar ellas e las render superbias. I dat er giuvnas che s’occupan dis entirs cun leger fegls periodics e romans, quai che n’è betg fitg avantagius ni per l’economia da la chasa ni per las mattas sezzas. Las scolas èn senza dubi bunas e dal tuttafatg necessarias; ma ils geniturs duessan er avair in egl avert, co che lur uffants applitgeschan en la vita pratica las enconuschientschas ed abilitads acquistadas en scola.

La stad era fitg bella, chauda e fritgaivla ed ils purs faschevan en general tscheras fitg cuntentas, sperond quest onn ina ritga racolta da lur champagna. Ma vers il settember è vegnì in di ina starmentusa malaura. Il tschiel era cuvert cun nivels stgirs e pesants ; tuttenina hai cumenzà a chamegiar ed a tunar zunt terribel. Ils purs avevan tema ch’i vegnia ina tempesta; quai però n’è betg stà il cas, ma igl ha cumenzà a plover sco da derscher cun sadellas. Questa plievgia han ils purs gì fitg gugent per la champagna, essend il terratsch fitg sitg e che las plantas cumenzavan a patir; ma els temevan er cun raschun las bovas da las vals da las muntognas. E pelvaira, la Val da Culms si Saglioms ha cumenzà a ramurar zunt terribel; ella ha mess en moviment la crappa e la glera che giascheva en il vau da la val. Ils zains d’alarm han clamà ils umens da la vischnanca en agid. Quels èn ids armads cun lur utensils a Saglioms per empruvar sch’els possian retegnair la bova ch’ella na possia betg inundar la prada ch’arrivava fin a l’ur da la val. Ils umens sa stentavan cun gronda premura da dominar la val e la tegnair en ses vau ordinari; ma quai era ina lavur greva e difficila. Bain eri reussì ad els da dominar ina grond’urella la forza da l’aua furiusa; tuttenina è però sa stuppada la materia en la val; e s’augmentond la materia adina dapli en quest lieu, è ella rutta ora cun ina sgarschaivla forza, ha emplenì l’entir vau da la val e chatschà la finala la crappa e la glera sur l’ur da la val. Intgins lavurants che stevan là èn vegnids surprais da quest current ed èn fugids; ma in dals umens era stà memia plaun; la glera al è culada enturn ils pes ch’el n’als ha betg pli pudì auzar. Il material ha cumenzà a cuvrir l’um da tala maniera ch’el aveva a la fin be anc il chau or da la bova. Ils auters lavurants ch’han observà questa disgrazia èn sa snuids da quest terribel aspect; els fissan gugent vegnids en agid al pauper disgrazià, ma quai era fitg difficil; els avessan stuì passar en la glera muventa e fissan sezs vegnids en privel da vegnir tschiffads. Per fortuna è la forza da la val tschessada cur ch’il material ch’era stà retegnì survart è stà passà, ed ils umens han gì speranza da pudair liberar lur convischin da sia terribla situaziun. Els han pinà intginas chaglias e pignola e las han mess sin la glera loma per ch’els possian passar senza sfunsar en quest material. En questa maniera èn els arrivads fin al lieu dal disgrazià ed han cumenzà a chavar per al liberar. Quai è stà ina fitg difficila lavur, ma tuttina als è quella reussida uschia ch’els han pudì trair lur convischin or da sia fossa privlusa ch’aveva smanatschà d’al stenschentar. Ma l’um era mez mort cur ch’ins al ha gì liberà; ins al ha mess a giaschair sut in pumer en vischinanza ed empruvà d’al vivifitgar cun al dar en in pau vin. In pau a la giada è el sa revegnì uschia ch’ins al ha pudì manar a chasa. E finalmain è il tschiel sa tratg si, la plievgia ha chalà ed en circa in’ura è er il ramurar da la val tschessà ed il privel è stà passà.

En il vitg regiva quel di ina gronda alteraziun, pertge che la nova da la disgrazia era arrivada en vischnanca tras in um ch’aveva tramess a clamar il plevon che dueva proveder il disgrazià avant ch’el moria. La nova da quest accident aveva mess en disgrazia la mastralessa Donda, essend ch’il pertutgà era in da ses parents ed a medem temp l’amant e spus da sia figlia Paulina. La mastralessa era crudada en ina tala tuargia ch’ins temeva ch’in culp l’haja tutgà ed ella stoppia murir. Ma la finala è la buna veglia sa revegnida suenter in’ura, avend udì ch’il giuven saja liberà e n’haja betg patì pli grond donn. Ella ha tramess sia buna figlia Lena en chasa dal giuven, e returnond ella suenter ina curt’urella cun la nova ch’il Francestg, uschia sa numnava il giuven, saja mitschà cun la tema e n’haja piglià nagin donn, è ella sa calmada.

Paucs dis pli tard è il ferrer Caspar Junal cumparì en chasa da la mastralessa. El era da bun umor pareva da purtar bunas novas a quella ed a sia figlia Lena. L’emprim è el s’infurmà davart il stadi da sanadad da la mastralessa; alura han ins tractà las novitads dal vitg. Suenter avair discurrì in’urella cun las duas dunnas, ha el ditg ad ellas: «Jau sun vegnì en vossa chasa a purtar a vus in’allegraivla nova. Ier suentermezdi ha in giuven da Bonaduz visità mes geniturs ed als ha purtà novas da noss char Andrea, dal qual nus na savevan gia dad otg onns ennà betg sch’el vivia u sch’el saja mort. Questa giuven era sa rendì a Marseille tar in parent ch’è gia domicilià blers onns en questa citad. El dueva sustegnair ses aug en ses negozi, essend quel uss in pau vegl. Avend quest negoziant ina giada in’impurtanta fatschenta a Porto en il Portugal, e na vulend betg surdar quella ad in ester, ha el tramess ses giuven parent a Porto cun l’incumbensa necessaria da rugalar questa fatschenta en num da l’aug. El è s’embartgà sin ina gronda nav che dueva pasar la Mar Mediterrana per ir a Lissabon cun martganzia. En circa trais emnas è la nav arrivada suenter in bun viadi fortunadamain a Lissabon. Là ha il giuven stuì bandunar la nav a tschertgar in’autra chaschun per arrivar a Porto. Ma da Lissabon van bleras navs e bleras bartgas grondas a Porto, ed il giuven ha chattà ina bun’occasiun da pudair cuntinuar ses viadi sur mar. En paucs dis è el arrivà ventiraivlamain a Porto ed ha er gì la fortuna da cun ina giada pudair far a sia cumplaina cuntentientscha la fatschenta da ses aug. Avend ruassà intgins dis da ses grond viadi e da sias stentas, è el ì a tschertgar ina chaschun per returnar a Marseille. El è ì in di suenter gentar al port a la sbuccada dal Duero per tschertgar in bastiment che navigheschia a Bordeaux, vulend el quella giada prender in’autra via. Al port sa chattavan diversas ustarias ed el è entrà en ina da quellas per s’infurmar davart la partenza da navs vers la Frantscha. El è sa mess ad ina maisa sper ina fanestra per pudair contemplar meglier il port cun sias navs e bartgas. A questa maisa sa chattava anc in auter giuven che observava medemamain la vivacitad sin l’aua. Gist sper la riva sa chattavan intginas navs pitschnas e sin quellas sa divertivan intgins mats da 8 fin 12 onns. Quests giuvenots faschevan da tuttas sorts gieus, raivevan si per ils arber vi dals quals ins ferma las velas ed eran fitg temeraris en lur moviments e sigliots. Sa chattond in da quests mats sisum in arber, ha in auter mat dà in stumpel a quel ed il giuven è crudà cun il chau avant en l’aua ch’era là fitg profunda. Il giuven che sa chattava a maisa cun quel da Bonaduz è siglì en pe ed ha clamà: ‹Dieus pertgiria!› Udind quest’exclamaziun, è er il giuven da Bonaduz siglì si e l’ha repetì en ses dialect. Uss han ils dus giuvens guardà in sin l’auter cun la pli gronda surpraisa, e la finala ha il giuven da Bonaduz dumandà l’auter en lingua rumantscha: ‹Sco ch’i ma para, essas Vus in Rumantscha dal Grischun, e sche jau na sbagl betg, avais Vus fatg Voss’exclamaziun en il dialect da Domat.› ‹Vus avais engiavinà, mes bun ami, jau sun da Domat; ma sche jau na ma sbagl betg, sche essas Vus in Rumantsch da Bonaduz, tenor Voss dialect.› ‹Pelvaira›, ha respundì quel da Bonaduz, ‹er Vus avais engiavinà, jau sun da Bonaduz.› Ma il giuven da Domat n’era nagin auter che mes char frar Andrea. Ils dus giuvens han fatg amicizia. Quel da Bonaduz ha raquintà ad Andrea ch’el tschertgia ina nav che navigheschia a Marseille, ed Andrea al ha immediat manà tar il possessur da navs e quel al ha communitgà ch’ina da sias navs sa mettia anc questa saira en moviment per ir a Bordeaux. El ha acceptà il giuven sco passagier e quel ha er immediat pajà la taxa da viadi. El aveva da cumparair a las set al port per s’embartgar. Ma uss ha Andrea prendì ses cumpatriot cun sai ed al ha manà en la chasa, en la quala el abitava. El ha supplitgà il giuven da vulair prender intginas bagatellas per als surdar pli tard a ses geniturs a Domat. Il giuven è sa mussà pront da far quest plaschair ad Andrea. Quest ultim ha alura scrit ina lunga brev a mes geniturs e surdà anc 200 talers en aur per mes geniturs. Ultra da quai al ha el anc surdà questa chaschetta» – schend quests pleds, ha el tratg or da giaglioffa ina ferma chaschetta da chartun da circa trais poleschs lunghezza e dus poleschs ladezza – «e quella porta l’adressa da Lena Donda. Ella è fermada uschia ch’ins na la po betg avrir senza la tagliar.»

Lena l’ha acceptà cun dultschs sentiments d’allegria; tge ch’ella cuntegneva, quai l’era tuttina; ella aveva uss almain in segn da ses ami, saveva che quel era anc en vita e na l’haja betg emblidà. Er la mastralessa è sa legrada da questas novitads. Lena vuleva alura anc savair da Caspar, tge che Andrea haja raquintà al giuven da Bonaduz; ma Caspar na l’ha betg pudì raquintar bler. Ils dus giuvens n’avevan betg pudì star ditg ensemen a Porto; Andrea aveva gì da scriver e preparar quai ch’el vuleva trametter a chasa cun il cumpatriot. Caspar ha anc relatà a las Dondas ch’il giuven da Bonaduz na saja betg returnà directamain da Porto a chasa, mabain ch’el saja viagià l’emprim da Bordeaux a Marseille, nua ch’el haja stuì star anc circa in onn avant ch’el possia vegnir a chasa en visita. Avend remess uss la chaschetta a Lena e raquintà tut las novitads dad Andrea ch’el saveva, è Caspar s’absentà ed ha laschà mamma e figlia sulettas.

Caspar era apaina sortì da la chasa che Laina ha empruvà d’avrir la chaschetta per guardar tge che quella cuntegnia. Ella ha empruvà en tuttas manieras, ma n’è betg stada abla da l’avrir. La finala ha la mamma ditg: «Prenda il cuntè u la forsch, uschiglio n’es ti betg bun d’avrir.» La giuvna ha oramai prendì sia forsch che giascheva sin maisa ed ha empruvà sia lavur cun quella. La finala èsi reussì d’avrir la chaschetta. Ella ha auzà il chartun survart e chattà in pitschen cedel sin il qual stevan scrits ils paucs pleds: «A la chara Lena Donda en regurdientscha da ses sincer ami Andrea Junal.» Ma en tge che quest regal consistiva, na saveva ella betg anc, essend che quai ch’era cuntegnì en la chaschetta era zuglià en in fin palpiri. Ella ha avert il palpiri e quai che quel cuntegneva l’è dà, vulvend la chaschetta, en ses maun. Sfaudond il palpiri l’èn cumparidas en ses maun trais botters argientads. Tge surpraisa che quai è stà per la buna matta! Ella ha contemplà pli exactamain ils botters e vis che quels avevan als dus urs entamez pitschnas foras, tras las qualas gievan fins fils d’argient, cun ils quals ils mezs botters eran fermads ensemen. Ella ha pasantà ils botters e constatà che quels eran fitg grevs. Ella ha alura piglià il curaschi d’avrir ina da las anzas ed il botter è s’avert. Ma tge surpraisa èsi stà per la buna giuvna da vesair che quellas cuntegnevan sis bellas pezzas d’aur glischantas. En sia gronda surpraisa ha ella quasi laschà crudar per terra questa bella munaida d’aur. Er la mamma ha fatg egls gross, vesend il cuntegn da questa chaschetta; ma ella è prest sa calmada ed ha fatg ina tschera cuntenta. «È questa munaida nossa?», ha ella dumandà la chara figlia. «En mintga cas», ha Lena respundì; «la chaschetta è adressada cleramain a mai, e sin il cedel stat scrit ‹A la chara Lena Donda en regurdientscha›. Oramai m’ha il bun Andrea vulì far in regal cun questas munaidas d’aur.» La giuvna ha alura er anc avert ils dus auters botters e chattà er en scadin da quels sis autras munaidas d’aur da la medema grondezza. Quai l’ha commuventà da tala maniera che ses egls èn s’emplenids cun larmas. Er la mastralessa era commuventada sin il pli aut grad e pudeva apaina retegnair il cridar. «O mamma», ha Lena exclamà, «tge benefizi è quest regal en quest mument per nus! Nus essan da preschent uschè paupras e basegnusas che jau na saveva betg cun tge cumprar nossa vivonda, ed uss essan nus per in grond temp mitschadas da las miserias.»

Mamma e figlia han discurrì anc ditg da quest regal, e Lena è sa regurdada ch’ella aveva avant blers onns regalà in bel quantum nuschs, tranter las qualas sa chattavan intgins botters, ad Andrea dal temp cur che quel era malsaun e pativa savens la naira fom. Ella ha communitgà quai a la mamma, e quella ha ditg: «Guarda, mia chara figlia, acts da buntad e misericordia portan franc in di la recumpensa meritada.» Suenter avair discurrì ditg e bain da quella chaussa, èn ellas vegnidas perina da betg communitgar ad autras persunas insatge dal regal retschet e dad er duvrar quel sin la pli spargnusa maniera. A Paulina e Theresa han ellas mussà la bella munaida, ma las han supplitgà da betg vulair dir ad autras persunas insatge da quella chaussa, quai che quellas han natiralmain gugent empermess. Na vulend betg spender quella bella munaida a Domat, è Lena ida l’auter di a Cuira a cumprar il pli necessari per lur economia ed è arrivada la saira grevamain chargiada a chasa. Uss han mancanza e stgarsezza gì ina fin en chasa da la mastralessa Donda: questa munaida retschavida uschè nunspetgadamain dad Andrea Junal las ha protegì per lung temp da la miseria. Quai ha er gì ina fitg buna influenza sin il stad da sanadad da la paupra veglia ch’ella pareva da revegnir. La buna Lena aveva uss er ils meds da procurar per la vestgadira necessaria per la mamma e per sasezza.

Essend la racolta stada buna quest onn, na temevan ils purs da Domat betg l’enviern ventur. Ina dumengia è cumparida la Paulina en chasa da sia mamma en cumpagnia da ses amant Francestg, il disgrazià da Saglioms, ed han dumandà da la mastralessa la lubientscha da pudair maridar il tschaiver proxim. Vesend la mastralessa che sia buna Paulina na fetschia betg ina nauscha partida, ha ella la finala dà ses consentiment per quest matrimoni, cumbain ch’ella era da l’opiniun che sia chara figlia saja anc memia giuvna per far quest pass serius. Ils dus amants èn sa sentids fitg fortunads d’avair retschet quest consentiment ed ha bandunà la mastralessa cun tschera seraina. Er Lena avess danovamain gì chaschun d’entrar en matrimoni; in dals pli respectads giuvens da la vischnanca aveva dumandà ses maun, ma ella ha declerà ch’ella na maridia betg, uschè ditg sco che sia chara mamma haja basegn da sia tgira. Questa resposta negativa ha fatg mal al bun giuven; ma el era giudizius avunda da chapir che Lena aveva dà questa resposta pervi da sia mamma malsauna e n’ha per quest motiv betg prendì per mal la resposta. La mastralessa era inconsolabla che sia malsogna aveva impedì sia chara figlia d’acceptar il maun da quest brav giuven, ed ella giavischava da pudair murir. Ma la buna Lena l’ha confortà, schend che si’ura da maridar na saja betg anc arrivada; ella veglia gugent restar nubila, be che Dieu mantegnia anc blers onns sia chara mamma.


V.

[edit]

Avend stuì far menziun en l’ultim chapitel dal sustegniment che Andrea Junal aveva tramess da terras estras a ses chars geniturs, essan nus necessitads da dar al bainvulent lectur novas da la sort che Andrea aveva gì da quel di ennà, cur ch’el era svanì da chasa. Il signur, cun il qual el era partì da Domat per sa render a Milaun, ha prendì sia via sur il Bernardin, la muntogna che maina tras la Val Mesauc. La saira dal quart di èn ils dus viagiaturs arrivads cun lur chavals a Bellinzona. Là ha il signur stuì restar intgins dis per revegnir d’in dafraid ch’el aveva tschiffà cun traversar las autas muntognas grischunas. Gia a Bellinzona ha Andrea obtegnì in’idea da la vita taliana, la quala n’al plascheva betg fitg. Ils dus viagiaturs èn alura chavaltgads a Coma, nua ch’els èn danovamain restads intgins dis. La finala èn els sa mess sin via per Milaun. Chavaltgond tras la vasta planira lumbarda, ha Andrea cumenzà a laschar encrescher per a chasa. Las muntognas eran svanidas ed il pauper giuven, disà da viver en las autas muntognas, na saveva betg nua ch’el saja. Il signur ha accurschì la tristezza da ses giuven accumpagnader ed empruvà da confortar quel, remartgond ch’els arrivian uss prest en la gronda citad da Milaun, nua ch’el haja chaschun da vesair bleras bellas chaussas. La saira èn ils dus chavaltgaders arrivads a Milaun ed entrads en ina da las pli noblas ustarias. Ils chavals èn vegnids surdads als famegls da la chasa ed Andrea n’ha betg pli gì da guardar da quels. Ils proxims dis ha Andrea stuì accumpagnar ses signur en divers lieus da la citad nua che quel aveva da far fatschentas. Il signur era gentil vers Andrea ed al mussava las bellas chasas, palazs e baselgias ed al declerava er bleras remartgabladads da la citad; el tegneva er fitg bain il giuven che quel pudeva viver sco in signur. El al procurava er divertiment, al manond en teaters ed auters lieus publics, nua ch’ins fascheva da tuttas sorts gieus per divertir il pievel.

En questa maniera è passà il temp ed è la finala arrivà il di cura che Andrea dueva returnar a chasa. Il signur ch’avess gugent salvà il giuven tar sai, ha empruvà da confortar e retegnair quel uschè ditg sco pussaivel; ma il pauper Andrea dumandava mintga di ses congedi, essend il temp ch’el dueva servir al signur gia passà avant intgins dis. La finala ha il signur empruvà da stimular il giuven ch’el restia tar el; el al veglia dar ina gronda paja; el veglia er scriver a ses geniturs, e quels vegnian alura franc ad esser cuntents da laschar lur figl en terras estras, sch’els audian tge paja che quel possia gudagnar. Ma tuttas emprovas da vart dal signur èn restadas senza success, Andrea vuleva absolutamain returnar a chasa. Vesend il signur ch’el n’arrivia en questa maniera betg a ses intent, è el sa resolvì d’applitgar ina malizia. «Oramai, mes bun Andrea», al ha el ditg in di, «damaun ta mettas en viadi vers chasa. Ma nus pudain anc far in grond toc viadi ensemen; jau sun ma decidì da midar mes plan da viadi e vi viagiar a Genua per arrivar da là davent sur mar a Roma. Ti ma pos accumpagnar fin Genua e pos alura ir da là davent a chasa.» Andrea s’ha laschà persvader che quest viadi a Genua al cunvegnia ed ha oramai empermess d’accumpagnar ses patrun fin là. Els han alura gia fatg quel di las preparativas per pudair partir l’autra damaun a bun’ura. O tge allegrezza sentiva il pauper giuven, sperond ch’el viageschia gia l’auter di vers chasa!

E pelvaira, il di suenter èn ils dus viagiaturs sa mess sin viadi vers Genua. Ils chavals ch’avevan pusà lung temp eran uss frestgs, ed il viadi è ì spert vers questa citad maritima. En circa tschintg dis èn els arrivads a Genua ed Andrea ha fatg egls gross vesend qua per l’emprima giada la mar. Questa citad ha mussà al giuven bleras chaussas remartgablas; ma il pli grond plaschair aveva el da star al port da mar per observar las grondas navs, las numerusas bartgas e la vivacitad dals bartgariels. Els eran uss gia trais dis en questa citad, cur ch’il signur ha declerà la saira ch’el veglia partir l’auter di per Roma, avend chattà ina nav ch’al plaschia e cunvegnia. Andrea è stà led da quai ed è s’allegrà ch’el possia finalmain er sa metter damaun en viadi vers chasa. Il signur al ha fatg anc quella saira in plan da viadi, al inditgond las citads tras las qualas el haja da passar per arrivar segiramain a Bellinzona. L’autra damaun ha il signur supplitgà Andrea d’al vulair gidar da manar ils trais chaval sin la nav; Andrea ha declerà ch’el veglia gugent far quai. Tuttenina è arrivada l’ura da partenza. Il signur ed Andrea han manà ils chavals vers il port da mar. Là steva ina gronda nav preparada per la partenza. Il signur ed Andrea han manà lur trais chavals sur ina punt sin la nav. Il patrun ha supplitgà Andrea da liar ils chavals e da vulair pertgirar quels fin ch’arrivia il mument che la nav cumenzia a far vela. Andrea è sa declerà pront da far quest ultim servetsch a ses patrun, il qual è s’absentà entrond en ina da las stanzas da passagiers. La nav ha fatg divers moviments sin las undas ch’eran in pau inquietas. La finala ha Andrea udì a resunar in ferm clom, ma el na saveva betg tge che quai haja da muntar ed è sa stentà da quietar ils chavals ch’eran daventads in pau inquiets; ma uss ha la nav cumenzà a ballantschar ed Andrea è tuttenina s’accurschì che quel era en moviment; el ha bandunà ils chavals ed è ì sin la punt da la nav. Tge surpraisa èsi stà per el da vesair che la nav era gia in grond toc davent da la riva e navigava frestgamain vinavant! En quest mument è er ses patrun arrivà sin la punt ed al ha clamà: «Mes pauper Andrea, la nav è sa messa en moviment; jau n’hai betg savì da quai; jau vuleva vegnir a ta manar a la riva, ma jau sun stà memia tard. Uss na sas ti betg pli ir a riva e stos far il viadi cun mai fin Roma. O co ch’i ma displascha che ti stos far quest viadi cunter mia e tia voluntad!»

Il pauper Andrea ha cumenzà a cridar sco in uffant; ma tge al gidava quai? El era uss sin ina nav e stueva restar sin quella fin ch’ella gieva a riva. Il signur al ha quietà, al empermettend ina gronda paja per quest toc da viadi ch’el stoppia far cunter sia voluntad. Quai aveva il patrun ditg al pauper giuven, ma el pensava tut auter. El avevan engianà il giuven, vesend che quel n’al vuleva betg accumpagnar voluntarmain. Per confortar per l’emprim mument Andrea, al ha el dà duas bellas munaidas d’aur. La finala è il giuven sa quietà, sperond ch’ins chattia er da Roma davent la via per returnar en il Grischun. Il signur ha empermess dad immediat suenter l’arriv a Roma scriver ina brev als geniturs dad Andrea per che quels sappian almain nua che lur figl sa chattia. Sch’il signur ha scrit questa brev u betg, n’è betg enconuschent; ma ils geniturs a Domat n’han mai retschet ina brev dal patrun da lur char figl, il qual els tegnevan per pers.

En circa otg dis è la nav arrivada a Civitavecchia ed ha sbartgà en il port da questa citad. Andrea e ses patrun han manà lur chavals a riva e prendì per intgins dis alloschi en questa citad per ruassar in pau da lur viadi sur mar. Andrea ha giavischà che ses patrun al relaschia en questa citad, essend el intenziunà da returnar sur mar a Genua e cuntinuar alura da là davent ses viadi a chasa. Il patrun è sa mussà pront da correspunder al giavisch dal giuven, al ha però ditg ch’el saja in nar, sch’el n’al accumpognia betg fin a Roma, en la quala citad els possian arrivar en in di. Roma saja la pli remartgabla citad da l’Italia ed el na chattia mai ina meglra chaschun da vesair quella che en quest mument. Andrea è sa laschà persvader d’accumpagnar ses patrun fin Roma per ch’el vesia cun agens egls questa metropola. En dus dis èn ils dus viagiaturs chavaltgads vers Roma, nua ch’els èn arrivads a bun’ura. En questa citad è il signur restà quindesch dis, ed il pauper giuven, Andrea, ha gì buna peda da visitar tut las remartgabladads da quella. El gieva spezialmain per las baselgias a contemplar là ils bels altars cun lur picturas e statuas. En la baselgia da son Peder era el stà dus entirs dis, fin ch’el aveva vis be superfizialmain las bleras remartgabladads. El aveva er gì chaschun d’entrar en il Vatican, il grondius palaz en il qual il papa ha si’abitaziun; in vegl Grischun ch’appartegneva a la garda papala al aveva manà en tut ils lieus che esters pudevan visitar. Il pauper Andrea aveva quasi pers la testa da quellas bleras chaussas novas e da la splendur ch’el veseva a glischar dapertut. Il patrun al veseva be la damaun e la saira; pertge che lez aveva da far bleras fatschentas en questa grondiusa citad.

Ina saira ha il patrun la finala ditg ad Andrea: «Damaun part jau da Roma; jau vi returnar a Civitavecchia a tschertgar in’occasiun da navigar a Napoli. Sche ti ma vul oramai accumpagnar, stos ti anc questa saira far il fagot. A Civitavecchia pos ti alura far tge che ti vul, u returnar da là a Genua ni m’accumpagnar a Napoli. Sche ti restas en mes servetsch, sche ta dun jau ina gronda pajaglia ed er in bunamaun na ta duai betg mancar.» Andrea ha passentà ina notg fitg inquietà; el na saveva betg tge ch’el duaja far, sch’el duaja cuntinuar il viadi cun il patrun ni sch’el duaja sa metter en viadi vers chasa. El aveva udì da la gronda bellezza da Napoli e dal remartgabel vulcan Vesuv, il qual el avess vis fitg gugent. El n’è betg vegnì quella notg ad ina resoluziun tge ch’el duaja far. L’autra damaun ha il patrun fatg manar ils chaval davant l’ustaria, ed essend quels arrivads, ha el fatg clamar Andrea ch’era apaina levà. El ha declerà al signur ch’el al veglia almain accumpagnar fin Civitavecchia. Els èn immediat sa mess sin via ed arrivads vers las quatter a Civitavecchia. Sin quest viadi al aveva il patrun raquintà da las remartgabladads da Napoli, dal Vesuv e da la bella cuntrada; el al ha er ditg che da Napoli viageschia el a Palermo en la Sicilia, sin la quala insla sa chattia l’Etna, in vulcan che saja bler pli grond ch’il Vesuv. Insumma ha il patrun empruvà da dasdar cun ses discurs la mirveglia dal giuven per che quel sa laschia plitost stimular da cuntinuar cun el il viadi e restar en ses servetsch.

Finalmain ha Andrea sa laschà persvader ch’i saja per el pli profitabel d’accumpagnar il patrun; el temeva numnadamain da far sulet il viadi a Genua. Essend el uss gia quasi dus mais absent da chasa, ha el pensà ch’i saja a la fin tuttina sch’el returnia anc in mais pli tard a chasa. El è oramai s’embartgà cun ses signur vers Napoli, e quel al ha dà per metter mel en bucca in bel regal en munaida. Il viadi da Civitavecchia fin a Napoli è stà en cumparegliaziun fitg curt ed agreabel, essend l’aura fitg bella e tranquila.

Tge egls ha Andrea fatg, cur ch’el ha observà dal bastiment l’aspect che fascheva Napoli a la riva da la mar! La nav è sbartgada ed ils viagiaturs èn ids a riva ed entrads en la citad, la qual n’ha però betg fatg en ses intern ina tschera uschè bella, avend bleras vias stretgas e chasas nauschas. Il signur ha prendì alloschi en la via principala da la citad, la quala aveva bleras bellissimas plazzas. Andrea ha fatg anc quest’emprima saira ina spassegiada tras questa via principala per contemplar ils bels edifizis. L’autra damaun ha el accumpagnà il signur ch’al ha mussà tut las pli grondas remartgabladads. Il giuven era fitg intgantà da las bleras bellas ed interessantas chaussas ch’el aveva chaschun da vesair qua. Il patrun è er sa dà tutta fadia per trategnair e divertir il giuven en maniera agreabla. Ils proxims dis han els fatg ensemen excursiuns en il conturn da la citad ed èn er muntads sin il vulcan Vesuv. Quai tut ha emplenì la testa dal pauper Andrea da maniera ch’el era plain entusiassem e fitg cuntent d’avair accumpagnà ses signur fin qua. Il signur è s’accurschì quai ed è sa profità d’ina buna occasiun da gudagnar il giuven definitivamain sco ses servitur.

Il signur ch’era da Porto en il Portugal, ha alura anc visità la Sicilia, spezialmain Palermo, ed è sinaquai s’embartgà da là vers Lissabon, la chapitala dal Portugal. Er quest viadi sur mar era stà fitg agreabel als dus viagiaturs ed els èn arrivads en relativamain curt temp a Lissabon, nua ch’il signur ha stuì restar intginas emnas per pudair far endretg sias bleras fatschentas. Lissabon pareva dad esser in vair paradis per noss giuven Andrea; el ha gì da contemplar qua milli chaussas novas; ma spezialmain al plascheva la vivacitad sin il flum Tejo. Bartgas e navs arrivavan e sortivan quasi mintga mument. Lissabon intermediava da quel temp ina gronda part dal commerzi cun l’America dal Sid, quai ch’aveva purtà ritgezza e splendur a la gronda citad.

Suenter trais emnas è Andrea partì cun ses patrun vers Porto, nua ch’els èn arrivads suenter otg dis. O tge allegria ha regì quel di en la chasa dal signur che sa numnava Armando ed era in ritg negoziant ed in dals emprims magistrats da la citad. Avend il signur preschentà Andrea a sia famiglia, è er quel vegnì beneventà cordialmain da tut ils commembers da la famiglia. Signur Armando aveva trais figls e trais figlias e sia dunna aveva educà tut ses uffants excellentamain. Ils dus figls ch’eran circa da la medema vegliadetgna dad Andrea èn sa fatgs cun ina giada amis dal giuven ester e n’al han betg laschà accorscher ch’el saja be in servient e n’appartegnia betg vairamain a la famiglia; er la mamma è s’interessada per il pauper ester ed al ha tractà sco ses agens uffants. L’emprim temp è Andrea però sa sentì in pau abandunà, essend ch’el n’enconuscheva betg la lingua portugaisa; tut ils members da la famiglia enconuschevan er la lingua taliana e pudevan oramai discurrer cun il servient nov; ma en famiglia discurriv’ins tuttina la lingua portugaisa, da la quala Andrea n’enconuscheva a l’entschatta gnanc in pled.

Essend il signur Armando stà uschè ditg absent da chasa, al han ses amis ch’appartegnevan a las pli noblas famiglias visità ils proxims dis per al beneventar e gratular che ses lung viadi saja passà senza al purtar displaschairs u disfortuna. La signura ha arranschà gia ina da las emprimas sairas in grond past festiv, al qual èn vegnidas envidadas intginas noblas famiglias da la citad. Signur Armando ha stuì raquintar da ses lung viadi, tge terras e tge citads ch’el haja vis. Ma dal motiv, per il qual el aveva gì fatg quest viadi, n’ha el betg fatg menziun, essend quel collià cun chaussas politicas en in cas critic cun la Spagna. El era numnadamain stà fin a Vienna ed aveva gì diversas audienzas en la curt imperiala; da quellas n’ha el però fatg gnanc la minima menziun.

Noss bun Andrea aveva ils emprims dis lungurella en la chasa da ses patrun, na chapind betg la lingua ch’ins discurriva qua per ordinari; ma ils dus figls da la chasa che sa numnavan Alfred e Felix, han observà ch’il laschar encrescher vuleva prender possess dal cor dal giuven ester ed èn sa stentads perquai tant sco pussaivel da consolar quel. Els han cumenzà ad instruir il giuven en la lingua portugaisa, ed essend Andrea diligent ed intelligent, ha el prest emprendì a discurrer in pau questa lingua. El pudeva er frequentar la scola che signur Armando laschava dar en chasa sia a ses figls dals megliers magisters da la citad; el vuleva che Andrea saja scolà bain, sinaquai ch’el al possia durar en ses grond negozi. Ils progress che Andrea fascheva eran surprendents, da maniera ch’il signur è sa resolvì da far instruir quel er en scienzas pli autas per ch’el al possia duvrar en ses negozi en las pli impurtantas plazzas. Il giuven è stà fitg cuntent da quai ed è sa dà tutta fadia pussaivla per giustifitgar la buntad dal patrun. Dus onns circa n’aveva Andrea gì da far nagut auter che da studegiar e sa preparar per si’occupaziun futura. El aveva uss ina vegliadetgna da 18 onns ed era cumplainamain creschì; el era in bellissim giuven, grond e ferm e fascheva sin scadin che vegniva en contact cun el ina fitg buna impressiun.

La finala è entrà il di cur che Andrea dueva entrar en il negozi. Signur Armando al ha manà en il local dal negozi ed al ha preschentà a ses emprims emploiads. El als ha declerà che quest giuven stoppia emprender da fundament tut las lavurs dal negozi; perquai al mettia el a l’entschatta a las plazzas pli bassas ed al laschia alura avanzar tenor enconuschientschas e merits. Ma Andrea ha prest gì emprendì tut las lavurs ed è suenter in onn vegnì agiuntà als lavurants da contabilitad. Er en quellas lavurs ch’al eran a l’entschatta dal tuttafatg novas, ha el fatg svelts progress, e murind suenter in onn l’emprim contabilist, è Andrea vegnì mess en sia plazza ed era uss il lavurant principal en il negozi dal signur Armando. Vesend quest ultim l’abilitad particulara dal giuven, al ha el surdà l’entira direcziun da l’affar. Ma Andrea è er sa mussà degn da la confidenza ch’il patrun al aveva demussà. El era fitg conscienzius en tut sias lavurs, era attent che tut ils auters emploiads fetschian lur duair ed als animava a la diligenza, exactadad e fidaivladad. En questa maniera fluriva e prosperava l’affar excellentamain sut sia direcziun. Signur Armando renconuscheva cumplainamain ils merits dal giuven ed al deva ina fitg auta paja; ultra da quai vegniva el tegnì en chasa sco in member da la famiglia. Da tut las festivitads che vegnivan celebradas en famiglia stueva er Andrea prender part.

Andrea è s’accurschì quant avantagius ch’i saja en in tal affar d’enconuscher las diversas linguas. La lingua portugaisa enconuscheva el uss sco in Portugais nativ; el era er privatamain s’occupà cun il studi da la lingua spagnola, ed essend quella fitg parentada cun la lingua portugaisa, l’ha el prest gì emprendì uschia ch’el la pudeva discurrer en tut quai che concerneva l’affar. Ma stond il negozi er en correspundenza cun la Frantscha, ha el a la fin er cumenzà a studegiar la lingua franzosa. Quella al fascheva in pau pli grondas difficultads, ed el ha prest vis ch’el stoppia prender lecziuns d’ina persuna ch’enconuschia questa lingua er grammaticalmain. El ha chattà in um ch’è sa mussà pront d’al dar instrucziun en questa lingua. Il giuven ha applitgà tutta diligenza e perseveranza per arrivar a ses scopo, quai ch’al è er reussì cur ch’el ha ina giada gì superà las emprimas difficultads. En circa dus onns discurriva Andrea il franzos francamain, quasi sco in Franzos nativ, avend el ina buna pronunzia per questa lingua.

Andrea ch’aveva uss pauc pli che ventg onns, era sa sviluppà da corp mirvegliusamain. El era grond e ferm, bain creschì sco ina chandaila; ses bels egls blaus glischavan sco duas stailas ardentas en sia bella fatscha seraina. Insumma fascheva Andrea ina cumparsa stupenta; ins na chattava en l’entir Porto betg in segund giuven d’ina tala bellezza. El ha oramai er cumenzà a far furora entaifer la giuventetgna da ses circul d’enconuschents. Stond ses patrun e sia famiglia en relaziuns amicablas cun tut la noblezza da la citad e dal conturn da quella, è er Andrea Jenal prest vegnì enconuschent en quest circul; er el stueva prender part da las festivitads en la famiglia dal signur ed accumpagnar quella, cur ch’ella era envidada en chasas noblas. Al simpel Andrea na plaschevan betg tut las modas ch’el veseva a reger en questas societads; i al pareva sco sch’i regiss en quellas in spiert d’arroganza, da superbia e da – faussadad. Il giuven ester, malgrà sia bassa derivanza, stueva semper sa participar dals gieus che la giuventetgna fascheva en questas societads e vegniva er admirà pervi da sia bella maniera da sa mover en talas occasiuns. Las finas giuvnas portugaisas na sa turpegiavan betg da seser sper l’ester d’al dar il maun, anzi baininquala aveva ses egl sin il bel e talentus giuven. Ina saira cur ch’è vegnida tegnida ina festivitad privata en la chasa dal ritgissim cont Rumanèro, ha er Andrea stuì frequentar quella cun ses patruns e lur famiglia. Il cont Rumanèro possedeva in grond e bel palaz e davos quel sa chattava in grond parc cun blera pumera, plantas, bostgaglia ed eras cun las pli magnificas flurs. Entant ch’ils babs e las mammas, ils augs e las ondas ed ils tats e las tattas sa divertivan en las bellas stanzas dal palaz, è la giuventetgna sa rendida en il parc per far là ses gieus e termagls. Ins aveva fatg divers gieus e suenter èn ins spassegià dus a dus per las numerusas vias e sendas dal grond parc. En da questas occasiuns s’entupavan ils cors da la giuventetgna e vegnivan savens fatgas allianzas per la vita. La giuvna Constanza, la figlia dal cont Rumanèro, ha tschiffà il bratsch dad Andrea e cumenzà cun quel in gir tras il parc. Enconuschent la giuvna las vias e sendas dal parc, ha ella manà ses accumpagnader en las parts las pli isoladas dal quel. Ella discurriva cun il giuven ester en in tun famigliar e cun ina tenerezza che fascheva stupir noss Andrea; ella strenscheva bainduras er ses bratsch cun ina impetuusitad extraordinaria. Il giuven è prest s’accurschì che sia nobla cumpogna aveva tschertas miras cun el; ma il prudent giuven n’ha betg encuraschà quella cun respunder a tals segna, anzi è el restà dal tuttafatg quiet e fascheva sco sch’el na chapiss betg las intenziuns da sia tentadra. Quella è s’infurmada dad el, danunder ch’el saja, tge terra che saja sia patria, tgi che sajan ses geniturs, quants fragliuns ch’el haja, insumma ha ella fatg da tuttas sorts dumondas indiscretas. Andrea ha respundì questas dumondas tenor la vardad e declerà a la giuvna contessa che ses geniturs sajan paupers purs en ina terra muntagnarda lontana; insumma n’è Andrea betg sa fatg da grond e sperava d’en questa maniera plitost pudair sa liberar da sia investigatura inopportuna. Quant led è Andrea stà, cur ch’è vegnì dà dal palaz il segn che la giuventetgna duaja entrar en il palaz per sa metter a maisa. Sia accumpagnadra al ha manà per il maun en in salun destinà per la giuventetgna; là ha ella plazzà el vi d’ina maisa ed ha er sezza prendì plazza vi da quella sper il giuven.

Observond Andrea vi d’ina autra maisa las trais figlias da ses patrun, è el s’auzà andetgamain ed è sa stgisà tar la contessa, el stoppia ir a salidar las figlias da ses patruns; el n’ha betg spetgà ina resposta da la giuvna contessa, mabain è ì directamain a salidar las trais soras. Quellas han gì in grond plaschair da questa curtaschia ed al han immediat fatg lartg en lur mez. Ellas han cumenzà a tentar il giuven cun la contessa, ed i al pareva sco sche la signurina Claudia avess in nausch umor; ma Andrea n’ha betg sa laschà alterar e vilentar da las tentadras ed è sa mussà fitg indifferent per la contessa. Cur ch’il salun è s’emplenì pli e pli, ha el ditg a las trais signurinas ch’el stoppia ir ad occupar ses plaz, uschiglio ristgia el da perder ses emprim post. La giuvna contessa aveva durant ses discurs cun las trais soras fatg la pli gronda attenziun tge che ses chavalier fetschia a l’autra maisa; vesend ch’el è returnà a ses emprim post, è ella stada cuntenta, ma ha fatg ina tschera in pau seriusa. Il past ha cumenzà ed è stà fitg splendid; la conversaziun è daventada vivissima, ed i pareva sco sche tut la giuventetgna sa divertiss en il pli aut plaschair. Ma en il cor da duas signurinas, da la contessa Constanza e da la Claudio Armando era entrà il cordoli. Il motiv da quel era tut innocentamain noss Andrea Junal, sin il qual omaduas giuvnas avevan lur egl. Però Andrea è sa depurtà quella saira uschia che ni l’ina ni l’autra al pudevan far reproschas; el enconuscheva sia situaziun displaschaivla ed è sa stentà da restar indifferent vers sias admiraturas.

Passada la splendida tschaina, han ins cumenzà a ballar e l’allegrezza generala ha durà fin vers la damaun, cur che la festivitad ha prendì sia fin. Andrea era cuntent sco in retg, cur ch’el ha pudì sa metter sin via vers chasa. El era sa resolvì da mai pli prender da sumegliantas festivitads; el vuleva pli gugent restar a chasa en ses letg e siemiar da sia lontana – Lena, la quala era anc adina profund en ses cor. Ils proxims dis è el vegnì tentà diversas giadas da las trais soras cun la giuvna Contessa, ma el n’ha betg sa laschà irritar da las punschidas ch’ellas al devan. Circa in mais pli tard è vegnida tegnia ina sumeglianta societad en la chasa d’in signur barun; la famiglia da ses patrun era er envidada a questa festivitad ed Andrea la dueva accumpagnar; ma el ha fingì in pau d’esser maldispost ed è restà sulet a chasa. La finala han las figlias dal patrun chalà da tentar il giuven cun la contessa, e da quai è el stà fitg led.

Pauc temp pli tard ha Andrea entupà ses cumpatriot da Bonaduz, dal qual è vegnì fatg menziun survart. Quai ha uss dà ina tut autra direcziun a ses pensar; ses patratgs eran uss semper occupads cun Domat; el pensava a ses geniturs e fragliuns, amis ed enconuschents, ed in tscherta encreschadetgna ha prendì possess da ses cor. El era uss gia sis onns absent da chasa e n’aveva anc mai retschet brevs da ses chars, cumbain ch’el aveva mintg’onn scrit duas brevs a chasa, las qualas n’eran però mai arrivadas a lur lieu da destinaziun. El ha uss cumenzà a pensar dad ir a chasa, almain en visita; ma el n’era mai stà en il cas da pudair exequir quest plan; si’activitad en l’affar da ses patrun era uschè necessaria che quel n’al ni vuleva ni saveva dar congedi ed adina al supplitgava el da vulair spustar questa visita. Uss è alura arrivà in temp da grond’impurtanza. L’affar occupava tut las forzas dals emploiads, e noss bun Andrea gnanc aveva pli peda da pensar a ses viadi a chasa. En quest temp è alura anc mort l’emploià da l’affar ch’aveva da far ils lungs viadis; quels na s’extendevan betg mo sin il Portugal e la Spagna, mabain er sin autras terras da l’Europa e sin l’Africa e l’America dal Sid. Il patrun era en gronda fatalitad da chattar in um che pudeva occupar quest’impurtanta plazza, essend ch’in tal stueva savair diversas linguas. La finala è el sa resolvì da supplitgar Andrea Junal da far quests viadis, almain provisoricamain, fin ch’el haja chattà in um adequat per questa plazza. El n’ha betg fatg gugent quest’offerta a l’adester Andrea ch’el perdeva fitg navidas en ses affar a Porto, ma la gronda necessitad al ha tuttina stimulà d’encuraschar il giuven ester d’acceptar ad interim questa plazza d’in viagiatur. Andrea Junal è sa mussà pront da correspunder al giavisch da ses patrun; el era anc giuven ed aveva en questa plazza aspects da vesair ina gronda part dal mund, quai ch’era semper stà ses giavisch. Oramai dueva Andrea far uss quests lungs viadis. L’emprim viadi ch’el ha stuì far al ha manà ad Alexandria en Egipta, ed Andrea ha fatg là sias fatschentas a cumplaina cuntentientscha dal signur. Ma uss al ha il patrun tramess en ina fitg impurtanta fatschenta a Rio de Janeiro en Brasilia.

Cur ch’il patrun ha communitgà a Junal ch’el haja uss da far in lung viadi en l’America dal Sid, ha il giuven tuttina gì in pau tema d’interprender in tal lung viadi sulet; ma el ha declerà al signur ch’el veglia far quest viadi, sche quai saja absolutamain necessari; el giavischassi però dad anc pudair far ina visita en sia patria avant che sa metter en viadi. Il patrun ha declerà che la fatschenta ch’el haja da far en Brasilia saja fitg urgenta, da maniera ch’el n’al possia betg conceder in congedi dad ir a chasa; ma cur ch’el returnia da quest viadi, al veglia el dar liber dus fin trais mais per ch’el possia visitar ses geniturs e fragliuns.

Paucs dis pli tard era la nav, cun la quala Andrea dueva navigar a Rio de Janeiro pronta per partir ed Andrea è s’embartgà. Quest viadi da Porto fin a Rio de Janeiro ha durà indesch emnas, e noss brav Andrea è stà fitg led, cur ch’el ha pudì debartgar en questa chapitala da la Brasilia. Cun la brev da recumandaziun da ses signur è el sa preschentà al negoziant, cun il qual el aveva da far las fatschentas da ses patrun, e qual al ha retschet cun gronda curtaschia e galantaria. Quest viadi sur mar era stà fitg lungurus e stentus per Andrea; igl aveva fatg durant quel in temp fitg burascus e privlus. Duas giadas avev’ins cret che la nav giaja a la malura durant questas tempestas, ed ils passagiers stevan fitg mal e n’eran mai segirs da lur vita. Quai als aveva spussà miserablamain. Er la gronda chalur che regiva en las regiuns da l’equator n’era betg adattada per far plaschaivel quest viadi. Andrea era uschè flaivel e lass, cur ch’el ha gì debartgà ch’el ha stuì ruassar intgins dis avant ch’el possia cumenzar a rugalar las fatschentas da ses patrun. Essend el alura in pau restaurà da sia deblezza, ha el fatg ils emprims dis diversas spassegiadas tras la citad per emprender a conuscher la vita e las particularitads d’ina citad americana. Questa chapitala e residenza da l’imperatur è stada fundada enturn l’onn 1560; en il temp preschent ha ella passa 30 000 chasas ed ina populaziun da circa 300 000 abitants; ma a la fin dal 17avel tschientaner aveva ella be circa 140 000 abitants. Questa citad fascheva ina tut autra tschera che la citad da Porto. La populaziun consistiva da diversas razzas, ed ina gronda part da quella furmavan ils sclavs. Il commerzi da la citad era gia da lez temp viv e fitg impurtant.

Las fatschentas che Andrea aveva da far en questa citad per l’affar da ses patrun al han occupà in pèr emnas; ses signur fascheva vegnir ina gronda part da sia martganzia da questa citad; ses negozi intermediava la vendita da quellas chaussas a blers impurtants affars en las diversas grondas citads da l’Europa. Andrea è sa dà tutta stenta d’acquistar bunas cundiziuns per l’affar da ses patrun, il qual fascheva gia da preschent in grond profit sin quests artitgels da negozi. Andrea ha cumenzà a chapir, per tge motiv che ses patrun saja daventà uschè ritg e pussant. El ha survegnì quaidas dad el sez fundar en in’autra citad dal Portugal in sumegliant affar per vegnir pli spert enavant en sias finanzas. Ma danunder dueva el prender ils meds da stabilir in tal negozi? Casualmain ha el fatg l’enconuschientscha d’in ritg negoziant tudestg ch’era gia stà blers onns en la citad da Rio de Janeiro. Savend quest negoziant che Andrea Junal saja vegnì da l’Europa, ha el fatg si’enconuschientscha, e s’accurschend ch’il giuven ester saveva discurrer in pau la lingua tudestga, al ha el envidà savens en chasa sia. Udind che Andrea saja da la Republica grischuna en las Alps reticas, ha el gì grond plaschair da quai, essend el in aderent da la republica; el sez aveva bandunà sia patria, la Germania, pervi da fatgs politics. Andrea è daventà in giast permanent en la chasa da ses ami tudestg che sa numnava Emmer. Vesend l’affecziun che quest signur al demussava, ha el prendì curaschi da confessar ad el ses plans cun ils quals el s’occupava l’ultim temp per chattar ina via da vegnir en possess d’in agen affar. Quest bun ami è immediat s’offert d’al vulair sustegnair cun la munaida necessaria, sch’el veglia fundar in agen affar. Andrea è bain sa mussà inclinà da far quai; ma el fascheva tuttina in pau scrupel da vulair far concurrenza a ses preschent patrun, ed el ha er externà a ses nov ami tudestg sias resalvas en quest reguard. Quel ha empruvà cun tutta eloquenza da calmar il scrupel dal giuven, ma ha sez confessà che quest pensar dad Andrea saja fitg nobel e meritia il laud da mintga galantum.

Avend Andrea e ses ami tudestg tractà questa materia en tuttas direcziuns, ha quest ultim al cusseglià ch’el duaja pretender da ses preschent patrun che quel al acceptia sco cumpogn en ses affar; sche quel na fetschia betg quai, sche haja el in bun motiv da bandunar sia preschenta plazza e da far alura tge ch’al plaschia. Quest cussegl ha plaschì ad Andrea ed el era resolvì da far quai. Signur Emmer gieva cumplainamain d’accord cun il giuven; el ha anc agiuntà che en il cas ch’el bandunia ses patrun al duaja el immediat scriver ed el al vegnia alura a sustegnair cun la munaida necessaria per la fundaziun d’in agen affar; ma el na duaja betg fundar in tal a Porto, mabain a Lissabon, en la chapitala dal Portugal.

Andrea è sa resolvì da prest returnar a Porto, pertge ch’igl eran uss passads quasi tschintg mais ch’el era absent da l’Europa. Ma avant ch’el è sa mess en viadi vers l’Europa, ha el anc visità intginas autras citads da la Brasilia per vesair tge traffic che regia generalmain en quellas; a la fin ha el anc visità la provinza Rio Grande do Sul ed è sa fermà per intgins dis en la citad Rio Grande.

Là ha el casualmain medemamain entupà in signur tudestg ch’aveva en questa citad in grond affar. Quel al ha communitgà tge traffic ch’existia en questa provinza e ch’i arrivian anc mintgamai en quella novs emigrants da la Germania e da la Svizra Settentriunala. Essend returnà suenter intginas emnas a Rio de Janeiro, è el s’embartgà per l’Europa sin ina nav spagnola. El è alura arrivà suenter dus mais a Lissabon ed è sa profità qua da l’emprima buna occasiun da navigar a Porto, nua ch’el è vegnì retschet cun allegria en chasa da ses patrun. El ha alura immediat rendì quint a ses patrun davart las fatschentas ch’el aveva fatg là en num da ses signur. Quest ultim è sa mussà fitg cuntent cun tut ils affars che Andrea al aveva fatg en questa terra lontana.

Andrea ha danovamain surprendì si’activitad en l’affar da ses preschent patrun; ma daspera fascheva el privat sias notizias sur las fatschentas en quest negozi per avair ina survista, tge aspects sin gudogn ch’el avess, en cas ch’el fundass in agen affar. Cun ina buna occasiun ha el pretendì in di ch’il signur al acceptia sco partenari en ses affar; quel è sa smirveglià da questa pretensiun da ses emploià ed al ha alura dumandà, cun tge chapital ch’el veglia sa participar a l’affar e danunder ch’el veglia alura prender ils meds per pudair entrar en la societad da l’affar. Andrea al ha numnà ina summa modesta, sur la quala el saja en cas da disponer. Il patrun ha declerà che questa summa saja bler memia pitschna per pudair acceptar el sco partenari; ma el saja pront d’auzar considerablamain ses salari, avend Andrea fatg uschè bunas fatschentas per l’affar en l’America.

Vesend Andrea ch’el n’aveva nagins aspects da pudair entrar en il negozi en qualitad d’in partenari, ha el declerà in di al patrun ch’el veglia bandunar ses preschent servetsch. Signur Armando ha fatg egls gross ed è stà fitg surprais da questa resoluziun da ses fidaivel ed adester emploià; el ha empruvà da far midar il giuven sia resoluziun, ma quai n’al è betg reussì, Andrea al ha declerà ch’el bandunia en quindesch dis Porto. Questa decleranza dal giuven generalmain amà ha attristà l’entira famiglia, surtut las trais figlias. Armando era in pau irrità sur il brav giuven ch’al aveva fin uss prestà uschè buns servetschs, e per chaprizi n’al ha el betg dumandà nua ch’el veglia ir e tge ch’el veglia interprender. Passads quests quindesch dis, ha Andrea bandunà quietamain ses patrun e Porto ed è viagià directamain a Lissabon. Al signur Emmer a Rio de Janeiro aveva el scrit immediatamain davart sias relaziuns a Porto ed al aveva er notifitgà ch’el viageschia directamain a Lissabon; el al ha er anc inditgà l’ustaria, nua ch’el vuleva abitar ad interim, per che ses signur Emmer enconuschia si’adressa, sch’el al veglia forsa scriver. La correspundenza tranter Lissabo e Rio de Janeiro n’era però betg fitg speditiva; en mintga cas passavan almain quatter mais, fin ch’arrivava ina resposta sin ina brev. Apaina che Andrea è arrivà a Lissabon, ha el tschertgà in local adequat per in affar sco ch’el al vuleva fundar. El ha chattà in tal e fatg las preparativas necessarias per l’affittar; ma essend precaut, n’ha el betg concludì quel, fin ch’el n’ha betg gì retschet la brev da signur Emmer. El aveva er dà part a quest ultim davart il local ch’el aveva en vista ed ha supplitgà quel d’al vulair scriver immediat, sch’el duaja affittar quest local. En circa tschintg mais è questa correspundenza stada finida ed Andrea ha avert ses negozi, per la quala el aveva retschet ina ritga e bella martganzia da ses ami Emmer a Rio de Janeiro.

Uss ha cumenzà in temp da gronda e greva lavur per noss bun Andrea. El è immediat s’accurschì ch’el na possia betg exister cun ses affar mo cun la vendita da sia martganzia a Lissabon; perquai ha el fatg ina circulara e tramess quella en las diversas impurtantas citads da l’Europa a las adressas ch’el enconuscheva anc da Porto. Per chattar pli tgunsch cumpraders per sias martganzias, ha el reducì ils pretschs e fatg uschia en curt temp gronda concurrenza a l’affar da ses vegl patrun a Porto. Avend el observà a Rio Grande la gronda ritgezza da pels, ha el scrit al Tudestg ch’el aveva inscuntrà là, e tras l’intermediaziun da lez al èsi reussì d’unir cun ses negozi in grondius affar da pels ch’al purtava in grondissim profit. Insumma ha el cumenzà uss a far grondiusas fatschentas e sia facultad ch’era stada a l’entschatta minima, è creschida di per di, ed el è daventà en relativamain curt temp in um ritg e pussant. El aveva en ses affar dapli che diesch emploiads ch’avevan lavur pli che avunda.

El aveva er scrit da Lissabon intginas brevs a ses geniturs, ma el n’aveva mai retschet ina resposta da Domat; el era oramai intschert, sche sias brevs sajan arrivadas al lieu da lur destinaziun e quai al inquietava fitg. El era uss gia dudesch onns en terras estras ed avess gugent fatg ina visita a Domat; ma quai era quasi impussibel; el na pudeva betg bandunar ses affar e surlaschar quel durant si’absenza be ad emploiads esters. Ma in di ha el chattà casualmain in svelt giuven grischun ch’era arrivà avant in onn a Lissabon e serviva en in’ustaria. El ha fatg enconuschientscha cun quel ed al ha chattà brav ed adester. Il giuven era d’Alvagni ed Andrea pudeva oramai discurrer rumantsch cun el. Vesend che quest giuven che sa numnava Peder Duvin fiss fitg adattà per ses affar, al ha el animà d’entrar en ses servetsch, al empermettend ina bler pli gronda paja che quella ch’el aveva en l’ustaria. Il giuven Duvin n’ha betg fatg lungs studis; el è entrà gugent en l’affar da ses cumpatriot. Andrea era led da quai; pertge ch’el aveva uss ina persuna en ses affar, da la quala el pudeva sa fidar sco d’in frar. El al ha instruì en tut ils roms da ses affar, e cur ch’el enconuscheva tut las martganzias suffizientamain, al ha el occupà sper sai en biro per ch’el emprendia da diriger l’entir affar en si’absenza. Circa in onn era Peder Duvin stà en l’affar dad Andrea Junal, ed uss enconuscheva el perfetgamain il negozi e saveva, en cas da basegn, substituir ses nov patrun. Quai era gist quai che Junal aveva giavischà; el era uss en cas da pudair far ina visita a ses chars geniturs e fragliuns, essend segir che Peder Duvin administrescha en si’absenza ses affar tenor ses meglier savair e pudair. El ha oramai communitgà in bel di a ses giuven cumpatriot ch’el saja intenziunà dad ir a chasa e ch’el al remettia en si’absenza la direcziun da ses affar.

Andrea ha prendì uss tut las disposiziuns necessarias per pudair bandunar Lissabon. El ha instruì ses nov emploià en tut ils roms dal negozi ed al ha ditg co ch’el haja da sa cuntegnair en ils divers cas che pudessan succeder en si’absenza. La finala ha el radunà ina saira en sia stanza tut ses emploiads ed als ha communitgà ch’el fetschia ina visita a sia patria e ch’el haja surdà durant si’absenza la direcziun da ses affar a ses cumpatriot Peter Duvin, al qual els hajan oramai d’obedir en si’absenza en tut las chaussas che concernian ses affar. El als ha animà da far conscienziusamain lur duair; sch’els fetschian lur lavurs en urden che ses substitut saja cuntent cun els, sch’als dettia el suenter ses return ina bella gratificaziun; cas cuntrari als licenzieschia el però immediat. Suenter avair fatg tut il necessari en ses affar, aveva el uss mo anc da far intginas visitas a famiglias enconuschentas per prender cumià da quellas. Faschond questa visita en chasa dal negoziant Ferdinando Alma, è el vegnì en ina situaziun in pau penibla. Alma aveva duas bravas e bellas figlias, las qualas avevan gia d’intgin temp in egl sin il bel, svelt e proper Grischun, il qual era però semper sa mussà indifferent vers questas giuvnas. Udind ellas che signur Andrea Junal veglia bandunar Lissabon, èn siglidas a la figlia Ottilia las larmas. Ella aveva in tschert presentiment che lur ami sa rendia a chas per returnar cun ina dunna. Ottilia è sa profitada d’in mument cur ch’ella ha pudì discurrer suletta cun Andrea per al dar part da sia supposiziun inquietanta; ma Andrea ha empruvà da la confortar, schend ch’el haja en sia patria absolutamain naginas enconuschientschas tranter la giuventetgna pli, essend el stà in giuvenot da 16 onns, cur ch’el haja bandunà ses lieu nativ. El ha uss prendì cumià da la famiglia da ses enconuschents ed è immediat sa rendì en ses affar per anc prender sias ultimas disposiziuns avant sia partenza. L’auter di è el partì cun ina gronda nav che dueva navigar vers Marseille.


VI.

[edit]

La primavaira era danovamain arrivada en nossas valladas grischunas cun ina splendur sco darar; l’aura era semper stada favuraivla e la champagna fascheva gia ils mais d’avrigl ina cumparsa excellenta. A Domat pertgiravan er quest onn ils mattets giuvens lur muaglia sin las pastgiras magras dal Vial e devan la chaura e devan las eras sco avant onns; er il sterler chatschava la muaglia sitga sin ils Auts e ses zezens n’avevan anc betg emblidà ils gieus ch’ins fascheva avant temps. Er en vischnanca avevi dà fitg pitschnas midadas. Las mattettas d’avant dudesch onns eran uss creschidas e guardavan sin ils mats tenor veglia moda; inqual pèr era maridà e furniva novs pasturs e novas pasturettas ch’emprendevan dals auters ils vegls usits e gieus dal temp passà. In ester n’avess oramai betg pudì far ina differenza a Domat tranter oz ed avant dudesch onns; ma nus vulain entrar en las chasas da noss enconuschents per far ina visita e guardar tge midaments ch’èn succedids en il lung interval da dudesch onns. En la chasa dals Junals vivevan anc tut ils members da la famiglia. Il bab era daventà in pau vegl e mendus e pudeva malapaina far las lavurs da tschels onns; er la mamma era scrudada fitg, ma sa dustava anc curaschusamain da las cruschs da la vita. Ils fragliuns eran tuts sauns e prosperaivels; ina figlia era gia maridada e visitava savens cun ses uffants la chasa da ses geniturs. Il Caspar che fascheva anc adina il roder era stà da grond avantatg per la famiglia; el aveva engrondì la butia e mussà il mastergn ad in da ses frars pli giuvens. Tras sia diligenza ed activitad aveva el contribuì bler a la bainstanza, en la quala la famiglia da Florin Junal sa chattava da preschent. Ins aveva qua in veritabel exempel, co ch’ina famiglia, er sch’ella è paupra, po prosperar, sche tut ils members da quella sa tegnan ensemen e sustegnan lur geniturs tenor duair. La famiglia Junal era uss ina da las pli bainstantas en l’entira communitad ed er generalmain respectada a Domat ed en las vischnancas vischinas che surdevan blera lavur a Caspar, essend quel in roder da vaglia, dal qual ins pudeva sa fidar en tuttas occasiuns.

In pau mender stevi en la chasa da la mastralessa Donda; la paupra veglia viveva anc en ses miserabel stadi; ella stueva la gronda part dal temp star en letg e na saveva betg far la minima lavur. Er sia buna figlia Lena chattain nus anc tar la paupra veglia, semper pronta da gidar la paupra mamma nua ch’ella saveva e pudeva. Ella avess diversas giadas gì l’occasiun da maridar e far, sco ch’ins di generalmain, bunas partidas; ma la sort da sia chara mamma l’era pli impurtanta che si’atgna, e perquai ha ella refusà scadina offerta da matrimonis, pudeva quella alura vegnir da tge vart ch’ella vuleva. Ella e sia sora ch’era anc nubila vivevan be tar la mamma ed eran cuntentas, sch’ellas la pudeva preservar da la miseria; lur sora però ch’era maridada, era sezza en las miserias fin culiez, uschia ch’ella na saveva far nagut per la mamma; be inqual cuppin cun latg pudeva ella purtar a sia chara mamma, e quai fascheva ella cur ch’igl era pussaivel. Entant era la Lena uss creschida dal tut, era gronda e flurinta ed en mintga cas la flur tranter tut las mattas da Domat; ma pervi da quai n’era ella betg loscha, anzi adina umila e charina cun glieud pli paupra. Ils trais frusts ch’ellas avevan pudì salvar dal temp cur che la mastralessa aveva stuì vender ses bel funs per pajar ils gronds debits avevan ellas pudì mantegnair ed als possedevan anc oz. En lur vestgadira eran las duas soras adina stadas modestas; ellas n’appartegnevan betg a quella classa da mattas che pendan lur entira facultad si dies per far parada e cun quai dar estga als nars.

Las soras Donda avevan pitschen contact cun autras famiglias, be cun la famiglias da Florin Junal stevan ellas en relaziuns amicablas, ed il Caspar Junal vegniva bainduras a visitar las Dondas en chasa da la mastralessa. En da questas occasiuns discurrivan ins quasi adina dal absent Andrea e fascheva da tuttas sorts supposiziuns, nua ch’el possia esser, tge ch’el fetschia propi e co ch’el stettia en terras estras. A l’entschatta cur ch’el era stà svanì da chasa avev’ins gronda tema ch’el saja mort; ma dapi ch’el aveva tramess tras il giuven da Bonaduz las trais nuschs a Lena ed a ses geniturs ina brev cun blera munaida; na temev’ins betg pli per sia vita, essend ch’ins saveva nua ch’el era; ma ins sa smirvegliava tuttina ch’el na scriveva mai a chasa a sia famiglia; che las brevs scrittas a Porto n’arrivian per culpa dal mess da posta betg al lieu da lur destinaziun na pensavan els betg. Caspar aveva er scrit intginas brevs al frar a Porto e crajeva che lez las haja en mintga cas retschet. Ma quai n’era betg stà il cas; Andrea n’aveva en tut quests dudesch onns da si’absenza mai retschet ina brev da chasa. Caspar era adina da l’opiniun che ses frar arrivia forsa in di nunspetgadamain a chasa; che quel emblidia dal tut chasa, geniturs e fragliuns na vuleva el mai crair e Lena era da la medema opiniun. Ella e sia mamma malsauna aveva urà bler per il brav giuven absent che las aveva tramess avant intgins onns trais nuschs uschè preziusas.

Arrivond finalmain la festa d’Ascensiun, è Caspar cumparì danovamain en chasa da la mastralessa Donda, purtond a Lena ina chaschina bain serrada e fermada, la quala in ester aveva surdà la saira avant la festa a ses geniturs cun ina brev drizzada a quels ed in pachet che cuntegneva ina bella summa che consistiva da munaidas d’aur traglischantas. Apaina che Caspar è stà sortì, ha Lena avert la chaschina en in’alteraziun ferventa ed ha chattà en quella ina cartulina dad Andrea sper trais botters d’argient, liads ensemen cun fils d’argient. L’emprim ha ella avert la cartulina e legì las lingias sequentas: «Mia chara amia, jau n’hai betg vulì laschar passar la gronda festa d’Ascensiun senza trametter a tai las trais nuschs cun in cumpatriot da la Surselva che visita sia patria spera d’esser a chasa sin la festa. Giauda questas trais nuschs en pasch cun tia chara mamma e ta regorda bainduras da tes sincer ami Andrea Junal che ta salida cordialmain.» Questas paucas lingias han chatschà las larmas a la paupra giuvna ch’ellas fluivan sin il palantschieu da la stiva. Ella ha stuì ruassar in’urella fin ch’ella ha chattà la necessaria quietezza per avrir la chaschina. Ma la finala l’ha ella avert e chattà er questa giada en quella trais botters argientads, en ils quals sa chattavan 18 munaidas d’aur, en mintgin sis. Vesend quella munaida, ha ella embratschà sia chara mamma ed omaduas, mamma e figlia, cridavan da la gronda emoziun. «O chara figlia», ha la mamma ditg finalmain, «il tschiel ha danovamain fatg misericordia cun nus.» E pelvaira, questa munaida er vegnida en lur possess d’in temp ch’ellas stevan fitg mal en lur finanzas.

Essend Caspar sortì da stiva immediat suenter avair surdà en lur mauns la chaschina, n’avevan ellas betg pudì dumandar el nua che Andrea sa chattia da preschent e tge ch’el fetschia. Ellas han oramai stuì remetter al temp da discuvrir quai ch’ellas avessan gugent savì. Mamma e figlia han uss fatg ina ferventa uraziun per engraziar a Dieu ed al bun donatur per quest grond regal. Ellas han communitgà lur fortuna be a l’autra figlia, a la sora da la Lena e n’han betg palesà ad autras persunas insatge davart il regal retschet. Il di suenter la festa è la Lena ida a Cuira per cumprar las chaussas las pli necessarias en lur economia; ella è arrivada la saira a chasa grevamain chargiada e la miseria ha dà per intgin temp cumià a la chasa da la mastralessa Donda. «Guardai, mamma», ha Lena ditg, «jau hai ina giada, cur che jau era anc in uffant, regalà bleras nuschs ad Andrea ch’el possia dustar sia fom; quai n’ha el anc oz mai emblidà e m’ha uss gia remunerà duas giadas mia beneficenza cun bellas summas; o tge bun cor che quest’engraziaivladad mussa! Andrea è semper stà e vegn senza dubi anc oz ad esser in bun uman, in giuven sco ch’ins vegn a chattar paucs tar nus ed er en auters lieus. O sche jau mo al pudess anc vesair ina giada per al pudair engraziar per sia gronda generusitad demussada a nus. Ma l’emprima giada che jau ves il Caspar, ses frar, al vegn jau a dumandar danunder che l’ester saja arrivà, il qual ha purtà a Domat quest regal.»

L’aura era stada tutta questa primavaira fitg buna e la champagna fascheva ina bellissima cumparsa; tut che sperava in’annada excellenta e quai betg senza raschun. Ils ers paradavan en la pli bella cumparsa e la prada fascheva gia da quest temp ina parita che laschava sperar ina ritga fanada. Las bellas alps èn vegnidas chargiadas durant il mais da matg e gia en l’emprima mesadad dal zercladur han ins cumenzà a fanar cun grond daletg, essend la fanada fitg ritga. Tut ils purs eran cuntents e plain allegrezza, avend tals aspects d’in bun onn fritgaivel. Las grondas speranzas n’han betg engianà ils purs ch’avevan uss, suenter divers onns pauc fritgaivels, en vista ina racolta fitg abundanta. En consequenza da quests buns aspects en vischnanca regiva ina generala cuntentientscha ed ilaritad, e quai n’era nagut da sa smirvegliar; ils purs han mintg’onn grondas stentas cun la champagna, e fitg savens na correspunda la racolta betg als pli modests aspects. Ins na dastgava oramai betg sa smirvegliar ch’ils purs eran quest onn uschè cuntents. Ma ils purs n’èn betg adina segirs da lur bellas racoltas; en nossas cuntradas muntagnardas èn ins pli segirs da sia ritgezza, cur ch’ins l’ha sut tetg; savens vegn da mesa stad ina malaura, magari ina naiv che disfa en paucs dis la speranza d’ina ritga racolta. Ma quest onn è l’aura adina restada favuraivla a la vegetaziun ed ils purs han er pudì far lur racolta da bell’aura.

Er las novas ch’arrivavan da las alps cuntentavan ils purs cumplainamain; las vatgas devan bler latg, ed ils mantuns da purment s’engrondivan di per di en ils tschalers da las alps, da maniera ch’er las alps empermettevan in grond giudiment, quai ch’allegra spezialmain las masseras ch’han da manar il scepter en cuschina. Er la puma era reussida quest onn fitg bain, uschia ch’ins pudeva setgentar blera da quella ed aveva anc in bel quantum per far mailada, il vin da tavla. Quai era spezialmain agreabel per la giuventetgna, la quala sa profitescha da questa bavronda en ses gieus e tramagls, essend quella main chara ed er pli sanadaivla per glieud giuvna ch’il vin che n’ha mai fatg bun effect en il circul da la giuventetgna ed è anc oz il tissi che donnegia a la bursa, a la sanadad ed a la morala.

La finala è arrivà il mais da settember; ils purs avevan gia l’entschatta da quest mais cumenzà a far rasdiv. Il di da Nossadunna, ils 8 da settember, è cumparì cun in’aura stupenta, ed il plevon da Domat ha ordinà ch’ins duaja quest onn extender per in grond toc la processiun usitada. Quella era sa rendida sin la planira sut la vischnanca e tut il pievel era sa participà da quella cun gronda devoziun. Al lieu nua che duevan vegnir fatgas las funcziuns avev’ins postà ina maisa sin la quala las mattas han plazzà il vut da Nossadunna ch’ins purtava en questa processiun. Durant che vegnivan fatgas sin questa plazza las funcziuns usitadas, è arrivà in grond e bel signur per la via che traversava il lieu nua ch’era radunada la processiun. En ina tscherta distanza è il giuven sa fermà, ha tratg ses chapè e fatg las ceremonias sco che las fascheva il pievel da la processiun. Finidas las funcziuns, è la processiun returnada enavos en baselgia. L’ester è suandà plaunsieu la processiun contemplond la glieud cun grondissima attenziun, principalmain las dunnas ch’èn las ultimas en quella. Duas dunnas che gievan sco davosas en la processiun, han observà l’interess che quest signur ester mussava per las dunnas, ed ina da quellas ha ditg a l’autra: «Guarda, Theresa, co che quest signur ans contempla, sco sch’el n’avess anc mai vis dunnas giuvnas.» L’autra ha respundì: «Gea, er jau hai observà tge interess che quest giuven ha d’ans observar. Ma jau na sai betg tge che quai ha da muntar; quest signur ma para dad esser enconuschent, jau na sai però betg, nua che jau hai gia vis questa fisionomia plaschaivla.» «Ti has raschun, Theresa, er a mai para questa fatscha dad esser enconuschenta.»

Avend questas duas dunnas interrut lur rusari, han ellas cuntinuà lur discurs per grond disgust da las autras dunnas, tranter las qualas ellas sa chattavan; ellas faschevan da tuttas sorts supposiziuns, tgi che quest ester pudess esser; ma ellas n’han betg chattà il dretg fastiz ed han stuì star en mirveglias sco las autras dunnas. L’ester ha cumenzà ad ir in pau pli plaun ed ha laschà entrar la processiun en vischnanca senza la suandar immediatamain. Dond las duas dunnas al pe da la collina, sin la quala steva la baselgia parochiala da Son Gian, in’egliada enavos, n’han ellas betg pli bis l’ester. Essend la processiun returnada en baselgia, ha il pievel anc chantà cun gronda solennitad il ‹Salve Regina›, alura è il servetsch divin stà finì ed il pievel ha bandunà la baselgia per sa render a chasa. Durant ch’il pievel era anc en baselgia, era il signur ester sa vieut a sanestra ed era passà tras ina via laterala, la quala manava en direcziun meridiunala vers il munt. El era passà in bel toc tras il funs ed è alura sa fermà sut in tscharescher per ruassar in pau da ses viadi. El era stanchel, avend oz gia fatg in viadi da circa otg uras; el è oramai sa stendì a la sumbriva dal tscharescher ed en curt temp è el sa durmentà. Essend l’aura miaivla, n’è el betg sa dasda prest; cur ch’el ha finalmain avert ils egls, eri gia tard la saira e la notg vischina. El è immediat s’auzà, ha rugalà sia vestgadira ed è alura sa mess sin via vers la vischnanca.

Essend vegnì in toc vers la vischnanca, ha el dirigì ses pass vers las paucas chasas sparpagliadas, numnadas il Torchel. Davant la chasa da Florin Junal è el sa fermà ed ha tadlà; la porta era averta ed el ha udì ch’igl era anc insatgi en chasa; el è entrà, è ì da stgala si ed è prest stà davant l’isch da la cuschina ch’era avert. En cuschina sa chattava ina persuna, ina dunna attempada, occupada cun lavar vaschella e rugalar la cuschina. Il giuven è sa fermà ed en quest mument al ha la dunna ch’era stada occupada cun sia lavur e n’aveva betg fatg attenziun dal fracass ch’il passar dal giuven aveva fatg sin la stgala da lain, remartgà el cun surpraisa, betg spetgond ella da questas uras la visita d’in ester. «Buna saira, buna dunna», ha il giuven ditg, «sun jau en il dretg lieu, vulend visitar Flurin Junal?» «Gea», ha la dunna respundì, «ma el n’è en quest mument betg a chasa, el è ì a rusari; ma en in quart d’ura vegn el franc ad esser a chasa, sche Vus vulais vegnir in mument pli tard.»

«Na dastg jau betg spetgar qua fin ch’el arriva?», ha l’ester dumandà. «Ma gea», ha la dunna respundì; «ma alura hajas la buntad d’entrar en stiva!» Schend quai, ha ella envidà ina glisch da saiv, ha avert l’isch-stiva ed envidà il giuven da vulair entrar. Quel è entrà, la dunna al è suandà ed ha mess la glisch sin maisa; alura è ella sa vieut per beneventar l’ester en maniera cunvegnenta. Dond la clerezza da la glisch en fatscha al giuven, è la dunna vegnida surpraisa d’in sentiment incredibel; ella na pudeva betg svolver ils egls da l’ester, e tuttina n’era ella betg buna da dir in pled. Ella ha observà ch’al giuven currivan las larmas en fila e na saveva betg declerar l’emoziun da quel; ma il giuven ha clamà: «Mamma, mia chara mamma, na m’enconuschais betg pli?» Quests pleds han tutgà la veglia sco in culp electric, ella ha cumenzà a tremblar ed è crudada en la bratscha da ses figl Andrea Junal; el ha strenschì la mamma a ses cor palpitant e l’ha bitschà cun gronda tenerezza. Revegnind la mamma da sia tema e da sia surpraisa, ha ella tegnì ses char figl en sia bratscha, clamond: «O mes char Andrea, o mes char figl, hai jau anc l’allegrezza da ta vesair avant mia mort!» Ed ella ha cuntinuà a bitschar ses char figl e da strenscher quel vi da ses sain matern. Mamma e figl han singluttà il proxim mument che ni ella ni il figl èn stads bun da dir in pled. Ma questas larmas n’eran betg larmas da tristezza e cordoli, mabain larmas d’allegrezza.

Durant questa beneventaziun dal figl da vart da la mamma, hai tutgà d’Ave Maria ed in mument pli tard è resunà il zain da las auras tras il stgir crepuscul che cuvriva la terra cun ses vel nunpenetrabel. Pauc suenter han ins udì a s’avischinar pass a l’isch-chasa e prest èn entrads en stiva ils trais fragliuns pli giuvens, in mat ed duas mattettas mez creschidas. Quests uffants èn sa smirvegliads, vesend la mamma a tegnair en bratsch in ester ch’els n’aveva anc mai vis; ma la mamma als ha clamà cun vusch cuntenta: «Vegni, mes chars uffants, qua è arrivà voss frar Andrea, al beneventai cun amur!» Ils uffants èn stads l’emprim mument tut perplexs, ma èn alura s’approximads cordialmain al frar, al bitschond cun tenerezza. Andrea ha strenschì ses fragliuns pli giuvens cun gronda intimitad vi da ses sain ed als ha bitschà. La finala èn arrivads anc trais dals fragliuns ed il bab, e la beneventaziun na vuleva prender nagina fin. L’entira famiglia è sa messa a la maisa, sin la quala ardeva la glisch, ed Andrea ha stuì cumenzar gia quella saira a raquintar da sia vita en terras estras. «Ma nua è mes frar Caspar?», ha Andrea dumandà avant ch’el cumenzia cun ses raquint. «El vegn anc ad esser in mument en chasa da la mastralessa Donda, la quala el ha per disa da visitar savens per la consolar en sia greva malsogna», ha respundì il terz figl, in giuven quasi creschì che fascheva ina stupenta cumparsa pervi da sia grondezza e bella figura; «ma el vegn prest ad arrivar, essend el intenziunà da lavar damaun fitg marvegl per ir en il guaud a pinar laina per far giavegls.»

E propi, en circa diesch minutas è Caspar arrivà e stà tut stut sin l’isch-stiva, vesend radunada a la maisa l’entira famiglia che tadlava il discurs d’in ester che seseva tranter bab e mamma. Ina suletta egliada ha ditg al giudizius Caspar che quest ester na possia esser nagin auter che ses char frar Andrea. El è s’avischinà a la maisa ed ha purschì il maun ad Andrea, schend: «Hai jau l’allegria da beneventar mes frar Andrea?» Quest ultim è s’auzà ed ha embratschà Caspar cun impetuusitad, exclamond: «Gea, jau sun tes frar pers, jau sun Andrea ch’è stà privà tants onns da la vita en famiglia; ti però vegns ad esser mes bun Caspar, mes frar che jau amava uschè cordialmain.»

Caspar ha uss er prendì en ses plaz a la maisa ed Andrea ha cuntinuà ses raquint fin tard la notg. Ma tut andetgamain è la mamma siglida en pe ed ha ditg: «Jau stun qua e taidlel las novitads ed emblid da preparar in letg a noss char Andrea.» Ma il Caspar ha respundì immediatamain: «Andrea po durmir en mes letg ed jau vi giaschair questa notg en clavà sin il fain; damaun pudais alura preparar cun tutta peda il letg per Andrea.» Quest ultim n’ha betg vulì conceder che Caspar stoppia giaschair en clavà, ma Caspar ha declerà ch’el fetschia quai fitg gugent, el haja durant l’ultima stad savens durmì en clavà. E schend quai, ha el dà la buna notg ad Andrea, als geniturs e fragliuns ed è s’absentà. Alura ha tut ils members da la famiglia dà la buna notg ed èn ids a letg. La mamma ha accumpagnà Andrea al letg da Caspar, ed avend anc strenschì ina giada ses figl al sain matern, è er ella ida a durmir, ma pir suenter avair fatg ina lunga uraziun per engraziar a Dieu ch’el haja manà enavos ses char figl en chasa paterna.

Caspar n’era betg ì directamain en clavà a durmir, anzi el era ì dascusamain tar la chasa da la mastralessa Donda ed ha pitgà cun in det vi da la fanestra. Lena ha piglià ina gronda tema, na savend betg tge che quest pitgar haja da signifitgar; ma n’essend ella betg anc en letg, è ella vegnida a la fanestra per guardar tgi che la disturbia; scuvrind ella la finala Caspar Junal, ha ella avert in pau la fanestra per dumandar il giuven tge ch’el veglia ch’el vegnia a spluntar a la fanestra. Caspar l’ha ditg da bass: «Jau n’hai betg vulì ir a durmir avant che jau t’haja purtà l’allegraivla nova da l’arriv da mes char frar Andrea, savend che questa novitad t’interessescha ed allegra. El è arrivà questa saira en nossa chasa tranter rusari. Uss buna notg, buna amia, e dorma bain!» Ma cun il durmir da la buna Lena Donda èsi stà finì per questa saira. Ella è crudada en ina grond’alteraziun ed in patratg chatschava l’auter. La mamma che na durmiva betg anc ha observà questa inquietezza da la chara figlia e l’ha dumandà tge che la manchia. Lena l’ha communitgà la novitad che l’aveva alterà en tala maniera. La mamma ha ditg: «Andrea da Florin Junal, il frar da Caspar, è arrivà? Jau ma regord anc sco en in siemi da quest giuven; quel era tes ami, avant ch’el è ì en terras estras. Al has ti vis?» Lena ha respundì: «Na, ses frar Caspar è passà avant in mument per nossa streglia e m’ha purtà questa novitad.» Lena è uss er ida a letg, ma betg per durmir, mabain per pensar a ses vegl ami Andrea Junal.

L’autra damaun è la famiglia Junal levada a bun’ura, avend anc da far rasdiv; il bab ed ils dus figls eran sa rendids a Saglioms Sut per segar lur prà che la famiglia possedeva là, ed ina mes’ura pli tard als èn suandadas las duas figlias pli giuvnas per ir a far or chanvads. Andrea, essend anc fitg stanchel da ses lung viadi, è levà pir suenter las sis. Avend alura mangià ensolver, è el ì en l’iert davant chasa per star in mument en l’aria frestga; ma quella damaun èn passadas bleras persunas per la via che manava sper la chasa da Flurin Junal, e tut che sa smirvegliava da vesair en l’iert dals Junals in signur ester che fascheva in’uschè stupenta cumparsa; blers èn sa fermads, en la moda dals purs, in mument sper la saiv da l’iert per cuntentar lur mirveglias. N’enconuschend Andrea betg ils passants ch’eran per gronda part glieud giuvna, è Andrea restà tut quiet e n’ha discurrì cun nagins da quests lavurants; ma gia da mezdi era derasada en l’entira vischnanca la nova che sa chattia in grond signur en chasa dals Junals en il Torchel. Uss era averta la porta a las bleras supposiziuns, tgi che quest signur possia esser; ma nagin n’ha chattà in chantun per metter a chasa l’ester. Finalmain è er passada ina veglia baterlunza per questa via, e vesend ella il bel giuven, vestgì a la moda da las citads, è ella sa fermada davant l’iert ed era resolvida da betg cuntinuar sia via, fin ch’ella na sappia betg, tgi che quest ester saja. Ella è sa fermada davant la palera da l’iert, ha contemplà las plantas en quel ed ha alura ditg al giuven: «Bun di, bun ami, quest iert fa ina stupenta parada, ins vesa paucs sumegliants en nossa vischnanca.» Andrea è restà debitur la resposta a la baterlunza Stina Fladèra ch’el enconuscheva anc fitg bain da tschels onns ennà.

«Na chapis betg rumantsch?», ha la baterlunza cuntinuà, vulend exnum avair ina resposta da l’ester; ma Andrea l’ha er questa giada dà nagina resposta, e la veglia ha alura cuntinuà sia via, brunclond davart la moda nuncivilisada da la glieud giuvna dal temp preschent. La mamma dad Andrea aveva bain observà da la cuschina questa scena cun Stina, ma n’ha betg sa laschà vesair da quella, essend che quella fiss sa vieuta a la dunna per repeter sias dumondas, a las qualas la mamma na vuleva betg respunder, savend ch’ella n’avess mai pudì sa liberar da la veglia, fin che quella n’aveva betg cuntentà tut sias mirveglias.

Suenter avair gentà, ha Andrea declerà a la mamma ch’el veglia uss far ina visita al signur plevon, il qual aveva gia funcziunà sco tal a Domat avant che Andrea bandunia la chasa. Il plevon al ha retschet cun gronda curtaschia ed ha gì ina gronda allegrezza ch’il giuven Junal era anc sa regurdà dad el ch’era uss in vegliurd in pau mendus. Andrea al ha stuì raquintar da las terras estras ch’el aveva vis e da sia vita a l’ester. Finida questa visita, è Andrea anc sa rendì en baselgia e sin il santeri che giascha enturn lezza. El è l’emprim ì a la fossa da famiglia ed ha vis qua vi da las fossas novas, quants parents ch’eran morta durant si’absenza en terras estras. El ha er medità davart la passageritad dal temp e quai al ha mess en ina disposiziun seriusa. Returnond la finala a chasa, è el passà la via, en la quala sa chattava la chasa da sia veglia amia Lena Donda, ed observond la veglia mastralessa che steva a sulegl a la fanestra, è el entrà per salidar mamma e figlia; ma el ha chattà be la mamma en stiva. El è s’avischinà a quella e l’ha salidà; ma n’enconuschend la vegliurda betg il giuven, ha el stuì dir ad ella tgi ch’el saja. Ella ha gì ina gronda allegrezza da questa visita e discurriva, a la moda da glieud veglia, da tuttas chaussas pussaivlas; tras la lunga malsogna era ses spiert indeblì ch’ella discurriva prest d’ina chaussa, l’auter mument d’ina autra. Entant che la veglia baterlava anc, è s’avert l’isch-stiva e sin la sava è cumparida sia figlia Lena ch’era stada absenta l’ultim quart d’ura. Andrea è s’auzà, è s’enclinà davant la giuvna ed ha ditg: «Sche jau na ma sbagl betg, sa preschenta qua mia veglia amia Lena, la quala jau n’avess però betg enconuschì pli, l’entupond sin via.» A la giuvna era il sang siglì en testa ch’ella è vegnida cotschna e tremblava; ma ella ha superà si’alteraziun ed ha purschì il maun al giuven schend: «Er jau n’avess betg enconuschì mes vegl ami, sche jau n’avess betg gia savì ch’el saja arrivà a chasa.»

«Co che ti es ta fatga», ha Andrea ditg, «cur che jau hai bandunà la patria, eras ti anc ina pitschna mattetta, ed uss, uss fas ti ina gronda parada, essend uschè gronda e ferma.»

«Ti es er ta midà fitg», ha Lena replitgà, «ti eras bain in pau lung e schlanc, ma fitg zaclin cur che ti es ì en terras estras; jau hai anc tia figura da lez temp davant mes egls, sco sche ti fissas partì pir ier.»

«Alura has ti bainduras er pensà a tes bun ami, mia buna Lena», ha Andrea remartgà cun emoziun.

«Gea», ha Lena ditg cun bucca rienta, «jau hai savens pensà a tai, essend che ti es stà da lez temp mes meglier ami e mes protectur. Ti ma stos ina giada raquintar da tia vita en terras estras. Che ti n’has betg gì nauschs dis, quai ves’ins vi da tia preschenta figura, ti es daventà quasi in gigant ed has ina colur sco vin e latg.»

Andrea e Lena han cuntinuà lur discurs, discurrind dal temp passà, spezialmain da las istorgias ch’avevan occupà da quel temp lur giuvens cors. Er la mastralessa è sa participada da questa conversaziun; ma avend pers la memoria, baterlava ella da tuttas chaussas pussaivlas. Suenter ina mes’ura circa è Andrea stà si per sa render a chasa; el ha dà il maun a la mastralessa, la dumandond sch’el la possia visitar in’autra giada. La veglia ha respundì ch’ella haja fitg gugent, sch’el la visitia; quai la faschessi in grond plaschair. Sortind Andrea da la stiva, è Lena suandada per al accumpagnar fin l’isch-chasa. Ma cur che Lena ha gì serrà l’isch-stiva, è Andrea sa fermà davant quel per anc discurrer in pèr pleds cun la giuvna. En tge che quest discurs ha consistì na savain nus betg; ma cur che Lena è returnada en stiva tar la mamma, purtava ella in bel anè vi d’in det ed era alterada sco anc mai. Sia mamma n’ha betg observà ni l’anè, ni l’alteraziun da la figlia, ella discurriva be da l’Andrea Junal, la visita dal qual l’aveva allegrà uschè fitg. Ma cur che Lena l’ha mess in’urella pli tard en letg, è la veglia vegnida quieta, ha serrà ils egls e pers totalmain la colur. Lena ha piglià gronda tema e fatg clamar subit il plevon al letg da la mamma; cur che quel è arrivà, na pudeva la mastralessa betg pli discurrer. Il plevon ch’enconuscheva in pau ils divers grads da las malsognas, ha chapì cun ina giada che la buna veglia na vivia betg pli ditg; el l’ha dà ils perduns dals moribunds, ed ina mes’ura pli tard era la mastralessa Donda ina bara. Lena e sia sora cridavan per lur paupra mamma, cumbain ch’ellas chapivan ch’ella era uss liberada d’ina vita stentusa e dolurusa. Il terz di han ins sepulì la buna veglia e Lena ha stuì abitar uss suletta en la chasa paterna.

La persuna principala a Domat era uss Andrea Junal; cur ch’el ha frequentà la dumengia proxima il servetsch divin, tut ch’al guardava sco sch’el fiss in dals set miraculs dal mund. Tut ch’al beneventava e vuleva discurrer cun el e s’infurmar da sias fatschentas en terras estras. Essend el vestgì bain e nobel, tut ch’al tegneva per in grond signur cun blera munaida, e la munaida dat la splendur e porta il respect. Andrea è sa mussà curtaschaivel visavi tut quels ch’al avevan pledentà; ma da gist cuntentar tut las mirveglias, n’era el betg intenziunà. Ils dis

Proxims è el ì cun ses geniturs e fragliuns sin la champagna ed ha empruvà da lavurar cun il rastè e la furtga; ma questas lavurs gievan be plaun vinavant, el n’era betg pli disà da duvrar tals utensils. Circa in’emna suenter la sepultura da la mastralessa Donda ha el fatg ina segunda visita a si’amia Lena. El ha tegnì ina lunga conversaziun cun sia veglia amia ed ha alura bandunà la chasa sco spus da la Lena Donda. El ch’avess gì chaschun a Porto e Lissabon da maridar noblas dunschellas cun gronda facultad, el aveva preferì da prender si’amia dal temp da sia giuventetgna. Tut quests lungs onns durant si’absenza en terras estras aveva el semper purtà il maletg da si’amia Lena en ses cor, cumbain ch’el n’aveva mai retschet naginas novas da quella en tut quests onns da si’absenza. Er la buna Lena n’aveva mai pers si’amur ed inclinaziun per ses vegl ami Andrea; ella aveva refusà il maun da divers giuvens, ils quals l’avessan pudì garantir in’existenza segira, cumbain ch’ella n’enconuscheva betg ils sentiments da Junal. Uss, uss era ella cuntenta e beada, vesend ademplids ils pli ardents giavischs da ses cor.

Andrea ha communitgà a ses geniturs ch’el vegnia a maridar la Lena Donda, ma el stoppia anc spustar las nozzas, essend ch’ins stoppia laschar passar circa in onn la sepultura da la mastralessa avant che celebrar la nozza. Ils geniturs han approvà quests plans da lur char figl; ch’el maridia la Lena, avevan els presumà, enconuschend els si’inclinaziun per questa buna giuvna. Andrea ha supplitgà ses geniturs da laschar vegnir cun el a Lissabon in frar ed ina sora; el veglia avair quità per quests dus fragliuns, als dar ina bella paja ed als render cuntents. Er quai han ils geniturs concedì sut la cundiziun ch’il frar e la sora veglian sezs er ir en questa terra estra e lontana; da quai n’hai però dà nagin dubi, essend che tut ils fragliuns aveva ina giada u l’autra supplitgà Andrea da pudair vegnir cun el a Lissabon.

In dals proxims dis è Andrea ì cun sia spusa a Cuira per cumprar a quella diversas chaussas ch’ella aveva da basegn per las nozzas. Ils dus amants avevan agì cun tutta precauziun, per che la glieud dal vitg n’accorschia betg lur relaziun. Els n’avevan quel di betg bandunà Domat ensemen, mabain Andrea era ì circa in quart d’ura avant. Ma giudim il territori da la vischnanca è el sa fermà en in chagliom ed ha spetgà fin che si’amanta è arrivada là; alura èn els ids da cumpagnia en la chapitala. Ma els eran s’engianads crajend da pudair far lur viadi a Cuira adascusamain. Intginas autras persunas da Domat eran quel di idas a Cuira avant ils dus amants, e quellas persunas avevan vis a girar Andrea cun si’amia tras la citad e frequentar ensemen diversas butias. Dapli n’han questas persunas betg gì da basegn, la cumbinaziun è prest stada fatga: «Andrea Junal ha sco marusa Lena Donda.» En paucs dis è questa novitad stada derasada en l’entira vischnanca, e la giuventetgna fascheva sias remartgas, dictadas da la schalusia, sur questa chaussa. La saira han ils dus amants fatg lur viadi a chasa en medema maniera; Andrea ha accumpagnà Lena fin la bova che furma ils cunfins tranter Domat e Cuira. Là è el sa fermà ed ha fatg ir si’amia suletta vers Domat, e pir cur ch’el supponiva che la giuvna possia prest esser arrivada a chasa, ha el cuntinuà sia via per sendas che manavan d’ina autra vart en vischnanca. El crajeva che nagin n’haja observà ses gir cun la giuvna da ses cor a Cuira, ma el era sa sbaglià, sco che nus avain gia remartgà sura. El è s’accurschì quai pir la dumengia sequenta. Stond el avant vespras sin ina plazza publica cun intgins enconuschents, parents e cumpogns, al ha in dals giuvens ditg: «Ti Andrea stos tschel di avair fatg grondas ed impurtantas fatschentas a Cuira, pertge che la Lena è vegnida grevamain chargiada a chasa.» Observond Andrea las tscheras ch’han fatg ils auters giuvens sin questa remartga dal giuven, ha el savì bain avunda che ses viadi a Cuira cun l’elegida da ses cor saja enconuschent en l’entir vitg; ma el n’ha betg dà resposta a questa remartga, ed er ils auters giuvens han taschì, sentind ch’els n’avevan betg il dretg d’interrogar lur bun ami da quella chaussa ch’a la fin n’als empurtava nagut.

Ils mats eran da lez temp ed èn er oz anc ils spiuns che discurran tut las novitads secretas che succedan in di u l’auter en vischnanca, spezialmain en las chasas nua che sa chattan mattauns. Els crain d’avair l’obligaziun da pertgirar las giuvnas, spezialmain da giuvens d’autras vischnancas che vegnan bainduras a spiunond en in vitg ester. I fiss ì mal cun in tal ester, sch’el fiss vegnì chattà en cumpagnia d’ina giuvna dal vitg; ins al avess tratg senza misericordia sin via ed el avess gì il plaschair da prender in bogn en l’aua frestga d’in bigl, sch’el na fiss betg stà pront d’envidar ses persequitaders ad in banchet che vegniva tegnì immediat en la proxima ustaria. En talas occasiuns fluiva il vin en auals, e las testas dals giuvens sa stgaudavan privlusamain. Da lez temp na savevan ils mats giuvens nagut da frequentar las ustarias; lur radunanzas e sulazs tegnevan els en chasas privatas, nua ch’ins na chattava naginas bavrondas alcoholicas; perquai na vesev’ins nagliur giuvens cun nas d’arom e cun ina pel grossa e criva en fatscha che pendeva ed era exposta al suffel e smanatschava da sgular en l’aria sco la paratscha da nuschs memia madiras. Ina saira d’october han ils mats scuvert in mat da Razén en chasa dal Gioder Muttin; quest giuven sa chattava en stiva sura tut sulet cun l’Urschla, la figlia da la chasa. Tschintg minutas pli tard sa chattava el sin via en ils mauns dals mats ch’eran sin il precint da dar al pauper tschiffà in bogn en l’aua da la funtauna vischina. Il giuven rugava e supplitgava da far grazia cun el; el pajassi gugent als mats da Domat in banchet; ma el n’haja nagina munaida cun el; el saja er in pauper giuven che na possedia betg ils meds da tractar ses persequitaders cun vin. «E bain, sche ti na sas betg pajar il banchet, sche ve, prenda tes bogn en la funtauna», ha ditg il cassier dals mats da Domat, ed el ed intgins auters giuvens han piglià l’ester ed al han auzà ad aut per al bittar en il bigl.

Questa scena è succedida en la vischinanza da la chasa da Florin Junal, ed Andrea che steva a la fanestra aveva udì la sentenzia dada dals mats a lur pauper praschunier. El è immediat cumparì sin via ed ha empruvà da calmar ils mats. El als ha rendì attents ch’ina tala giustia saja ina barbaria e ch’els n’hajan betg ils dretgs da pretender da l’ester in sumegliant banchet. Scadin ester haja il dretg da frequentar ina chasa, sch’il patrun da quella n’al sneghia betg l’entrada. Insumma ha Andrea empruvà en tuttas maniera da quietar ils giuvens, ma quels na vulevan betg desister da lur plan, cumbain ch’els na faschevan betg gist grond’opposiziun a quai che Andrea aveva pretendì. Vesend Andrea che l’ester era, malgrà si’intercessiun, en privel d’in bogn en funtauna, ha el declerà ch’el veglia pajar il banchet empè dal mat da Razén, ed el als ha manà en l’ustaria vischina ed als ha fatg purtar divers quarts vin, fin ch’els han declerà d’esser cuntents cun il tractament. Il mat da Razén aveva er stuì prender part da la bavida ed à alura ì suenter nunmulestà a chasa sia, faschond il propiest da mai pli sa laschar traplar en chasa da l’Urschla Muttin e ristgar in bogn en ina funtauna.

La vacanza che Andrea aveva previs da far a chasa, gieva uss ferm vers la fin, ed el era intenziunà da partir en otg dis cun ses fragliuns vers Lissabon. El ha anc fatg quests dis las visitas a parents ed amis e spezialmain a si’amia Lena Donda, la quala sentiva ina gronda dolur da perder per lung temp ses spus amà. Ils dus amants eran sa cunvegnids davart la cumpra dals effects ch’els tegnevan necessaris per las nozzas. Ses dus fragliuns ch’al duevan accumpagnar aveva el fatg vestgir a moda da la citad, pertge che a Lissabon na vuleva el betg laschar cumparair il frar e la sora en vestgadira da cadisch e carpun blau a la moda grischuna.

Finalmain è arrivà il di da la partenza e l’entira famiglia Junal era fitg trista; la mamma cridava per ses dus uffants, ils quals ella stueva oz per l’emprima giada laschar bandunar chasa per sa render en ina terra uschè lontana. E pelvaira, la partenza d’uffants en terras estras è in serius mument per ina famiglia e surtut per ina mamma ch’è s’occupada spezialmain cun l’educaziun da quels. O quantas dumondas s’elevan en ina tal’ura en il cor d’ina mamma penserusa; ves jau anc ina giada en vita mes uffants? Ma returnan els ina giada a chasa versads e purs sco quai ch’els han bandunà la chasa paterna? Nagin na po dar ina resposta cuntentaivla a talas dumondas; be l’experientscha mussa che la giuventetgna ch’ha passentà in temp a l’ester returna a chasa en divers stadis, ils ins cun onur e buna sanada, auters sut la paisa da vizis emprendids en terras estras. Dunna Junal è sa consolada, savend che ses uffants sajan sut direcziun dad Andrea e che quel als vegnia a pertgirar da tuttas nauschas influenzas, als tegnend a la lavur che preserva il meglier la giuventetgna dal mal. Il frar Caspar ha accumpagnà ils trais emigrants fin Tusaun, vulend Andrea prender sia via per Genua. Returnà a chasa, ha er Caspar cumenzà a far meditaziuns e plans davart sia sort futura. El era arrivà en ils onns ch’el pudeva pensar al matrimoni; fin uss n’era el mai s’avischinà ad ina giuvna cun tals plans. El ha fatg passar en revista las mattas dal vitg avant ses egl intern, ed avend alura fatg lungs studis, è el sa decidì da dumandar la Tresa Donda, la futura quinada da ses frar Andrea, per sia spusa. Udind Tresa ils giavischs da Caspar davart in matrimoni cun ella, ha la giuvna acceptà il maun dal prudent Caspar, ed ils dus amants èn vegnids perina da celebrar lur nozzas cun quellas dad Andrea e Lena. Ad interim han els tegnì adascus lur plan; be a la mamma Tona aveva Caspar gia communitgà ils emprims dis questa novitad, e quella è sa mussada cuntenta cun la schelta da ses bun figl.

Il mais d’october era passà e cun l’entschatta da november ha gia l’enviern cumenzà ses regiment rigurus. Ils purs eran uss occupads cun far laina per l’enviern e chatschavan er lur muaglia en las aclas. Là sa radunavan ils pavladers en ina stiva u stalla per passentar las lungas sairas en cumpagnia e tractar tut las novitads da la vischnanca. En talas radunanzas vegnivan suttapostas a la critica tut las vatgas, trimas, mugias e sterlas. Era la discussiun davart ils animal e lur tractament finida, cumenzav’ins cun las novitads dal vitg, las inclinaziuns e quitads secrets dals vaivs e vaivas; per ordinari finivan talas tractandas cun la presumziun da las nozzas ch’ins spetgava il tschaiver proxim. Quest onn aveva er Andrea Junal, il qual ils blers tegnevan per in milliunari, furnì in ritg material als baterlunzs da las aclas. Che Andrea dueva spusar Lena Donda, ina giuvna senza facultad, quai na vulevan els betg chapir; be in dals preschents era d’ina autra opiniun ed ha recità la veglia sentenza: «Savais, mes buns amis, la dunna porta sia facultad en la mongia.» Ma basta, la gronda part dals radunads n’ha betg midà si’opiniun e crajeva che bels ers e prads, e magari er chapitals sajan en mintga cas da preferir ad ina mongia largia.

Il tschaiver proxim che porta per ordinari las pli grondas midadas en las famiglias era passà quest onn fitg quietamain; tranter la giuventetgna dal vitg n’era stà nagin ch’aveva gì il curaschi da cumenzar la guerra per vita duranta; be in vaiv da prest settanta ha ristgà ina nova guerra cun la Menga ‹pinca›, ina svelta giuvnetta da circa ventg onns. Quest cas singular ha alura dà per intgin temp chaschun da metter en moviment las buccas. Dapli da discurrer ha uss però dà ina scussiun d’in dals pli ritgs purs. Quel envernava sias 5–6 vatgas cun blera muaglia pitschna, ed ins al tegneva per bainstant; ma el aveva ina dunna che preferiva la vacanza e ch’aveva er instruì sias trais figlias da far las signuras senza entrada. Questas giuvnas lavuravan pauc, vivevan bain e sa vestgivan a la gronda, vulend intimar en quest rapport la figlia dal podestat Callan, la quala era però ritga e possedeva ils meds da sa vestgir tenor sias lunas e l’exempel da las giuvnettas selvadias da la citad da Cuira. Questa predilecziun da las trais soras per vestgadira custaivla e l’inclinaziun d’evitar tant sco pussaivel la lavur ha gì nauschas consequenzas; il bab-chasa faschava perquai mintg’onn nauschas fatschentas en si’economia, e la finala ha el pers tras la scussiun la gronda part da sia facultad, principalmain ses giaschoms, bels ers e stupenta prada. Questa famiglia ha servì blers onns sco exempel quant lunsch che la superbia e la commoditad mainian. La giuvna da las trais soras, la quala aveva Giacum Ruvinell per amant, ha pers tras questa disgrazia ses spus, e las nozzas, gia fixadas per il tschaiver, èn vegnidas suspendidas al termin ‹mai pli›.

L’enviern è arrivà quest onn pir tard, ma ha purtà ina gronda navada. Ils purs ch’avevan anc lur muaglia sin las aclas, pudevan be arrivar cun gronda stenta tar lur clavads per pavlar lur muaglia. La damaun, cur ch’els vulevan returnar a chasa en il vitg, sa radunavan els en las aclas pli a bass per far quest viadi stentus da cumpagnia. Las sendas ch’els avevan rut il di avant eran per ordinari disfatgas durant la notg dals suffels e da la cufla ch’els stuevan quasi mintga damaun rumper danovamain via tras la navada abundanta. Questa via n’era betg mo stentusa, mabain er privlusa, essend ch’i gievan savens lavinas en tscherts lieus, spezialmain en ils fastatgs pli lartgs. En ils vitgs avevan ils umens quest enviern bella vita, na pudend betg manar laina pervi da la gronda naiv; els han oramai pudì ruassar da lur grondas stentas e lavurs da las stagiuns passadas. Cur ch’è alura arrivà il tschaiver, è quel stà quest onn pli viv che durant ils onns passads. Ils giuvens che gievan a tramagl en las chasas, nua che sa chattavan pliras mattas, empruvavan qua e là da sautar, e la finala è naschida en els la quaida da far ina festa da tschaiver, ed ina ha alura numnà questa festivitad ‹il tschaiver bel›. Quest onn dueva quest tschaiver bel oramai prender in pau pli grondas dimensiuns e vegnir tegnì da gievgia grassa, vul dir l’ultima gievgia dal tschaiver. Avend retschet il permess dal plevon e dal mastral da pudair far quest tschaiver bel, han ils mats fatg las preparaziuns necessarias. Mintga giuven stueva avair si’atgna sautunza. La musica empustada ha consistì d’ina violina, ina clarinetta ed ina viola, in stupent trio, sunà da trais parlers che n’avevan anc mai vis l’aua. Enturn las 8 da la damaun è quella bella musica ida a la chasa che steva giudim il vitg. Suenter avair retschet in ensolver frugal, èn ils dus sautunzs da quella chasa sa mess en parada sin via ed èn suandads en il pass a la musica che sunava in marsch. La matta purtava in scussal alv e faziel da festas, il giuven era vestgì cun sia meglra vestgadira e purtava in chapè cilindric cun in grond matg. Passond quest quintet tras la via dal vitg, è la retscha da sautunzs s’engrondida d’in cuntin, s’unind ils sautunzs da als autras chasas cun quels ch’avevan cumenzà quest til festiv. Arrivads a l’ustaria, en la quala ins tegneva il tschaiver, èn ils sautunzs e las sautunzas entrads en chasa ed alura en il salun da sautar. Suenter avair sautà trais valzers en lur montura da festas, è alura vegnida midada la vestgadira; ils giuvens èn cumparids en chautschas alvas e, sco las mattas, er en mongias alvas. Uss ha alura il sautar cumenzà pir endretg; ins ballava e fascheva sigliots che la chasa tremblava. Il vin n’è betg vegnì spargnà quel di, e fin la damaun sequenta ha in pèr svidà intginas mesiras.

Ils custs da quest bal èn ids a quint dals mats; percunter eran las sautunzas alura obligadas da dar ina tschaina als sautunzs il mardi da Pasca. Quest onn era er il Caspar Junal sa participà da quest bal cun la Tresa Donda, la quala el era intenziunà da maridar. Er la Lena Donda era vegnida dumandada per sautunza dal giuven Luci Malm; ma ella n’ha betg acceptà quest invit, essend ella spusa dad Andrea Junal, e Luci aveva prendì en mal questa refusa, n’enconuschend el betg per franc las relaziuns, en las qualas Lena steva cun Andrea. La primavaira è arrivada prest quest onn; gia la fin dal mais da mars ha la pumera cumenzà a flurir, ed essend l’aura cuntinuadamain bella e favuraivla a la vegetaziun, chatschava il sterler gia l’entschatta d’avrigl sia muaglia sin las pastgiras magras sur la vischnanca, ed ils zezens ed auters pasturets che pertgiravan la muaglia da privats faschevan er quest onn lur gieus e termagls sco auters onns.

Andrea Junal era arrivà fortunadamain a Lissabon ed aveva chattà là ses affar en bun urden; ses emploiads eran stads activs ed avevan fatg sias fatschentas a sia cumplaina cuntentientscha. Perquai è el er sa mussà generus vers ses emploiads ed ha dà a scadin in bunamaun. Uss ha el instruì ses frar e sia sora en las lavurs da l’affar. El als ha er fatg dar instrucziun en la lingua portugaisa per ch’els sajan abels en si’absenza durant la proxima primavaira da discurrer portugais, la quala lingua discurriva la gronda part da ses impiegads. Il frar e la sora èn sa mussads fitg adesters ed han emprendì, essend Rumantschs, en curt temp questa lingua uschia ch’els pudevan sa conversar en quella cun las persunas, cun las qualas els vegnivan en contact. Els als ha er instruì en ils divers roms da ses affar, ed avend tuts dus buns talents, han els prest gì in’idea e survista da las lavurs ch’eran necessarias en quest affar. Ma Andrea aveva en quel in urden exemplaric; el aveva disà tut sia glieud a l’exactezza en tuts rapports. Emploiads che na vulevan betg sa suttametter a ses cumonds, relaschava el immediat, e quai starmentava ils auters da tala maniera che darar in ristgava da surpassar l’urden stabilì en l’affar. Cumbain ch’il patrun da l’affar era per l’auter fitg uman cun ses emploiads, temevan quels tuts el pervi da si’exactezza, ma al stuevan er stimar pervi da sia gentilezza e bainvulientscha, la quala el demussava a tuts quels che faschevan conscienziusamain lur duair. Cur ch’è s’approximada la primavaira, ha Andrea fatg las preparaziuns necessarias per pudair returnar en patria. Al contabilist che dueva manar ses affar en si’absenza, ha el dà ses frar per assistent, e la sora ha el mess en cuschina per ch’ella assistia a la cuschinunza e possia avair ina survista da l’economia. Avend alura fatg tuttas preparaziuns, è el partì nunspetgadamain vers chasa; ses emploiads na savevan betg nua ch’el saja ì e cura ch’el returnia.

Il matg ha cumenzà quest onn cun in’aura stupenta; bels dis serains e notgs lomas sa stgamiavan da maniera che la vegetaziun prosperava excellentamain. Uss è alura arrivà a Domat il temp da las nuschs, vul dir la festa d’Assumziun. Las mammas han avert ils bigls, en ils quals ellas conservavan las nuschs ed ils botters, ed ils uffants ed er la giuventetgna creschida s’allegravan da quella bella festa ch’als porta semper tant plaschair e recreaziun. Finalmain è arrivà il di desiderà uschè fitg; ils uffants currivan la damaun gia a bun’ura per las chasas a collectar las ‹trais nuschs› ed emplenivan lur giaglioffas cun quellas. La giuvna Lena Donda aveva er repartì intginas nuschs tranter ils uffants da parents e vischins. Circa enturn las nov è s’avert l’isch da sia stiva, en la quala ella sa chattava suletta, e trais bels botters argientads èn rudlads sin il palantschieu da quella. Ella ha piglià ina gronda tema, ma è s’avischinada a l’isch da la stiva per guardar tgi ch’haja rudlà quests botters en sia stanza. Avrind l’isch, ha ella vis ses amant Andrea Junal sin la sava, e quel l’ha ditg: «Jau vuless las trais nuschs!» Lena, extremamain surpraisa ed alterada, ha purschì il maun al giuven il qual è alura entrà en stiva ed ha embratschà si’amanta cun impetuusitad. «Mia chara Lena», ha Andrea ditg, «jau hai quest onn vulì vegnir a chasa per mez retschaiver las trais nuschs da tai, ed jau sper che na ma las veglias betg snegar.» Lena ha immediat avert ina stgaffa, ha prendì da quella trais bellas nuschs e las ha purschì a ses spus. Ella ha alura dumandà ses amant: «Ma ma di, danunder vegns ti uschè nunspetgadamain?» Andrea ha respundì ch’el saja ier saira arrivà da Lissabon per vegnir a chasa en visita; dal reminent la saja enconuschent, tge intenziuns ch’al hajan manà a chasa.

Andrea aveva fatg ses viadi a chasa cun tutta prescha; el era arrivà sur mar a Genua e vuleva passar il Grond Son Bernard per arrivas en las valladas dal Rain; ma questa muntogna era quasi anc intransibla pervi da la gronda navada che giascheva sin il pass ch’era en consequenza da l’aura chauda daventada uschè loma ch’in viagiatur sfundrava da tala maniera ch’el pudeva apaina sa liberar da la naiv; pervi da quest impediment era el arrivà in di pli tard a chasa che quai ch’el aveva calculà. El era vegnì a chasa la saira da la vigilgia da l’Assumziun enturn las indesch da la notg. Nagin na saveva oramai insatge da ses arriv cun excepziun da la famiglia. Per quest motiv era Lena stada uschè surpraisa, vesend uschè nunspetgadamain davant sai ses spus.

Na pudend Andrea betg far in lung segiurn a chasa, è el sa cunvegnì cun sia spusa d’immediatamain celebrar las nozzas; gia la dumengia proxima ha il plevon publitgà da la scantschala che Andrea Juna e Lena Donda veglian entrar en matrimoni. Ma il pievel era anc surprais d’ina autra novitad; er Caspar Juna e Tresa Donda avevan laschà proclamar lur matrimoni ensemen cun Andrea e Lena. Diesch dis pli tard èn alura vegnids celebradas las duas nozzas cun tutta solennitad. Il past da nozzas è vegnì tegnì en chasa da Florin Junal, bab dals dus spus. Andrea aveva procurà per tut il necessari per che la festivitad correspundia a tuttas modestas pretensiuns, e quai al era reussì. A la fin dal past è cumparida sin maisa ina gronda stgadella cuverta; tut aveva mirveglias, tge delicatezza che questa stgadella cuntegnia. Scuvrind la finala Andrea la stgadella, è tut stà surstà, observond en quella nuschs e botters, ina tratga ch’era fin uss anc mai vegnida servida a la maisa da nozzas; ma il plevon che sa chattava sco giast a la maisa ed al qual Andrea aveva relatà sias relaziuns cun Lena dal temp da si’uffanza, è stà si ed ha ditg cun gronda tenerezza: «Stimatissims giasts da nozzas, questa tratga da nuschs ad ina festa da nozzas as para, sche jau na ma sbagl betg, in pau singulara, e pelvaira n’è ina tala tratga anc mai vegnida servida ad ina tala maisa. Enconuschent jau il motiv per il qual noss signur spus Andrea ha fatg purtar questas nuschs sin maisa, as vi jau declerar quel. Dal temp cur che Andrea era anc in mattet fitg giuven, era el daventà l’unfrenda d’ina disgrazia succedida a Saglioms. El aveva passentà trists dis en ses letg da suffrientscha e pers tut sia forza. Las relaziuns da la famiglia Junal eran da quel temp main agreablas che da preschent; ils geniturs na pudevan betg procurar al malsaun tut la vivonda che fiss stada necessaria per restaurar prest sia possa persa. Durant il temp da reconvalescenza dal giuven è arrivada la festa da l’Assumziun e, sco che scadin da vus sa, èsi quel di usit en nossa vischnanca da regalar nuschs in a l’auter. Lena ch’era da quel temp ina mattetta da mo sis onns, ha gì gronda cumpassiun cun ses ami Andrea ed al appurtava mintgamai in pugn plain nuschs e botters ed ha dustà en questa maniera bleras foms al pitschen pazient. Questa buntad da la pitschna Lena ha fatg sin il malsaun ina tala impressiun ch’el n’ha mai pli emblidà sia pitschna amia; il maletg da l’uffant benefizient era adina avant ses egls e profund en ses cor. Las relaziuns da las duas famiglias èn, sco che scadin da vus sa, sa midadas; ma il sentiment d’engraziaivladad en il cor da noss Andrea è restà, adina restà profund e viv. Il maletg da sia pitschna amia benefizienta al ha semper protegì en tut ils privels che smanatschan ad in giuven en terras estras. Oz vesain nus tuts il resultat ch’ha gì la cumpassiun da la pitschna Lena; ella ha unì dus cors en il matrimoni, dus cors ch’èn en tuttas burascas da la giuventetgna restads fidaivels in a l’auter. Nus pudain avair speranza che l’affecziun vegnia a durar er en il futur e ch’il matrimoni da l’engraziaivel Andrea e da la benefizienta Lena vegnia ad esser ventiraivel. Quai è er mes sincer giavisch e franc er quel da tut quels ch’èn qua preschents.»

Andrea ha purschì a sia spusa trais botters e quella al ha alura dà trais auters; la stgadella è uss circulada e scadin giast ha prendì er sias trais nuschs en regurdanza da questas nozzas. Andrea è uss be anc restà paucs dis a chasa; el è sa preparà da far cun sia giuvna dunna il lung viadi a Lissabon. Andrea ha empermess a ses buns geniturs da mintgamai far ina visita a chasa, cur che sias fatschentas al empermettian da far quai. La scena dal cumià è stada fitg trista. La buna mamma Tona ha embratschà ses char figl cun impetuusitad, schend cun larmas en ils egls: «Quai vegn bain ad esser l’ultima giada che jau poss embratschar mes char Andrea. Jau ta giavisch in bun viadi e ventira en tes matrimoni cun la chara Lena e fortuna en tias fatschentas. Salida er mes chars uffants a Lissabon?» Avend Andrea e Lena salidà tut ils members da la famiglia, han els ascendì il char ch’als dueva transportar a Cuira. Suenter in lung e stentus viadi èn ils dus viagiaturs arrivads fortunadamain a Lissabon ed Andrea ha chattà ses affar en in fitg bun stadi. A la buna dunna Lena hai anc tutgà d’emprender bleras chaussas novas en sia posiziun preschenta, numnadamain la lingua portugaisa e la cuschina tenor la moda da la citad. En famiglia discurrivan ils dus conjugals ed ils dus fragliuns dad Andrea semper rumantscha e sa regurdavan er adina dals usits da lur vischnanca nativa. Spezialmain n’emblidavan els mai da celebrar la festa da l’Assumziun en maniera sco a Domat; las nuschs furmavan alura per intgins dis in artitgel constant sin maisa, ed ils dus conjugals dumandavan il di da la festa in da l’auter las trais nuschs. Quel ch’era il pli svelt, salidava il di da l’Assumziun l’auter clamond cun vusch commuventada: «Eu less las tres nuschs!»


Indicaziuns bibliograficas

[edit]

Transposiziun da la versiun en ‹romontsch fusionau› cumparida en: Annalas 8, 1893, p. 297–383.

Licenza

[edit]
Public domain
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.