Avant intgins decennis viveva a Celerina in um ch’ha deditgà, jau poss bain dir, si’entira vita a la lingua rumantscha e che merita oramai noss respect e noss’engraziaivladad pli che mintgin auter. Nus avain plirs ch’han consecrà lur temp al studi scientific da nossa lingua, blers che l’han enritgì ed embellì cun lur lavurs en prosa u en poesia; ma da quels ch’èn sa distinguids a moda eguala tras studis scientifics, tras ina prosa classica e tras poesias plain bellezza da furma e da cuntegn, avain nus Engiadinais be in, e quel è landamma Zaccaria Pallioppi. Ad el deditgesch jau perquai en pia reconuschientscha e veneraziun las sequentas paginas.
Zaccaria Pallioppi è naschì a Celerina ils 2 da matg 1820. Ses bab era Zaccaria Jon Pitschen Pallioppi, figl da Zaccaria J.P. Pallioppi e da Maria F. Zamboni; sia mamma era Chatrina E. Zamboni. Bab e mamma appartegnan damai a veglias schlattas engiadinaisas. Ils Pallioppis cumparan gia a l’entschatta dal 17avel tschientaner cun il decan Pagliop, l’emprim da tschintg ministers che questa famiglia ha furnì a la baselgia evangelica retica. La schlatta Pallioppi era fitg numerusa a Celerina; en il 18avel tschientaner eran per ordinari var 50 persunas da quest num en vischnanca. Pli tard però è ella sa reducida sin ina suletta famiglia, apunta quella da noss Zaccaria Pallioppi. La famiglia Zamboni è ina da las pli veglias famiglias da Bever.
Restà orfen da vart dal bab en la tenera vegliadetgna dad otg onns, è il giuven Zaccaria vegnì collocà ensemen cun ses frar Elias en l’Institut à Porta a Ftan, nua ch’el ha frequentà la scolà var quatter u tschintg onns. Durant il segiurn en quest institut, ch’era enconuschent da quel temp per sia buna instrucziun ed educaziun, ha el gì la disgrazia, faschond exercizis gimnastics, da crudar uschè malamain sin il chau ch’igl era l’emprim privel per sia vita. El è però sa remess bainspert, per fortuna senza che l’accident avess laschà consequenzas durablas.
Returnà da Ftan a chasa ed arrivà en la vegliadetgna, en la quala ins sto eleger ina professiun, è Pallioppi sa resolvì, segir sin recumandaziun da sia mamma e da ses parents, da vegnir pastizier. Questa decisiun n’ans fa betg smirvegliar; pertge che da quel temp, sco anc ditg pli tard, quasi tut ils giuvens engiadinais e spezialmain quels d’Engiadin’Ota che sa deditgavan a quest mastergn. Vitiers èsi da considerar che la famiglia Pallioppi era sezza involvida en pastizarias a Turin, nua che noss Zaccaria avess gì da far ses giarsunadi. Ma gia suenter trais mais è el stà da return da la bella chapitala piemuntaisa. La lavur d’in giarsun, che consista a l’entschatta pli en lavar plats e magiels, nettegiar la cuschina e scuar la butia che en enconuscher sfegliadas e grassins, n’al ha evidentamain betg plaschì, e sia mamma ha consentì a ses giavisch da frequentar scolas superiuras e da sa deditgar al studi. Senza dubi nutriva ella la speranza da vesair ses figl in di en talar e culierin, e chattava en quai la consolaziun per ils sacrifizis pecuniars ch’ella fascheva per el.
Uschia èsi arrivà che Pallioppi aveva barattà l’atun dal 1835 il scussal alv e la chapitscha alva da pastizier u, sco che noss vegls schevan, da s-chaliter cun l’unifurma e la chapitscha blaua da gimnasiast a la Scola chantunala, nua ch’el ha absolvì fin l’onn 1841 il gimnasi. Dal material uffizial n’hai jau betg pudì relevar dapli; percunter ans relatan ils protocols e l’archiv da la Zofingia bainquant davart il giuven student. Pallioppi è stà commember da questa societad dals 15 da settember 1838 fin ils 4 d’avrigl 1841. El ha stuì bandunar la societad e la scola pervi d’ina malsogna; nus n’intervegnin però betg, sch’el è puspè turnà a Cuira en la scola u be a far ses examen da maturitad e na survegnin er betg infurmaziuns pli detagliadas davart quella malsogna.
L’activitad da Pallioppi en la Zofingia è stada fitg intensiva; el era, ditg cun in pled, il poet da la societad. Gia sia dumonda da vegnir acceptà sco commember da la Zofingia è scritta en furma poetica. Anc sco candidat surpiglia el la redacziun da l’‹Anonymus›, in periodic poetic – umoristic – satiric che serva a cundir il segund act da las sedutas. El resta fidaivel a quest impegn fin il mument ch’el sto sortir da la societad, schebain che, cuntrari als statuts ed a las empermischuns, ils auters members n’al assistan tuttavia betg en sia lavur spinusa e stentusa. Savens legian ins en ils protocols la notizia che l’‹Anonymus› haja allegrà la cumpagnia cun ina poesia lirica tenera u eleganta, cun ina bella traducziun metrica dad Ovid, cun ina ballada elegica ubain cun ina satira murdenta. Er autras lavurs poeticas da Pallioppi che quellas cumparidas en l’‹Anonymus› èn nudadas en il protocol cun laud merità, per exempel ‹Guardaval›, ‹Glycerens Kranz› ed autras. La declamaziun vegniva cultivada quella giada en la Zofingia diligentamain, e Pallioppi cumpara savens er en quest exercizi cun producziuns bain reussidas. La correspundenza da la secziun retica cun las autras secziuns era da quel temp impurtanta ed interessanta, ed er qua chattain nus noss Pallioppi cun tractats or da l’istorgia u or da la tradiziun grischuna. Ed er suenter ch’el era sortì da la societad e da la scola, trametta el, en regurdientscha dals bels onns passentads cun ils amis, sur culms e muntognas ses salid poetic, ina traducziun metrica da la ‹Batrachomyomachia›. Quest’ovra che consista da 434 vers jambics da 5 pes è vegnida prelegida en la societad cun applaus ils 10 da zercladur 1841 e vegn anc uss conservada en l’archiv. Jau na sai betg sche jau duai admirar dapli co che Pallioppi enconuscha exactamain la lingua dal poet, u sche jau duai dar la preferenza a la rima correcta ed eleganta dal traductur. Ma jau chapesch ch’in poet da tala forza gia lezza giada sa defendeva cunter recensiuns memia aspras, ed en cas d’occurrenza, sch’el aveva parì memia sensibel, cumprovava d’avair sia buna part raschun. El saveva sa defender cun bunas armas e las duvrava adestramain er en l’offensiva.
Sia buna mamma, ch’avess uschè gugent vis il figl ina giada sco minister dal pled divin, n’ha gnanc gì la consolaziun d’al retschaiver cur ch’el è turnà da Cuira, e d’al dar sia benedicziun sin l’emprim viadi a l’universitad: ella era morta gia l’onn 1837. Il giuven student n’aveva pia pli ni bab ni mamma per sa cussegliar en il pass il pli impurtant da sia vita, en la schelta da ses studi e damai da sia professiun, ed i na m’è betg enconuschent, tgi ch’al ha guidà e cusseglià.
Sco ch’i para, è Pallioppi anc partì da chasa per ir a l’universitad cun l’intenziun da studegiar teologia; ma arrivà a Jena, è el sa resolvì da sa deditgar a la giurisprudenza. Er en quest reguard mancan tut ils indizis, co e cum e pertge che questa midada è sa fatga, sche quai è stà l’effect da cussegls exteriurs u da reflexiun interna. Jau poss be constatar il fatg che Pallioppi ha da l’entschatta da sia dimora a l’universitad fin la fin studegià giurisprudenza.
Noss Pallioppi è arrivà a l’universitad dal temp che las societads studenticas enconuschentas sut il num Burschenschaften eran en moda. A Jena concurriva quella dal Fürstenkeller, ch’ha pli tard sa dà il num Germania ed en la quala vegnivan cultivadas ideas liberalas, cun quella dal Burgkeller, numnada posteriuramain Arminia. Schebain che noss student era tut auter che ami dals excess ch’accumpognan magari la vita studentica en quellas societads, ed il pli pauc dal tut ami dal duel, ch’era obligatoric per in Burschenschafter en cas da disfidanza, ha el sa laschà persvader da ses amis d’entrar en la Burschenschaft dal Fürstenkeller. Influenza particulara ha gì sin el signur cusseglier dals stadis J.U. Könz ch’era da quel temp medemamain student a Jena, ma gia pli avanzà en ses studis. El ha prendì Pallioppi sut sia protecziun ed è stà ses Leibbursch, fin ch’el, avend finì ses studis, è turnà en patria.
Pallioppi entant viveva plitost retratg, malgrà la buna cumpagnia e las occasiuns multifaras da sa laschar distrair dals studis. Diligent ed intelligent sco ch’el era, al han bastà sis semesters, ils quals el ha passentà per part a Jena, per part a Berlin, per al furnir en la giurisprudenza enconuschientschas teoreticas solidas e profundas, surtut en il dretg roman. Quel furmava en Germania lezza giada ed è stà fin avant paucs onns la basa fundamentala dal studi per ils giurists ed ha exercità sin il giuven Pallioppi ina grond’influenza. Ses senn pronunzià, sco che nus vegnin a vesair pli tard en sias lavurs filologicas, per ina sistematisaziun clera ed ina logica severa, ha el senza dubi racoltà dal studi dal dretg roman. Ch’el saja s’occupà cun studis filologics gia a l’universitad n’è, tenor quai che jau hai pudì intervegnir, betg probabel. Ma ch’el enconuscheva il rumantsch gia quella giada bler pli bain che quai ch’igl è ozendi il cas tar noss students tar lur return da l’universitad, e ch’el disponiva d’ina verva poetica insolita: quai ans mussa ina poesia dal 1843, a la quala nus vegnin a revegnir pli tard.
Installà sco advocat en sia vischnanca paterna, ha el fatg quai che la gronda part fa e tuts stuessan far: el ha tschertgà ina cumpogna per sia vita; u anzi, per dir la vardad, el è s’unì cun quella cumpogna ch’el aveva elegì gia avant che ir a l’universitad. Returnà numnadamain dal gimnasi da Cuira a Celerina, sco che nus avain vis, l’avrigl 1841, è el restà là fin d’atun e n’ha betg be profità da ses temp per far poesias ed admirar las flurs da la cultira e las stailas dal tschiel. Anzi ha el fatg or da sia vita sezza ina poesia, s’acquistond l’amur d’ina da las pli bellas flurs da la vischnanca, ch’aveva cun las stailas glischantas da ses egls prendì possess da ses cor. Sche noss student cun ses ventgin onns vuleva observar la regla fitg recumandabla che la dunna haja dad esser var tschintg onns pli giuvna che l’um, stueva el tschertgar sia spusa tranter quellas mattas ch’eran apaina entradas en la societad da la giuventetgna. Quai era precis il cas cun quella flur cun egls glischants, da la quala è gist stà raschieni: Giunfra Ursina Mengia Vicedomini, la giunfra spusa, era naschida ils 21 da december 1825, sco figlia da Gian Battista Vicedomini e da Susanna nata Pool. Ella appartegneva da vart dal bab ad ina famiglia immigrada da la Vuclina ch’aveva pers ses vischinadi oriund, senza s’acquistar in auter en la nova patria: ella era senza patria. Da vart da la mamma appartegneva ella ad ina veglia schlatta da Celerina, e per quai che reguarda las qualitads chasarinas tirava ella suenter sia mamma. Pauc temp suenter il return da noss student da l’universitad, ils 9 da fanadur 1844, ha gì lieu la nozza, e la giunfra spusa è daventada ina veritabla ed exemplarica Engiadinaisa, ina buna, premurusa e fidaivla consorta e mamma e massera.
Jung gefreit
Hat niemand gereut,
di il proverbi tudestg, e qua è el sa verifitgà.
Nus avain accumpagnà il giuven Pallioppi da la tgina fin l’entrada en la vita pratica. Noss raquint è be memia fragmentar, plain foras e staziuns che n’èn betg scleridas suffizientamain; ma nus avain tuttina pudì relevar che l’educaziun e las scolas ch’el ha giudì, al abilitavan plainamain ad occupar ina posiziun remartgabla en la vita publica ed en sia professiun. Guardain uss in pau, co che quai è sa sviluppà.
Oravant tut na pudeva betg mancar che ses convischins da Celerina al confidassan las caricas, da las qualas els pudevan disponer en vischnanca. Effectivamain ha el lavurà bler per sia vischnanca en diversas posiziuns, numnadamain è el stà quasi tut sia vita, e quai al caracterisescha, commember dal cussegl da scola, quasi semper sco actuar. Ses protocols, che na pon avair areguard lur cuntegn nagin auter ch’in interess local, èn areguard lur furma in stupent monument da prosa rumantscha classica. Er deputà da sia vischnanca en il cumin pitschen è el stà bleras giadas. L’onn 1853 al ha il cumin grond elegì sco nuder dal circul; dal 1855 fin il 1857 è el stà landamma, dal 1857 fin il 1859 deputà al Cussegl grond e derschader da pasch. Il titel da landamma al è restà, tenor veglia usanza, durant tut sia vita, e blers, surtut glieud d’autras valladas, al titulavan perfin giuncher landamma. Dal temp ch’a l’entschatta be ina, pli tard be paucas famiglias noblas avevan il dretg da furnir ils landammas d’Engiadin’Ota, era sa mantegnida en il pievel l’idea ch’il landamma saja semper in giuncher. Na di betg per exempel er Caratsch en ina poesia:
Tuot combino füt da la mamma
E dal padrin Giunker Landamma!
Pallioppi, ch’era in um vairamain nobel da cor e da caracter, ma betg da naschientscha e da schlatta, sa divertiva particularmain, cur ch’el aveva d’explitgar ad in client u l’auter ch’el saja bain landamma, ma betg giuncher.
Plaun a plaun è el alura sa retratg pli e pli da la vita publica cun l’intent da consecrar ses temp liber al studi da la filologia ed en spezial da la lingua rumantscha, ed uschia èsi arrivà che ses convischins n’han betg pli gì occasiun d’al onurar cun autras caricas e ch’el è restà, sco ditg, per tut ses dis landamma.
In grond temp, sa chapescha, sa deditgava el a sia professiun d’advocat, l’emprim cun grond zeli e passiun, pli tard però plitost per far in plaschair a ses amis e clients e per accumplir il duair moral da defender la raschun e d’assister e da cussegliar nua ch’i fascheva basegn. Pli e pli tschertgava el d’evitar ils process avant dretgira cun lur cumbats, intrigas ed agitaziuns, era percunter semper pront da gidar cun buns cussegls u cun lavurs da biro, cumpilaziun da testaments, contracts e sumegliantas incumbensas. Da tut l’Engiadin’Ota currivani natiers a profitar da sia scienza e da ses bun cor, schizunt ils ultims onns da sia vita, cur ch’el aveva, sco ch’ins po bain dir, definitivamain chalà da far l’advocat.
E pertge pomai aveva el prendì cumià da l’arena giudiziala? La resposta sin questa dumonda è curta: perquai che quai na sa cunfascheva betg cun ses caracter. In cor real, sincer, senza ina sbrinzla da faussadad, sa stgaudava el immensamain per quai ch’el suenter in studi conscienzius e scrupulus aveva renconuschì per gist e dretg, ed en questa passiun s’identifitgava el cun la dumonda ch’el aveva da defender. Perdeva el in process, e quai capitava natiralmain e stueva necessariamain capitar, tant enavant ch’igl exista l’indriz che da dus litigiants be in po gudagnar e l’auter sto succumber, sche era el disgrazià. El resentiva quai sco in’offaisa persunala. El na saveva betg sa persvader che la cuntrapart aveva cumbattì en la medema persvasiun da defender la giustia sco el, mabain attribuiva la sconfitta da sia part be a l’intriga, a la dialectica, al sofissem da l’adversari, u a l’inexperientscha, a l’errur u schizunt a la nauschadad e perversitad dal derschader.
Sche l’advocat n’è betg da l’entschatta ennà uschè prudent da metter ina part da sias battaglias persas sin il quint da si’inexperientscha u da sia negligientscha, sche vegn el per ordinari plaun a plaun tuttina al punct da renconuscher che tuttas litas èn discutablas; u almain accepta el cun calma er ina sentenza ch’el craja ingista, basta ch’el haja la satisfacziun interna d’avair fatg ses duair: el fa la pel dira, sco ch’ins ha la disa da dir, e quai è l’unica chaussa ch’al salva. Tut auter gievi cun noss Pallioppi: enstagl da sa quietar e da sa temprar cun l’ir dals onns, daventava el adina pli agità e pli sensibel, e mintga process pers era in veritabel martiri per el ed ina paina per quels ch’eran enturn el.
En questa moda è Pallioppi oramai sa retratg pli e pli betg be da la vita publica, mabain er da l’exercizi da sia professiun. La satisfacziun ch’el ha tschertgà invan en sia professiun, ha el chattà tant pli ritgamain en ses studis filologics; e sch’el pudess vesair il fritg ch’è creschì da sia semenza, sche fiss el segir er pli cuntent cun il success da ses operar a favur da la lingua rumantscha che quai ch’el pudeva esser, cur che la mort inexauribla al ha sdrappà davent da sia lavur.
Ma jau na vi anticipar nagut!
Cura ha Pallioppi cumenzà a deditgar ses temp al studi da la lingua ed a la producziun litterara? Quai na m’è betg enconuschent. Senza dubi vaira baud, pertge che gia l’onn 1857 è cumparida si’emprim’ovra, l’‹Ortografia ed ortoëpia dal idiom romauntsch d’Engiadina ota›, e per ch’el possia cumponer quest’ovra, stuevan esser precedids divers onns da studi serius e perseverant. E gia plirs onns avant che l’ovra menziunada cumparia, vegniva el resguardà da quels ch’al enconuschevan sco autoritad en fatgs d’ortografia rumantscha. Dapi l’onn 1855 publitgavan N. Vital, plevon a Pontresina, ed E. Lechner, plevon a Celerina, ‹La Dumengia-Saira›; l’onn 1857 han magister G. Heinrich e plevon E. Lechner, tuts dus a Celerina, publitgà las istorgias biblicas, translatadas da J.P. Hebel; il medem temp lavurava J. Menni, plevon a Samaden, vi da sia traducziun da ‹Il Nouv Testamaint›. Quests tuts sa devan gronda premura da scriver rumantsch il pli correct pussaivel, da stabilir normas per lur lavur e da las observar consequentamain e scrupulusamain. Els eran tuts amis tranter pèr ed a medem temp tuts amis da Pallioppi. Els sa consultavan ensemen e sa cussegliavan vicendaivlamain. En tuttas cuntraversas e questiuns, cur ch’els na savevan betg s’encleger tranter pèr, recurrivan els a Pallioppi, ed il cussegl u parairi da Pallioppi era per il solit decisiv. Quai ch’el proponiva, vegniva acceptà.
Uschia han valì las normas ortograficas stabilidas da Pallioppi per l’idiom rumantsch avant che quellas daventian enconuschentas al public en general. Dalonder resulta pia ch’el sto avair cumenzà a far studis filologics pauc temp suenter ses return da l’universitad. Ma betg be si’ovra davart l’ortografia cumprova quai, mabain er autras lavurs, per exempel ses referat davart l’istorgia dals idioms retorumantschs ch’el ha prelegì a la societad d’util public a Samaden l’entschatta da l’onn 1858, ina lavur che dat perditga da studis fitg exacts e profunds da la lingua celtica e che meritass da vegnir publitgada en nossas ‹Annalas›, er sche tschertas parts na vegnan betg pli renconuschidas dals filologs moderns.
Schain uss dus pleds davart quel cudesch che jau hai gia numnà diversas giadas.
L’‹Ortografia ed ortoëpia› da Pallioppi1 è in cudeschet da 128 paginas en format octav che mussa co pronunziar e scriver correctamain l’idiom d’Engiadin’Ota a basa da perscrutaziun exacta betg be dal rumantsch e da sia pitschna litteratura, mabain er dal latin e da las principalas linguas derivantas da quel. Las reglas, scrittas sa chapescha,en in rumantsch exemplaric, èn explitgadas e cumprovadas dapertut cun in ritg dumber d’exempels. Tge finamira ch’el ha cun sia lavur e tge ch’el spetga da ses lecturs, di Pallioppi en sia prefaziun. Siond questa er en auters rapports caracteristica, la lasch jau seguir qua cumplettamain:
«Cun scriver e pronunziar correct èsi simpel da vegnir chapì bainspert; da prevegnir a malencletgas, ambiguitad e sbagls; da purifitgar in idiom etc. Il pronunziar e scriver en questa moda èn perquai abilitads bain nizzaivlas, necessarias e surtut a noss rumantsch (in tresor zuppà) giavischablas.
Ma tge servan en tal rapport be giavischs?
Jau n’hai spargnà ni temp ni studi, per curreger il rumantsch d’Engiadin’Ota; per fixar e definir exactamain sias normas; per sclerir quellas cun exempels adattads; cumplettar, nua ch’i mancava; argumentar, nua ch’i fiss dubi – cun in pled: per extender in sistem d’ortoepia e d’ortografia che cuntentass.
Jau hai examinà a fund mintga tun elementar (bustab); inditgà sia rubrica, derivanza, istorgia, pronunzia correcta e deviaziun locala; adoptà tenor vigur ed isanza dus princips da scripziun: il fonetic e predominant (la concordanza tranter scriver e pronunziar), l’etimologic e subordinà (la divergenza tranter quels); enritgì e precisà las maximas davart l’accent, l’apostrof, l’interpuncziun etc., e sclerì quest’ultima tras ina curt’introducziun en la sintaxa.
Jau hai consultà per quest intent persunas cumpetentas e materias parentadas: umens che na scrivan betg be per chaprizi; linguas che normeschan, ma na priveschan betg il rumantsch da sias proprietads.
Publitgond ils fritgs da mia lavur, na spetg jau betg lauds nunmeritads ni criticas bel ed aposta. Jau sper anzi che quest cudesch saja grà a quels che braman da discurrer e scriver cun accuratezza; che respectan en il rumantsch in med per emprender facilmain sias linguas parentadas; che protegian la lingua da lur uffanza – da lur mammas ch’al tschantschavan uschè dultsch – da lur antica, venerabla patria.»
L’autur divida ses entruidament en il scriver e pronunziar correctamain en in’emprima secziun che denotescha ils princips generals da l’ortografia e da l’ortoepia, ed en ina segunda secziun che tracta da tscherts princips ortografics, ma main propris a l’ortoepia.
En l’emprima part stabilescha el la maxima da pronunziar nossa lingua correctamain e lura da la scriver per regla confurm a la pronunzia e be per excepziun tenor l’isanza generalmain adoptada u confurm a l’etimologia. Sinaquai ch’il lectur emprendia d’applitgar quellas maximas, analisescha Pallioppi en detagl scadin tun e scadin bustab. Cumenzond cun ils vocals simpels e cun lur tun pur (flaivel, ferm u sonor) u lur tun betg pur; cuntinuond cun ils vocals maschadads (ä, ö ed ü) ed ils vocals cumponids (diftongs e triftongs), passa l’autur a l’analisa dals consonants. El distingua: bustabs eguals che denoteschan tuns da varia natira, per exempel il c, il ch, il g; tuns eguals che vegnan scrits cun differents bustabs, numnadamain c e q; tuns parentads che vegnan scrits medemamain cun differents bustabs, per exempel b e p, d e t, v e f; finalmain bustabs e tuns d’in dumber egual: h, j ed ils quatter liquids.
La segunda secziun, deditgada als princips spezials, s’occupa particularmain cun la reduplicaziun dals consonants che deriva primo da l’assimilaziun, cur ch’il consonant original e precedent sa transmida en il proxims, segundo da l’augment, en spezial cur ch’i vegn reduplitgà il consonant ch’è unì cun il vocal d’ina preposiziun e che cumenza in auter pled, e finalmain terzio da la posiziun grammaticala per obtegnair in vocal ferm. En pli dilucidescha l’autur, per numnar be l’essenzial ed il pli impurtant, las reglas dals bustabs gronds inizials, da l’apostrof, da l’accent, da la separaziun da las silbas e da l’interpuncziun. Cun l’intent d’explitgar las reglas da l’interpuncziun, inditgescha el er, displaschaivlamain memia curt, las maximas da la sintaxa las pli necessarias.
I fiss interessant da pudair entrar pli en detagl e mussar vi d’inqual exempel la moda instructiva e persvasiva da Pallioppi da tractar ina materia en sai vaira sitga e lungurusa. Ma jau stoss abstrahar da quai, per betg daventar memia extendì. Be areguard il success da quest’ovra na poss jau betg desister da dar inqual indicaziun. Sche auters profets d’ortografia, Rumantschs e d’autras linguas, han cumbattì per il solit invanamain per introducir lur propostas u han persequità lur mira pir suenter lung e stentus cumbat, sche na po Pallioppi pelvaira betg sa lamentar. Ins po dir che sia nova ortografia saja vegnida acceptada en teoria senz’opposiziun. En la pratica è l’introducziun bain stada pli difficila; ma betg per motiv ch’ils scripturs da l’Engiadin’Ota n’avessan betg vulì applitgar las reglas da lur filolog da Celerina, mabain perquai ch’els na las enconuschevan betg e na las enconuschan per part anc uss betg a perfecziun. Da bel princip però han els renconuschì che Pallioppi haja stabilì in’ortografia talmain correcta e gista ch’i na dettia nagin motiv da tschertgar u giavischar ina meglra. Quai è in eveniment tant surprendent che jau hai pensà d’al menziunar expressivamain.
Quest fatg na vegn er betg sminuì il minim tras ina polemica ch’ha gì lieu en il ‹Fögl d’Engiadina› e da la quala jau relat dus pleds.
Il ‹Fögl d’Engiadina› ch’ha cumenzà sia cursa terrestra il prim da schaner 1858, pia curt temp suenter la cumparsa da l’ortografia da Pallioppi, ha applitgà da l’entschatta ennà las maximas da quel. La redacziun po perquai segirar cun plain dretg:2
«Sche nus vulessan anc far menziun d’inqual fritg ch’il ‹Fögl› ha purtà, u d’inqual merit ch’el ha, sche crajain nus ch’el n’haja betg sulet purschì l’occasiun a blers Engiadinais d’exprimer lur differentas opiniuns davart affars pli impurtants, tant patriotics sco er locals, mabain ch’el haja er introducì en l’Engiadin’Ota ina meglra ortografia pli unifurma, fundada sin l’ortografia ed ortoepia da Pallioppi, e rendì quella pli generala, senz’esser minuziusamain sclav da l’excellent’ovretta numnada.»
Tuttina n’aveva il ‹Fögl› pli baud mai rendì attent ses lecturs a l’ovra da Pallioppi, saja per la recumandar u saja almain per dir che la redacziun scrivia tenor las maximas da quella. Pir l’onn 1860 chattain nus en il ‹Fögl› insatge en chaussa, numnadamain il sequent artitgel da la redacziun.3
«Puncto ortografia rumantscha. Enconuschentamain n’existiva pli baud nagin’ortografia rumantscha basada sin princips gists u sin reglas bain raschunadas e fundadas. Mintgin scriveva tenor sia moda e ses chaprizi.
Schizunt en ils vegls cudeschs rumantschs è la moda da scriver en plirs reguards differenta. Gea, perfin en las scrittiras d’umens che vestgivan las emprimas caricas dal pajais e che discurrivan e scrivevan uschiglio fitg bain rumantsch, è l’ortografia diversa. Ins chatta darar dus che scrivan en la medema maniera. Quant pli gronda era la confusiun en chaussa en l’ulteriura populaziun! – Desiderabla era oramai ina guida e regla respectiva. – E bain, uss avain nus princips d’ortografia bain raschunads e fundads en l’ovretta dal sgr. landam. Z. Pallioppi, entitulada: ‹Ortografia del idiom romauntsch d’Engiadin’ota›. Sch’intgins vulan tuttina scriver autramain, crititgond l’ovretta numnada, sche duain els far enconuschent lur princips differents ed agiuntar er raschuns e provas cleras, uschiglio pon ins dir er qua: Crititgar sa mintga nar! – En mintga cas essan nus dal parairi ch’i saja meglier d’avair ina regla che nagina; ed enfin che nus na vegnin betg ad avair in’autra guida en l’ortografia, preferibla a quella che nus avain uss, sche cussegliain nus a tuts quels che scrivan rumantsch, surtut als magisters che mussan rumantsch en las scolas, d’introducir ed adoptar ils princips d’ortografia declerads en l’ovretta surmenziunada. Nus la recumandain cun plaina persvasiun, n’enconuschend da preschent nagut meglier.» –
Questa recumandaziun ha stimulà in correspundent dal ‹Fögl›, probablamain reverenda P.J. Andeer, quella giada a Bravuogn, da recensar la lavur da Pallioppi.4 Laschond valair ils merits da l’autur erudit, chatta il recensent ch’el saja da las giadas memia doct, dovria memia blers terms esters, surtut grecs, ed haja, considerond exclusivamain il rumantsch da l’Engiadina’Ota, difficultà inutilamain ed a grond pregiudizi da la chaussa l’uniun dals dialects rumantschs, almain da quels d’Engiadina. Omnia cum pluribus.
Cun questa critica al duevi ir malamain. Dus defensurs da Pallioppi cumparan sin la scena.5 L’emprim, plain fieu e flomma ed indignaziun – en detagls na poss jau betg entrar – constatescha tranter auter che las maximas essenzialas da Pallioppi sajan gia vegnidas introducidas en diversas scolas ed observadas en divers novs cudeschs rumantschs. Il segund fa er resortir che la lingua clera e concisa ed adattada al subject scientific dal cudesch vegnia chapida facilmain da quels che la studegian endretg, particularmain da magisters; or dal qual resulta danovamain che l’ortografia da Pallioppi vegniva applitgada en las scolas.
Il recensent returna suenter intgin temp a sa giustifitgar,6 repetind intgins puncts da si’emprima critica ed insistind spezialmain sin la proposta d’unir ils dialects ladins. Cun quai ha la polemica gì ina fin: las maximas ortograficas da Pallioppi n’èn pli vegnidas contestadas da nagin.
Anc il medem onn scriva in correspundent dal ‹Fögl›7 en ina revista litterara tranter auter:
«Il filolog president Zaccaria Pallioppi da Celerina, vesend il basegn d’in cudesch normativ per mussar nossa lingua, fa suenter lavur bain fadiusa e studis profunds stampar anno 1857 a Cuira l’‹Ortografia ed ortoëpia del idiom romauntsch d’Engiadin’ota›, in’ovra che merita tut laud.»
Schebain che Pallioppi n’è betg intervegnì persunalmain en la pitschna guerra che jau hai menziunà survart, sche è el senza dubi vegnì a savair il num dal recensent. Jau fiss quasi dispost da crair che quai saja er stà in pau il motiv daco ch’el ha recensà fitg minuziusamain l’ovra dad Andeer davart l’origin e l’istorgia da la lingua retorumantscha ch’è cumparida curt temp suenter.8 Andeer sa mussa in pau sceptic areguard la derivanza da pleds rumantschs dal celtic, scriva er davart ils studis relativs da Pallioppi senza enconuschientscha exacta dals fatgs; en pli repeta el quai ch’era stà scrit en il ‹Fögl› davart l’uniun dals dialects e reproscha indirectamain a Pallioppi ch’el veglia admetter be l’idiom d’Engiadina’Ota sco lingua pura e bella. Pallioppi al attatga perquai cun energia e fina satira en in artitgel9 en il ‹Fögl d’Engiadina› ch’è ina nova cumprova da ses stil elegant e logic e da la forza da sia polemica. La resposta dad Andeer è cumparida en la medema periodica10 e fa ses pussibel per calmar Pallioppi, quai che para dad esser reussì.
Silsuenter ha il cudesch da Pallioppi fatg valair si’influenza sur ils cunfins da l’Engiadin’Ota or. Er ils auturs da l’Engiadina Bassa han adoptà circa las medemas reglas ortograficas, mantegnend però tuttina lur idiom net e stget. Particularmain la nova ediziun da la bibla mussa quai a moda evidenta.11 E tgi ha procurà questa lavur? Gist il reverenda P.J. Andeer, da quel temp a Tschlin, ensemen cun reverenda N. Vital a Ftan. Vairamain ina bella satisfacziun per l’autur da l’Ortografia!
Er da noss frars tschalovers en Surselva è l’ortografia ed ortoepia da Pallioppi vegnida appreziada meritadamain. Questa lavur ha servì sco basa als studis da professer Carigiet ch’ha, curt temp suenter che quella è cumparida, publitgà in entruidament per l’ortografia rumantscha.12 E tgi na sa betg che professer J.A. Bühler ha prendì bler material per si’ortografia cumbinada or da l’ortografia ed or d’autras ovras da Pallioppi, e ch’el al ha semper stimà e venerà sco in dals pli bain meritads linguists rumantschs!
Tgi ch’avess cret che Pallioppi s’occupia unicamain cun sfegliar cudeschs da dretg per tschertgar arguments da defensiun per ses clients u a svutrar dicziunaris, lexicons, grammaticas da tuttas sorts linguas per sa perfecziunar en ses studis filologics, quel fiss sa sbaglià grondamain. Ni la giurisprudenza ni la filologia – enconuschentamain duas signuras ch’han in caracter plitost sitg, asper e lungurus che amabel e seductiv – n’èn stadas bunas da stenschentar l’avaina poetica da landamma Zaccaria Pallioppi.
Ils emprims onns suenter ses return da l’universitad è Pallioppi s’occupà cun translatar il ‹Nachtwächter› da Körner en rumantsch, segir cun l’intent betg be da s’exercitar en la lingua rumantscha, mabain er da procurar a la populaziun e spezialmain a la giuventetgna in divertiment agreabel ed instructiv. ‹Vetter Anduochel› – quai è stà il titel elegì da Pallioppi – è vegnì giugà a Celerina, ed è stà tenor regurdientscha da la generaziun preschenta l’emprima cumedia ch’è vegnida dada a Celerina. Pli tard l’hani er giugà a Samedan, e tenor quai che m’è vegnì raquintà, existan anc exemplars manuscrits dal Vetter Anduochel.
Bainquant pli tard ha Pallioppi publitgà en la ‹Dumengia-Saira› da Vital e Lechner in pèr poesias; l’onn 1863 èn cumparidas intginas en il ‹Fögl d’Engiadina›, e l’onn 1864 è sortì da la stampa l’emprim fascichel cuntegnend 12 poesias.13 L’onn 1866 ha il poet regalà als Engiadinais il segund fascichel.14 Quel cuntegna 30 poesias, da las qualas 17 eran stadas inseridas en il ‹Fögl d’Engiadina› dals onns 1864 e 1865. Il terz fascichel cun 30 poesias è suandà l’onn 186815 ed a medem temp è cumparì l’emprim fascichel, revedì ed augmentà, en segunda ediziun.16 Er da questas eran bleras, numnadamain 27, cumparidas ils onns 1866 e 1867 en il ‹Fögl›. Suandadas al terz ed ultim fascichel èn anc 6 poesias ch’èn cumparidas l’onn 1870 en il ‹Fögl d’Engiadina›.
Ils exemplars da las poesias da Pallioppi èn vendids fin l’ultim gia dapi var dus decennis. La suprastanza da la Societad retorumantscha craja perquai da far in bun servetsch a ses commembers cun publitgar l’entira collecziun en las Annalas da quest onn, sinaquai che mintgin possia sa recrear ed edifitgar vi da questas perlas da la litteratura ladina. A mai resti be da referir, co ch’ils products da la musa da Pallioppi èn vegnids retschets a ses temp e d’agiunscher inqual remartga davart la valur litterara che jau las attribuesch. Questas expectoraziuns ma porschan l’occasiun da caracterisar cun inqual intermezzo, che sa preschentan da sez, en plirs reguards betg be il poet, mabain er l’um.
L’emprim fascichel da las poesias da Pallioppi è vegnì beneventà sequentamain da ses frar en Appollo, sgr. Simon Caratsch, en la rubrica Corrier d’Engiadina:17
«Ina nova, modesta ovretta è cumparida quests ultims dis a la glisch dal mund e vegn ad enritgir nossa litteratura reto-ladina, fin qua uschè stgarsa e meskina. Quest’ovretta è entitulada: Poesias da Zaccaria Pallioppi. L’autur da l’Ortografia ed ortoepia da lingua rumantscha è gia enconuschent a moda memia favuraivla en nossa vallada ed ordvart quella ch’i fiss qua necessari d’entretschar elegias sin si’ultima pitschna lavur, per la recumandar al public. Mintgin ch’ha legì a ses temp en quest ‹Fögl› ses stupent sonet deditgà a Garibaldi e pli baud ses bels e vigurus versins davart l’Egualitad, quel na spetga franc betg autras incitaziuns per currer svelt en la butia Meyer a Samedan a cumprar la modesta ovretta apaina publitgada da noss Pallioppi. En quella vegn il lectur ed amatur da nossa lingua reto-ladina a chattar, sco che avain chattà er nus, ina lingua pura, eleganta, betg maschadada cun autras linguas u dialects, las rimas betg sfurzadas, ils vers culants e natirals ed ils temas tschernids delicats, commovents, poetics, sco per exempel ‹Ils brumbels da rosa›, ‹Las flurs da glatsch›, ‹Primavaira›, ‹La viola›, ‹Nossa patria› etc. etc.
Tranter ils divers figls d’Engiadina che stiran da preschent cun pli u main success Apollo per ils chavels, è Pallioppi, a mes savair, l’unic ch’ha fin qua tentà en nossa lingua il sonet talian, vul dir duas quartinas unidas a duas terzinas, ed en quai, stuain nus confessar, è el reussì fitg bain. La cumprova furman ‹Il Garibaldi›, ‹Il vadret›, ‹Il cours dal muond› ed ‹Il firmamaint›, tut sonets che, segund noss giudizi imparzial, laschan pauc a giavischar e meritan laud. Main fortunà ans para il poet, e sperain ch’el na prendia betg en mal quest’observaziun, en las rimas umoristicas. L’unica che nus chattain en si’ovretta, entitulada ‹Il sfendabluozchers›, avain nus legì e relegì pliras giadas cun attenziun, senza pudair chapir e scuvrir endretg las intrigas u la moda singulara, cun la quala il sfendabluztgers tramegliava la Lugrezia! In’autra menda da la racolta da poesias da sgr. Z. Pallioppi è quella, d’esser zunt memia restrenschida e meskina; in poet da la vegliadetgna e da la forza da sig. P. posseda indubitablamain in scrign emplenì da poesias, veglias e novas, tranter las qualas, faschond ina tscherna scrupulusa e minuziusa, avessan tuttina stuì resultar dapli che sulet 12, e quellas fitg curtas, degnas da vegnir preschentadas ed offertas ad in undrà public d’Engiadin’Ota! Jau observ però che l’ovretta porta il numer I, in segn che bainbaud vegn a suandar ina segunda e forsa er ulteriuras, quai che jau giavischass vivamain.
Perduna, o collega,
Mieu dir spassiono;
Containt sgür non füssast,
Sch’eau tuot’vess lodo!»
Ins vesa or da la conclusiun da la recensiun ch’il collega enconuscheva la sensibilitad da Pallioppi, e nus vegnin anc ad inscuntrar dapli cumprovas da quest tratg da ses caracter. Da l’autra vart mussan ils fatgs che Pallioppi pigliava en consideraziun scrupulusa ina critica giustifitgada: en la segund’ediziun da quest emprim fascichel manca ‹Il sfendabluozchers›, percunter è il dumber da las poesias creschì da 12 sin 24.
In’autra cumprova che Pallioppi era fitg accessibel ad observaziuns giustifitgadas, resplenda dal sequent: En in numer dal ‹Fögl d’Engiadina›18 aveva el publitgà il sonet ‹Gallicius› ch’ha dà occasiun ad in enconuschider da l’istorgia natirala da far ina remartga. Immediat respunda Pallioppi, curregind il sbagl ch’al era capità en questa moda:19
«Rectificaziun dal sonet ‹Gallicius›. In ami m’ha rendì attent che las randulinas na maglian betg sems, mabain tgirallas, e che consequentamain il pled ‹semin› en mes ‹Gallicius› na saja betg adattà. Jau engraziel per quest’observaziun gista e vi admetter che jau avess fatg meglier da tegnair quels vers anc in temp sut clav, enstagl d’als publitgar memia precipitadamain. Quell’errur però che m’è fugida en il fieu d’entusiassem ed ha divertì ils sgiamiaders, sa lascha curreger cun dus stritgs da penna. Jau ma permet oramai da substituir il pled ‹semin› cun il pled pli adattà ‹splerin›, quai vul dir: pitschna tgiralla, sco che jau ma regord che mia stimada mamma aveva la disa da dir, e sco che resorta da la bella collecziun da poesias rumantschas dal sgr. C. Flugi e dal supplement al dicziunari tastgabel dal sgr. O. Carisch. Plinavant èsi necessari che jau remplazzia il pled ‹s-charsaunta› tras ‹filaunta› (derivant da ‹feil›, ‹Galle›), uschiglio pudess ins dir che ni la glieud sin terra ni ils beads en paradis na mangian splers. La segunda strofa da ‹Gallicius› tuna oramai pli correctamain uschia:
Ma fo que stret, che suot ün tol am tschaunta,
E sun eau be per ün splerin melvis –
Schi turnerò a pü beos amis,
Ch’ün utscheïn nun squitscha ne filaunta.
Ch’il term ‹melvis› enstagl da ‹melvisa› sa referescha al pled precedent ‹utschè (cf. l’emprima strofa), e betg direct a randulina, è facil da chapir, e sch’ins observa che sut ‹spler› vegn er chapì ‹girun›, sche admet jau quai, sco che jau admet che per exempel ‹mür›, ‹saiv›, ‹mess› etc. signifitgan dus objects fitg differents; ma che jau dovria en ‹Gallicius› il term ‹spler› en l’ultim senn, fiss pli stupid che malign e cavillus d’interpretar...»
Ch’el n’admetteva però betg correcturas arbitrarias vi da ses products, relevain nus dal sequent cas: En in auter numer dal ‹Fögl›20 aveva la redacziun inserì ina poesia da Pallioppi cun il titel: ‹Il romauntsch ladin›. Prontamain21 è sa fatg udir noss poet cun la sequenta ‹Corrigenda›.
«A mes vers publitgads en il nr. 20 dal ‹Fögl d’Engiadina› hai jau mess ordavant il titel: ‹Noss romauntsch›, e betg: ‹Il romauntsch ladin›, sco che la redacziun al ha midà arbitrariamain. Noss rumantsch però (vul dir quel dals vers en dumonda, il dialect da l’Engiadina’Ota) ed il rumantsch ladin n’èn betg precisamain la medema chaussa (ladin è numnadamain er il dialect da l’Engiadina Bassa); perquai giavisch jau, da restituir als surmenziunads vers lur titel oriund.
Plinavant veglian ils tit. lecturs leger ‹quel› enstagl da ‹que› en l’emprima lingia dal segund vers; ‹dals›, betg ‹dels› en la segunda lingia dal novavel vers, e terminar la segunda lingia dal tschintgavel vers cun in segn da reflexiun (–) al lieu d’in semicolon (;), bramond jau almain en mes modests products da ma tegnair vi da las normas ortograficas da mi’ovretta relativa.»
In auter exempel:
Avant che publitgar la segunda collecziun da poesias, ha Pallioppi inserì in discret numer da quellas, sco che jau hai gia menziunà survart, en il ‹Fögl d’Engiadina›, tranter auter er in sonet sin las Poesias umoristicas e popularas dal signur S. Caratsch22, en il qual el di ch’er el,
«...al quêl be larma e sospir
Il satan e sa nona haun covieu»
haja stuì rir irresistiblamain, legend las poesias da ses collega e vesend, co ch’el di il bun ed il nausch da tuts e tranter auters er da quel
«...chi ais pü nar co Tach.»
En il medem numer dal periodic rumantsch aveva recensà er reverenda Tramêr las poesias da noss umorist, ed en il numer sequent vegn lura reverenda Kirchen a dir che la recensiun da Tramêr saja gista ed adequata, ma quella da Pallioppi oramai betg.
«La recensiun da Z.P.» legiain nus là23, «è en furma poetica e vaira curta e di tuttina vaira bler. El na vul esser ni bugliac ni flattader, ma è en quella, tenor noss giuditgar, pli malengraziaivel e senza tact che quai che nus dad el mai n’avessan spetgà. Sch’el vuless sa stgisar cun la licenza poetica, sche remartgain nus che en quella saja el ì memia lunsch...»
Questas observaziuns han mess noss poet en ina terribla agitaziun ch’ha pudì vegnir calmada be cun stenta. Quai ans mussa il pli bain la resposta che Pallioppi ha dà e che jau vi reproducir qua almain en sias parts essenzialas, cumbain ch’ella è in pau lunga. Jau crai che quai sa lascha giustifitgar sco exempel da la bella, eleganta, murdenta avaina satirica da Pallioppi. Surpassond l’introducziun citesch jau verbalmain:24
«Jau sun natiralmain stà fitg indignà da tal agir e n’avess betg mancà d’enchaminar la via processuala, sch’il paschaivel sgr. Planta, redactur dal ‹Fögl›, ed il bainvulent sgr. Caratsch, che m’ha declerà sia plaina cuntentezza cun mes sonetin, na fissan betg intervegnids en tala moda che jau poss quietamain desister da quel pass. Els m’han numnadamain scrit omadus d’avair interpellà il sgr. Kirchen areguard ils motivs da quell’inculpaziun e d’avair obtegnì da quel la sequenta decleraziun.
Tenor crair da Kirchen sun jau stà:
1. malengraziaivel vers Dieu, avend jau lamentà en mes sonet ch’il satan e sia nona m’hajan cuì be suspirs e larmas, e:
2. senza tact vers sar Gian Tach, mia cuntrapart in lite precedenta, essend che jau sun ma servì en il numnà sonet dals pleds proverbials ‹pli nar che Tach›.
Premess che questa decleraziun saja fidaivla, hai jau tuttina cret ch’i na valia effectivamain betg la spaisa, da tegnair si il magistrat cun talas bagatellas, ma che jau stoppia tuttina dir dus pleds per mia defensiun...
Quai che concerna pia l’emprim puntg, sche stoss jau declerar d’:
a) esser evident che mes sonet n’externescha, sco gia ditg, betg la minima lamentaschun cunter Dieu, anzi be cunter il satan e sia nona, e che tranter Dieu e quests demunis regia – malgrà la confusiun dal sgr. K. – ina differenza decisa e notorica;
b) esser cler damai che n’avend jau lamentà minimamain cunter Dieu, na poss jau er betg vegnir inculpà cun raschun da malengraziaivladad vers quel;
c) esser cler plinavant che mia lamentaschun cunter il satan e sia nona, che notoricamain cueschan larmas e suspirs betg be a mai, anzi a tut il mund, è gista, e che jau hai gist uschè pauc motiv sco autra glieud d’als charezzar e d’als charsinar perquai. Craja però Kirchen da stuair prender en protecziun quests dus ch’al han mussà da far nair ses proxim senza nagin motiv plausibel, sche cumplansch jau questa cretta e ma confort cun quai ch’in undrà public fitg probablamain vegn ad esser da mes avis.
Quai che resguarda il segund puntg, sche èsi incontestabel:
a) ch’ils pleds proverbials ‹esser pli nar che Tach› dateschan d’avant seculs, e che ni sar Gian, ni nagin auter Tach uss vivent als hajan provocà, anzi in nar decis e precedent a l’existenza dal proverbi sez;
b) che consequentamain ni jau ni auters che sa servan da quels pleds, ni pon ni vulan manegiar cun quels numnà sar Gian Tach ch’è tut auter ch’in um nar, anzi manegian be il provocant da quel proverbi, e che oramai:
c) l’inculpaziun dal sgr. K., che jau saja per numnà motiv ma mussà senza tact envers sar Gian Tach, uss vivent e dimorant a Bever, n’ha betg propi mauns ni pes.
Craja però Kirchen da tuttina vulair assister a narramenta morta e sepulida avant seculs, sche ma displaschi che sia remuneraziun na vegn betg ad esser grassa, e ma limitesch a dumandar ch’el sa legitimescha tras procura, pertge che senza questa n’è er sia cuntrapart betg tegnida d’al respunder pli.»
Sin questa defensiun da Pallioppi ha Kirchen replitgà lungamain25, e Pallioppi ha gì il bun senn da duplitgar be cun la decleranza ch’el na s’indigneschia betg da respunder cun in sulet pled.26
Cun quai è la polemica ida a fin. Tuttina ha Pallioppi però, publitgond il sonet menziunà en ses segund fascichel, substitui il satan e sia nona cun ils pleds ‹nairezzas indiciblas› e remplazzà l’allusiun proverbiala ‹quel, chi ais pü nar cu Tach› cun ils pleds ‹quel, chi ho noschdet a sfrach›.
Reprendain puspè il fil dal referat.
Il segund fascichel da las poesias da Pallioppi è cumparì l’onn 1866, d’in temp che noss poet era en discordanza cun la redacziun dal ‹Fögl›. Quai resulta d’ina brev privata da Pallioppi ch’è en mes possess. Sche questa discrepanza stat en connexiun cun la polemica da l’onn 1865, na m’è betg enconuschent. Quella vegn però ad esser stada il motiv ch’il ‹Fögl› annunzia las novas poesias be en in ‹Comunicho› plitost fraid. Nun legiain sut il titel ‹Litteratura romauntscha›:27
«Ina segunda collecziun da poesias rumantschas dal signur landamma Zaccaria Pallioppi è cumparida avant curt en stampa. Enconuschentamain appartegnan las poesias dal surmenziunà autur tranter las meglras en noss idiom ladin. Perquai recumandain nus er quellas dal segund fascichel al public rumantsch, giavischond ch’il cultivatur instancabel da noss dialect ladin vegnia encuraschà e stimulà en sias ludaivlas premuras e fadias relativas...»
Evidentamain han chattà ils lecturs dal ‹Fögl› che questa recumandaziun curta e sitga na correspundia betg als merits dal poet, e perquai vegn pauc temp suenter il correspundent ...g (probablamain magister T. Gredig ch’è enconuschent als lecturs da las Annalas) cun ina recensiun pli detagliada. Ecco la qua:28
«Quest enviern è la litteratura rumantscha vegnida enritgida d’in segund opusculum da 59 paginas en octav da poesias, sortidas da la plima dal fitg merità signur president Z. Pallioppi. Quellas consistan per gronda part da sonets, ils quals dechantan persunalitads surtut da nossa pli stretga patria grischuna en ils seculs passads, las qualas, saja sin teater politic, saja sin il terren scientific u refurmatoric, han acquistà renum istoric e che pir memia, malavita, èn tar ina gronda part da la posteritad quasi crudadas en emblidanza. Ils sonets numnads – ina versificaziun fin uss pauc usitada en il rumantscha e che preschenta sias bunas difficultads – acquistan, ultra da lur valur poetica incontestabla, anc dapli valur per main versads en l’istorgia tras las annotaziuns biograficas, las qualas l’autur ha agiunt a la fin.
Tras l’entir’ovretta tanschan ideas vairamain poeticas, las qualas il cultivatur erudit da noss rumantsch ladin è sta bun da vestgir tras e tras en in ritmus fitg culant.
Il referent abstrahescha d’ulteriuras recumandaziuns da sai anora. Ils sacrifizis enconuschents ed il temp liber che l’autur ha impundì dapi ina seria d’onns cun success e senz’esser remunerà per cultivar nossa lingua ladina, sco er sias anteriuras prestaziuns sin il champ litterar, recumondan suffizientamain ils products poetics surmenziunads, ils quals franc nagin lectur vegn a metter or da maun senza esser satisfatg agreablamain.»
Dus onns pli tard è suandà il terz ed ultim fascichel da poesias, e davart quel chattain nus en il ‹Fögl› sut il titel ‹Las poesias da Pallioppi› ina bella recensiun che jau vi reproducir quasi in extenso:29
«Cun grond daletg», scriva il recensent che firmescha cun C. e che na m’è betg enconuschent, «avain nus en quests bels dis da primavaira legì tras anc ina giada las poesias dal sgr. Pallioppi ch’eran stadas stampadas gia pli baud, ed alura er il considerabel dumber da quellas ch’èn cumparidas ultimamain da l’autur numnà; e nus ans sentin stimulads da pronunziar intginas ideas ch’èn sa furmadas durant questa lectura.
A noss giuditgar è cun questas poesias entrà ina nova perioda en nossa litteratura rumantscha, la quala fin uss enconuscheva be la poesia populara, ma che vegn uss a render populara la poesia classica e d’art en moda tant eclatanta, sco che quai n’è daventà forsa gnanc en Germania, che fin qua cun grond success ha natiralisà las furmas poeticas tant dals pievels antics sco er dals moderns.
Ponderond danunder che quest success surprendent possia derivar, resulta a la fin che quel na po provegnir da nagut auter che da la circumstanza fortunada ch’il schlantsch da l’animaziun poetica dumonda mintga giada gist quella furma ch’è messa en diever. Uschia che en blers lieus sa fa valair il patratg che sche questas furmas n’avessan betg existì gia pli baud, l’autur en forza da si’idea poetica, cur che quella era en el il pli fermamain activa, avess stuì inventar precisamain questa furma, per dar a si’idea in vestgì adequat.
Sco sumegliantas poesias en autras linguas (...), avain nus legì las poesias da sgr. Pallioppi l’emprim dal tuttafatg plaun, faschond resortir pli che per il solit las silbas fermas u accentuadas e la cesura (...); ed observond questa metoda ans èsi bainbaud stà facil da leger cun segirezza suffizienta tant las poesias cun furmas tar nus gia popularas sco er quellas cun in ritmus introducì da nov. E pir alura avain nus emprendì ad appreziar la bellezza e la forza che l’autur, cun agid da l’animaziun poetica, è stà bun d’inspirar a questas furmas. Cumbain che nus n’essan betg prelectur d’art, sche pudain nus tuttina segirar che talas poesias, prelegidas silsuenter da nus ad auters, han mess ils auditurs en surpraisa.
Da l’emprim fascichel da las poesias menziunadas è gia cumparida ina segund’ediziun, augmentada considerablamain. En quella sa chatta uss er ‹La revista notturna› (‹Nächtliche Heerschau›) suenter Zedlitz. Sch’ins vul savair, quant che quest ‹suenter› vul dir, sche duai ins confruntar la fin da la poesia da Zedlitz cun quella en la poesia dal sgr. Pallioppi, ed ins vegn a constatar tge senn da tut autra purtada che quest ultim è stà bun da metter en questa lavur. Il terz fascichel, ch’è sco la nov’ediziun da l’emprim vegnì stampà a Samedan, stat en mintga reguard amplamain a pèr cun ils dus emprims. Ordvart bain ans ha plaschì en quel l’oda ‹All’Elvezia›.
En temps transitorics sco il preschent, nua ch’ins, en il zeli da las novas ideas che cumparan, bitta tant facil davent cun ils sems er il minz, è il profund sentiment da fidanza en la direcziun tutsaviaivla dal Suprem e la tschertezza confortanta dal futur beà en l’eternitad, che sa preschenta en mintga fascichel da las poesias dal signur Pallioppi, ordvart benefizienta e consolanta.
Talas ovras èn fitg adattadas a la conservaziun da nossa bella lingua ed èn perquai degnas da vegnir chattadas en mintga famiglia ch’ha anc pietad per il pli venerabel tresor relaschà da noss antenats, per ses pled sonor.»
Da quai ans pudain nus persvader che noss poet n’ha betg motiv da sa lamentar da l’accoglientscha che sias rimas han chattà. Jau sper ch’el n’haja er betg motiv da suspirar cun il poet tudestg che na sa cuntenta betg dad esser ludà, ma vul er esser legì.
Avend dilucidà il giudicat dals contemporans da Pallioppi davart sias poesias, ed avend udì il parairi da quels ch’han collavurà a medem temp cun el ad enritgir ed embellir nossa litteratura poetica ed a cultivar nossa lingua materna, pudess jau facilmain abstrahar da dir er mes sentiment en chaussa, tant pli che jau cun la meglra voluntad na poss betg dir bler da nov ed hai pauc plaschair da repeter il parairi dals auters. Jau vi però tuttina agiunscher in pèr observaziuns.
Ans tschentond la dumonda, tge che Pallioppi sez ha tschertgà d’effectuar cun sias poesias, chattain nus la pli clera resposta en la prefaziun a las poesias da l’emprim fascichel. En sia lingua tant melodiusa, amabla e tuttina vigurusa ans di el:
«Sche nobels cors umans, ch’èn tuttina las pli stgettas perlas da la creaziun, pon effectivamain scuvrir en questas poesias quai ch’els tschertgan, numnadamain fidanza infantila en la charitad dal Segner, admiraziun commoventa da la natira, viv entusiassem per la patria ed indignaziun da la perfidia e sceleratezza: sche speresch jau ch’els na ma condemneschian betg per ils defects da quellas. Persvadan ultra da quai mias rimas novas, sco las gia enconuschentas, ma preschantamain rectifitgadas, che quest idiom n’è tuttina betg be in sbratg selvadi, ma tant lom e tant melodius, tant modellabel e tant susceptibel a cultivaziun sco autras linguas: sche hai jau cuntanschì ina buna part da mes scopo ed engraziel a Dieu mintg’offerta ch’el m’ha concedì per mia lingua materna.
En tut ils cas desideresch jau però – ubain chattond questas flurettas in lieu modest e pitschen en il cor da mes cumpatriots, ubain duend er be servir da cranz sin mes vaschè ed esser prest emblidadas sco lur cultivatur – che mes exempel animeschia forzas pli adattadas a producir insatge meglier, saja en quest dialect ubain en quel da la Surselva u da l’Engiadina Bassa, dal Surses u d’autras vals retorumantschas. Pertge che mintga dialect ha sias proprietads appreziablas e gnanc in, enconuschì e cultivà duaivlamain, n’è inferiur a quel da l’Engiadin’Ota.»
L’expressiun da fidanza infantila en la charitad dal Segner che Pallioppi numna sin l’emprim plaz sco attribut da sias poesias, chattain nus dapertut en sias ovras e tar subjects da differenta natira; jau menziunesch be ‹Il firmamaint›, ‹L’evangeli›, ‹Mieu bun pastur›, ‹Allas stailas›, ‹Ün trafögl›, ‹Pazienza e fidaunza›. Da si’admiraziun commoventa da la natira, particularmain da las figlias teneras da Flora, ans dattan testimonianza tranter autras stupentas chanzuns: ‹Ils buttuns da rösa›, ‹Gentiana acaulis›, ‹La viola›, ‹Il vadret›, ‹Prümavaira›, ‹La minchületta›, ‹Rösa da god› e ‹Groffel da spelm›.
Ses viv entusiassem per la patria e per ils eroxs da noss’istorgia, dals temps memorabels da Chalavaina e da la refurmaziun vinavant fin a la perioda da dispitas, questiuns e praticas internas, relevain nus da ‹Nossa patria›, ‹All’Elvezia› e da quel admirabel ciclus da sonets en il segund fascichel. Si’indignaziun da la perfidia e da la sceleratezza ans mussan cun colurs vivas e favella energica ultra da pliras poesias gia numnadas en spezial las sequentas: ‹Garibaldi›, ‹Ils martirs als despots›, ‹Chanzun del perseguito›, ‹Il meteor›, ‹Lealted›, ‹Cuors del muond›, ‹Remuneraziun›, ‹Alla fortüna›, ‹Gloria ed invilgia›, ‹La mort da Giuda› ed ils trais sonets ‹All’Italia›.
Jau agiunsch a questas quatter categorias da chanzuns, che noss poet ha sez stabilì, anc intginas. A sia malcuntentezza cun l’ir dal mund e cun sia sort, dat el savens in’expressiun amara e forsa betg adina giustifitgada, per exempel en ‹Egalited› ed en ‹Liberted›. Sche questas poesias furman in cuntrast cun las autras, sche stattan tant pli bain en consonanza cun ses cor pur ch’è semper pront da purtar sacrifizis e na dumonda per sai betg auter ch’ina sbrinzla d’amur, quellas ch’el deditgescha a la vita da famiglia: ‹Infanzia›, ‹Il svagliarin da la mamma›, ‹La benedicziun della nona› e ‹Partenza›. La chanzun d’amur ha chattà be paucs represchentants: ‹Galanteria›, ‹L’amur› e ‹La guardia›. Da questas ha ‹La galanteria› in tun pli allegher ed umoristic, ed al medem gener appartegna er la versiun d’ina chanzun populara bernaisa: ‹Cher courin, che plürast tü›. Il numer da las poesias umoristicas è oramai pitschen.
Er la satira è represchentada be en ils plants d’in vegl marmugn, intitulads ‹Las giuvintschellas› e scrits gia en la vegliadetgna da 23 onns. Quai è ina poesia tut emplenida d’observaziuns finas davart las deblezzas da la bella schlatta, ils nauschs effects da l’educaziun moderna e da la moda en general, e tant ritga d’expressiuns insolitas, ma adattadas, che jau sun stà surstà, legend, en tge vegliadetgna ch’il poet l’haja scrit. Essend ella vegnida publitgada pir l’onn 1866, as lascha supponer, ch’el l’haja lezza giada glimà ed enritgì cun novas expressiuns. Per finir, quai che reguarda la materia da las poesias, vi jau anc render attent als sonets deditgads a ses amis e frars en Apollo Conr. Flugi, G.F. Caderas e Sim. Caratsch.
Dal cuntegn da las poesias da Pallioppi relevain nus, quant universal che ses spiert era. Betg be la giurisprudenza e la filologia al occupavan perseverantamain; el ha accordà in’ampla part da ses temp al studi da l’istorgia e da la litteratura. En l’istorgia preferiva el, sco che nus avain vis, il studi da periodas energicas, guerrescas, plain cumbat ed agitaziun, per exempel il temp da la refurmaziun e l’epoca da las dispitas internas violentas en noss pajais. Ils gronds eveniments dal di, surtut il cumbat da l’Italia cunter il giuf dals esters, agitava ses cor ch’ha adina battì per il flaivel ed opprimì. En ses studis litterars percunter sa manifesteschan tut auters tratgs da ses caracter: el tschertga, surtut en la lirica tudestga, d’ina vart las chanzuns che dattan expressiun a ses profund senn religius, e d’autra vart da quellas che satisfan a ses senn estetic per bellezza formala. I n’ans dovra oramai betg smirvegliar, sche tranter ils poets ch’el ha translatà en rumantsch, cumpara quatter giadas Spitta e tschintg giadas Rückert. Er da la lirica taliana ha el emprestà inqual perla, entant che la franzosa cumpara en in sulet represchentant.
Ed uss anc dus pleds davart la furma da las poesias da Pallioppi. En quest reguard sa distingua el da tut il auters poets engiadinais. Nagins n’han in ritmus ed ina rima tant correcta sco el. Nagliur na chattas ina silba lunga duvrada al lieu d’ina curta u viceversa, nagliur ina rima impura! Nagins poets n’han tanta ritgezza e variaziun dal metrum. Ina quantitad da novs metrums ha el introducì en nossa litteratura e quai en furma da represchentants talmain classics ch’els servan effectivamain a cumprovar, sco che Pallioppi di, che noss idiom «è pli cultivabel e melodius che quai che blers presumeschan».
Ad el engraziain nus il metrum elegic en la furma da disticon e d’epigram, il sonet en ina fulla da variaziuns, cun lur rimas alteradas u entretschadas, il metrum asclepiadic en l’oda ‹All’Elvezia› ed il metrum saffic en l’elegia ‹Utuon›, la terzina dantesca en l’‹Inno da prümavaira› e, per concluder, l’octava calabraisa en la ‹Mort da Christo›. Che betg be la furma poetica è dapertut netta ed exacta, ma er la lingua semper correcta e d’ina ritgezza admirabla, n’è betg necessari da dir. Las medemas qualitads che nus avain admirà en sia prosa: purezza, precisiun ed eleganza, resortan anc dapli da sias poesias ch’èn in stgazi da nossa litteratura tant areguard l’abundanza dals pensaments sco er areguard la bellezza da la furma. Tgi che crai che jau haja ludà memia fitg las poesias da Pallioppi, las legia! Jau n’hai betg tema da vegnir svalità.
Per cumbinar il meglier pussaivel fidaivladad cronologica e materia parentada, stoss jau menziunar en quest lieu in’ovretta da Pallioppi ch’el n’ha betg pli chattà il temp u n’ha forsa mai gì l’intenziun da publitgar, las ‹Gemmas›. Ellas han chattà ina plazza en las Annalas30 ed ans èn oramai enconuschentas. Sco ch’i resulta dal manuscrit, ha Pallioppi cumenzà ils 12 d’avust 1865 a nudar mintga di trais locuziuns, sentenzas, reflexiuns u exclamaziuns, a las qualas el ha dà il titel general: ‹Gemmas›. El ha cuntinuà questa lavur ch’ins po quasi resguardar sco in diari, in rendaquint quotidian da pensaments ed eveniments memorabels, fin il prim da november 1865 cun exactezza exemplarica. Quai fa precis 246 gemmas, sco ch’il lectur vegn er a savair da las ‹Annalas›, nua ch’ellas èn stampadas cun numeraziun consecutiva. Bleras da questas sentenzas derivan da Pallioppi sez, autras èn translatadas, pia il fritg da la lectura. Interessantas e caracteristicas areguard lur cuntegn e lur furma, ans permettan ellas da dar in’egliada en l’intern da l’autur. Nus chattain là las medemas qualitads da sentiment e caracter sco en las poesias, ed emprendain er qua a stimar ed ad amar noss poet engiadinais.
Ma uss èsi temp da turnar enavos tar la prosa e la filologia!
En il fratemp aveva Pallioppi lavurà diligentamain vi da sias ovras filologicas. Er sche el, sco ch’igl ans vegn relatà, na lavurava betg svelt e causa si’acribia ed exactezza extrema na pudeva betg progredir spert, sche arrivava el tuttina a ses scopo, grazia a sia diligenza e perseveranza extraordinaria. Perquai n’ans fai betg surstar ch’el po scriver l’entschatta dal 1865 en il ‹Fögl›31 ch’el haja gia terminà ina modesta ovretta, battegiada teoria dal verb, e ch’el spereschia d’avair baud pront er ses vocabulari e sias perscrutaziuns da nums locals. Er anc autras lavurs aveva el per ils mauns, las qualas n’èn betg vegnidas publitgadas e n’existan gnanc pli. Uschia resorta dal manuscrit da ses dicziunari ch’el aveva er elavurà in’ovretta davart la declinaziun da l’idiom rumantsch d’Engiadin’Ota.32
Da quest manuscrit dal dicziunari vegn jau a discurrer pli tard; qua sa tracti d’inserir dus pleds davart il cudesch da verbs che Pallioppi ha publitgà l’onn 1868 sut il titel: ‹La conjugaziun dal verb nel idiom romauntsch d’Engiadin’ota›.33 En sia prefaziun repeta el d’avair deditgà quest’ovra als creschids e scolars pli avanzads e da vulair premetter che quels enconuschian suffizientamain la definiziun dal verb, la diromaziun generala da ses geners, il scopo ed ils elements da sia conjugaziun. El sa limitescha perquai a sistematisar pli exact e bain chapibel be la conjugaziun, externond las tabellas necessarias e munind scadina cun in dumber d’exempels sche betg cumplet, sche almain bain ampel e suffizient. «Jau giavisch», di el a la fin, «che l’engraziaivel il qual na vegn er betg a spretschar quest sacrifizi, ma conservia ses bun cor, ch’il malengraziaivel, il qual crititgescha tut, bandunia ses sien e produceschia finalmain insatge meglier.»
Questas remartgas da la prefaziun dattan in scleriment concis dal cuntegn dal cudesch. Nus avain qua primarmain las tabellas da las quatter conjugaziuns regularas che fineschan sin ‹-ēr›, ‹-ir›, ‹-ĕr› ed ‹-ir›, per exempel ‹amer›, ‹giodair›, ‹vender› e ‹cusir›, cun in’enumeraziun dals verbs regulars e cun interessantas remartgas, per exempel davart in futur ch’era anc en diever tar glieud veglia enconuschenta a l’autur, e ch’è uss pers e svanì cumplettamain. I suondan alura ils verbs irregulars, ils quals el cumpiglia en quatter classas. L’emprima furman ils verbs augmentativs u, sco ch’ils vegls grammatichers numnan, incoativs, vul dir quels che separan lur tschep betg varià da lur flexiuns tras la silba ‹esch›. Nus avain d’engraziar per part a Pallioppi, sche confurm als vegls auturs rumantschs è sa mantegnida la silba ‹esch› enstagl dad ‹isch› derivant dal talian.
Quant simpla che quest’emprima classa irregulara è, tant pli cumplitgada è la segunda: ils verbs alterads. L’emprima subdivisiun cuntegna ils verbs ch’altereschan be lur tschep; la segunda mida be las silbas flexiblas; la terza il tschep e las silbas flexiblas; la quarta alterescha las silbas flexiblas ed accepta la silba augmentativa ‹esch›. En sasez sa tracti en questa segunda classa principalmain da duas categorias da verbs, numnadamain da quels ch’han alterà en las silbas accentuadas il vocal originar ed al reprendan en las silbas betg accentuadas, per exempel ‹eau chaunt, chanter›, ‹eau baivr, bavrer›, ‹eau aggreiv, aggraver›, ‹eau plesch, plaschair›, ‹eau saint, sentir›, ‹eau blech, blichir›, ‹eau noud, nuder›, ‹eau muoss, musser›, ‹eau chuerl, chürler›; e da quels che furman il particip irregularmain, per exempel ‹arder, ars›, ‹spander, spans›, ‹eleger, elet›, ‹scriver, scrit›, ‹accoglier, accolt›. Blers preschentan tuttas duas irregularitads, numnadamain substituziun dal vocal fundamental e particip irregular. Auters puspè preschentan duas furmas dal particip, e noss filolog na vul betg stabilir la furma preferibla tranter questas duas, observond be che l’irregulara correspunda meglier al term equivalent dal latin e d’autras linguas, entant che l’emprima è pli usitada tranter il pievel cumin. «En tutta cas», agiunscha el, «spetg jau cun mirveglias quai che, baud ni tard, in’academia rumantscha da las cristgas vegn a far londeror!»
La terza classa cuntegna ils verbs anomals ‹ster›, ‹der›, ‹fer›, ‹avair›, ‹savair›, ‹podair›, ‹dovair›, ‹volair›, ‹stovair›, ‹esser›, ‹ir›, ‹gnir› e ‹dir›. La quarta classa cumpiglia per finir ils verbs defectivs, vul dir quels ch’han be intginas, ma betg tuttas furmas da la conjugaziun. In’agiunta ans dat scleriment davart il diever dals pronoms affixs en ils verbs reflexivs.
Uschè lunsch il pli curt pussaivel ina revista dal ritg cuntegn da l’ovretta ch’ans preschenta puspè las enconuschentas qualitads da las ovras filologicas da Pallioppi: exactezza scrupulusa e sistematisaziun cumpletta fin en il detagl, tut accumpagnà cun enconuschientscha profunda da l’object. Tge lavur che quai ha custà be da cumponer l’enumeraziun dals verbs da mintga classa, subdivisiun, seria, subdivisiun da la seria e repartiziun sin mintga conjugaziun, gnanc da discurrer da la cumposiziun da tut questas classas cun tut lur divisiuns! I n’è perquai a l’entschatta er gnanc uschè simpel da s’orientar; pir cun studi pli exact chapesch’ins l’entir artifizi. Forsa ch’ins avess pudì simplifitgar in pau la segunda classa; ma jau na ristg betg da proponer quai, per betg m’attrair l’observaziun che Pallioppi fa en la prefaziun – e confessain be, cun tutta raschun – a quels ch’èn pronts cun la critica, ma tardivs cun il fatg.
Ans separain uss da quest’ovretta, quant interessanta ch’ella saja, e discurrin davart l’ovra la pli grondiusa ed impurtanta da noss linguist, il ‹Dizionari› da Z. Pallioppi. A basa da quai che nus vegnin a savair dal ‹Fögl d’Engiadina› vegn jau a dir en emprima lingia tge ch’il dicziunari da Pallioppi avess cuntegnì, sch’el fiss vegnì publitgà da l’autur sez u confurm a si’idea. Jau vegn a mussar en segunda lingia, en tge maniera ed en tge furma ch’ina part dal dicziunari è vegnida publitgada, e per finir vegn ad esser engrà als lecturs ina curta cumparaziun tranter il dicziunari projectà da noss filolog e quel publitgà da ses figl.
A questa part stoss jau però trametter ordavant, co ch’igl è sa dà che nus possedain en il ‹Fögl d’Engiadina› in’explicaziun interessanta e detagliada dal cuntegn dal dicziunari. Quai è daventà sequentamain:
En ses numer da prova renda ‹L’Engiadina›34 attent al dicziunari rumantsch da noss famus linguist che saja uss reussì tant enavant d’al pudair surdar a la pressa. Il ‹Fögl d’Engiadina›35 va cumplettamain d’accord cun ‹L’Engiadina›, «che quai saja propi ina chaussa d’onur per la populaziun da nossa vallada, d’appreziar ils merits da noss convischin instancabel e, sche pussaivel, da procurar ch’il cultivatur da nossa dultscha lingua materna na vegnia betg be indemnisà, mabain possia cun il temp er giudair fritgs da sia diligenza, er sch’el als pudess racoglier pir tard e sche la racolta na correspundess betg a ses merits.» El propona perquai da rimnar bainbaud subscribents sin quest’ovra e quai a fr. 20.– l’exemplar. Ultra da quai cusseglia el da furmar in fond da reserva tras aczias da garanzia da fr. 20.– l’ina per pudair stampar ina ferm’ediziun, «uschia ch’il sgr. Pallioppi survegniss en il curs dal temp ina pitschna bunificaziun per sias fadias.» Il ‹Fögl› na dubita betg ch’en curt temp vegnian ad esser subscribents e garants avunda, e sa reserva, suenter esser entrà en relaziuns cun l’autur, da purtar in program pli detaglià.
Quindesch dis pli tard vegn in correspundent dal ‹Fögl›36, K.H. (Prof. K. Hörrmann, da lez temp magister da la scola reala a Samedan) cun explicaziuns davart il dicziunari, sincerond che l’autur na porschia betg be in simpel dicziunari sco che nus possedain per tantas linguas, mabain en si’emprima part l’etimologia e l’analisa da l’entir stgazi da pleds e la classificaziun da quels en famiglias, tenor ils princips da la filologia cumparativa odierna, entant che la segunda part, la part etnologica, cuntegnia in’explicaziun dals nums locals dals vegls Rets, reconstruind or da las furmas analisadas e classifitgadas quella part da l’istorgia da noss pajais che n’è betg vegnida conservada en scrit, ma è sa construida in monument en l’existenza da singuls pleds. Mussond tge prontezza da far sacrifizis, tge perseveranza e tge curaschi che sajan stads necessaris per sa metter vi d’ina sumeglianta lavur e la manar a buna fin, encuraschescha il correspundent ils Engiadinais da far lur duair visavi l’autur e visavi lur lingua. «Veglian», concluda el, «en spezial tut ils scripturs che resguardan la furmaziun d’ina lingua sco la furmaziun d’in conglomerat d’idiotissems eterogens e la perfecziun da quella sco subject d’in dilettantissem, prender notizia dals studis exacts e severs d’in um, en l’ovra dal qual sa documentescha la vigur natirala da noss rumantsch betg main che en autras linguas sco vigur d’in organissem ch’è creschì fin uss tras vitalitad interna e sa sviluppescha tras leschas genuinas.»
Quests artitgels han stimulà noss filolog d’entrar sez en scena. «Applaudì vivamain e giavischà», scriva el en il ‹Fögl›37, «da surdar finalmain mes dicziunari a la stampa, fiss jau bain indegn da tanta gentilezza, sche jau n’als rendess betg qua tras publicamain mes engraziaments pli intims e cordials per questa, e na faschess betg almain l’emprova da correspunder il meglier pussaivel a quest giavisch. Jau rog be da pudair premetter a la realisaziun da quel in pèr ponderaziuns indispensablas, cun la finamira primo da rectifitgar intginas malencletgas, evidentamain pronunziadas nunintenziunadamain; secundo da m’exprimer uschè precis sco pussaivel davart il scopo ed ils cunfins, la moda d’execuziun ed ils resultats da mia lavur, agiunschend per documentaziun intgins exempels; e terzio da sclerir, sut qualas cundiziuns, cura ed en tge moda che jau intendess da publitgar mi’ovra, sinaquai che quels che s’interessan per tala, sappian positivamain co ch’i stat – quai vul dir: na spetgan betg dapli che quai che mias forzas bain deblas pon prestar, e na crain betg che jau saja prepotent en mias dumondas ni illusoric areguard las aspectativas en mes onns.» –
Quest ed ils sequents numers dal ‹Fögl›38 cuntegnan l’explicaziun correspundenta che jau reproducesch be en in curt excerpt.
Pallioppi divida si’ovra en duas parts, l’emprima part, il dicziunari, e la segunda part, ils nums locals e propris da la Rezia.
Il dicziunari, che dilucidescha mintga term da noss discurs, flexibel u inflexibel, abstrahond però da nums locals u propris, sa basa strictamain sin l’alfabet. En l’emprima secziun, numnada rumantsch-tudestga, vegn mess ordavant il pled retorumantsch, cumpareglià cun pleds correspundents da linguas parentadas, stabilì ses origin, alura explitgada en tudestg sia significaziun. En la segunda secziun, numnada la tudestg-rumantscha, vegn percunter, be per quels che na chapeschan betg pli accuratamain nossa lingua, mess ordavant il pled tudestg, alura translatà en ils pleds retorumantschs e concordants, laschond però davent qua mintga deducziun etimologica, cuntegnida gia en la secziun precedenta.
La secziun rumantsch-tudestga avess cumpiglià, tenor il calcul da Pallioppi, circa 60 artgas; la secziun tudestg-rumantscha percunter be circa 10 artgas.
La segunda part da l’ovra, ils nums locals e propris da la Rezia, sclerescha tut ils nums locals da la Rezia, tant rumantschs sco er talians e tudestgs, ma n’als enumerescha betg pli suenter l’alfabet, mabain suenter ils differents motivs e pievels che furman lur origin. L’alfabet duai vegnir agiuntà en in register a la fin da l’ovra, per ch’ins possia chattar ils nums pli facilmain.
La segunda part da l’ovra vegn sutdividida en trais secziuns.
L’emprima secziun da la segunda part, cumpigliond nums geografics, idrografics e climatics, vegn ad interpretar tals per munts e vals, plauns ed auas, inslas e rivas, palids e guauds, gravas e giondas, graveras e glatschers, als unind en lur variaziuns fitg numerusas, per exempel corn, piz, mut, cresta, blais, spunda, serra, clus, chavorgia; ella vegn a precisar ils lieus ch’han obtegnì il num da lur situaziun u ch’al han d’engraziar a las atgnadads dal clima u dal terren nua ch’els sa chattan. Ils nums da questa secziun, oriundamain betg propris, mabain appellativs, dissegnan ils objects a moda fidaivla, na succedan betg be a l’invasiun romana, mabain la precedan er, per exempel ils gallics u celtics, ed èn fitg savens talmain eterogens ch’els ston vegnir sutdividids en chapitels.
La segunda secziun da la segunda part, numnada la secziun istorica, sclerescha graduadamain il stadi da cultivaziun dals Rets be tras ils nums locals. Tscherts nums ans regordan a noss pli vegls chatschaders, ch’han dà il num al lieu, per exempel Val Orsera, Chatschaluf, Clavigliadas; auters als pestgaders, per exempel Bischol, Peschiera; auters als pasturs, per exempel Albuin (Buin), Cuolm da bovs, Munt da sterlas; auters als agriculturs, per exempel Praucurchin, Pradè, Champagna, Compadiels; auters a diversas semenzas, per exempel Garneras, Canobis; auters ans regordan che noss pli vegls agriculturs avevan taglias, uschè bain sco nus, e differenzieschan ils bains suenter il destin ed il princip da cultura, per exempel Zelg, Seglias, Grida, Rüti, Novella, Nolla; auters stattan en connexiun cun la cultura da la vigna, per exempel Vinnones, Caltgiadira, Val Vignolas; auters cun la cultivaziun d’ulteriura fritga, per exempel Bröl, Castasegna, Castaneda; auters ans regordan a noss pli vegls miniers, per exempel Emed, Val Migner, corrumpì Minger, Fuorn, Ferrera; auters als preparaturs dal sal, per exempel Hall, Alla en il Tirol; anc auters ans tiran endament noss mastergnants, per exempel Rasgia, Molins, Plan Chalchera, Marmorera, Val d’Anzana, Tintüria, Tavernaro.
La terza secziun da la segunda part considerescha ils nums convenziunals u casuals che sa refereschan baud al stadi, baud a la baselgia. Ella cumpiglia oramai 1. nums che denoteschan la proprietad en general u be ereditara u feudala da las singulas famiglias, per exempel Acla, Baita, Baraigla; 2. nums che signifitgan l’uniun da famiglias en communitads u fracziuns, per exempel Vih, Villa, Dörfli, Samaden, Coira; 3. nums da stabels, emprestads dal num u titel da lur emprim proprietari, acquistader u fundatur, consequentamain nums patronims u matronims, per exempel Bianchi, Brulf, Ortwein, Pontaningen, Er Gian Peider; 4. nums gentilizis, vul dir nums da pievels u fracziuns da quests, derivats da nums correspundents da lur pajais u parts da tals u viceversa, per exempel Rezia, Rezüns, Realta, Reams: 5. nums che denoteschan ils cunfins u terms d’ina corporaziun e che regordan a ses dretgs ed obligaziuns constituziunals ed administrativs, a fatgs istorics, tradiziuns u expressiuns ingeniusas dal pievel, per exempel Pfyn, Tiarms, Sarn, Ponte, Stampa, Helfmirgott; 6. nums che sa refereschan al cult, per exempel la Greina, Mot pagano, Piz dal Diavel, Discholas, Platta dellas strias, Crusch, Chapella, Val Müstair, Sta. Maria.
En questa seria d’artitgels39 tracta Pallioppi er «quell’antica e spinusa cuntraversa, schebain noss Rets ch’han vivì avant l’invasiun romana, derivavan dals Etruscs ubain dals Celts.»
La segunda part da l’ovra, ils nums locals e propris da la Rezia, avess er dà, circa sco l’emprima, 70 artgas che fissan sa repartidas sequentamain: 34 artgas sin l’emprima secziun, ils nums geografics idrografics, e climatics, 18 artgas sin la segunda secziun, la secziun istorica e 18 artgas sin la terza secziun, ils nums convenziunals u casuals.
L’entir’ovra, il dicziunari ed ils nums locals e propris da la Rezia, avess furmà ensemen quatter toms, dus toms il dicziunari e dus toms la segunda part.
Quai pia il grond project da noss linguist instancabel e doct. En la furma previsa da l’autur n’è vegnì realisà nagut, en autra furma però è cumparì il dicziunari rumantsch-tudestg e cumpara da preschent er la part tudestg-rumantscha. Co che quai è arrivà, vegnin nus a vesair sin las sequentas paginas.
Ils 22 da november 186840 ha Pallioppi preschentà si’ovra ad ina bain ampla radunanza a Samedan ch’era vegnida convocada per facilitar la publicaziun da quella. Per betg scuntrar sin difficultads insurmuntablas, ha la radunanza abstrahà dal tuttafatg da la collecziun dals nums locals. Ils custs da stampa dal dicziunari èn vegnids calculads sin fr. 7000.– ed il pretsch dal singul exemplar è vegnì stabili a fr. 20.–. En vista als sacrifizis pecuniars gia fatgs, aveva Pallioppi declerà da betg pudair surdar sia lavur a la stampa, sche las spesas na sajan betg garantidas. Pia hai tutgà als promoturs da l’ovra da racoglier suttascripziuns per almain 350 exemplars. A quest scopo è vegnida elegida ina cumissiun che sa cumponiva dals signurs F. Biveroni, G. Heinrich e F. Planta.
Questa ha publitgà senza retard il program41 da l’ovra che purtava il sequent titel: ‹Dizionari dels idioms retoromauntschs, congualos con linguas parentedas e condots a lur provenienza tres Zaccaria Pallioppi›.
En quest program vegn explitgà il sequent: «Resguardads vegnan per ordinari ils idioms d’Engiadin’Ota, d’Engiadina Bassa, da la Surselva, dal Surses e da Gardena, uschè lunsch sco che quels èn enconuschents a l’autur; excepziunalmain er dialects subordinads. Lur cumparegliaziun cun linguas parentadas sto sa limitar a pleds correspundents da questas; esters, per exempel slavs en il valac, arabs en il spagnol etc., èn exclus. Nua ch’i mancan omonims, vegnan per consequenza a resultar las proprietads dals idioms surmenziunads. L’origin è inditgà be nua che quel è cler u almain probabel; supposiziuns vagas èn perquai omessas e substituidas tras in segn da dumonda.»
I suondan alura exempels da l’emprima secziun: pleds rumantsch-tudestgs, ed exempels da la segunda secziun: pleds tudestg-rumantschs. Qua intgins exempels da l’emprima e da la segunda secziun:
Emprima secziun
«Il, l’, pl. ils (Eng. ot’e bassa), art. determ. der, pl. die; cf. igl, il, pl. ils (Surselva); igl, pl. igls (Surset); ’l, l’, pl. i (Gardena); il, l’, lo, pl. i, gli (ital.); el, pl. los (spagn.); o, pl. os (port.); lo, pl. li, los (provenz. antic); le, pl. les (franzes); l’, le, pl. i (vallac); originari dal pronom demonstrat. latin; ille abl. illo, pl. illi (cf. Fuchs: die romanischen Sprachen in ihrem Verhältnis zum Lateinischen, p. 323–327).
eau (Eng. ota) pron. pers. ich; cf. eu, eug (Eng. bassa); jou, jeu (Surselva); ia (Surset); jö (Gardena); io (ital.); yó (spagn.); eu (port. e vallac); jeu (prov. antic); je (franzes); proveniamaint dal latin classic: ego. La pronunciaziun dad eau füt primitivmaing bain: eo, brich: ea (au = ô).
avair (Eng. ota e bassa), v. haben; cf. avêr (Surselva); havêr (Surset); avei (Gardena); avere (ital.); haber (spagn.); aver (prov. antic); avoir (franzes); aveà (vallac); originari dal latin: habere, scu dovair (debere), taschair (tacere), plaschair (placere) etc.
sto (Eng. ota), part. pass. gewesen; cf. stò (Surset); staus (Survelva); stat (Eng. bassa e Gardena); stato (ital.); stido (spagn. e port.); estat (prov. antic); été (franzes); da: status part. da sistere = stehen; il vallac ho: fost, imprasto da fui, concordant cun sto.
buchel (Eng. ota e Gardena) m. Krug, Pokal; cf. bucal (Surselva); boccale (ital.); bocal (spagn., franz, e vallac); baucalis (latin medio); originari dal term grec: baukalion, Gefäss (Diez I, 57; W. I, 58). Ma buchel (Eng. ota) Maulkorb, derivains da buocha (cf. quaist).
albierg (Eng. ota e bassa, Surselva e Surset), m., Herberge; cf. albergo (ital.); albergue (spagn. e portug.); alberc (prov. antic); auberge (franz.); derivo suainter Diez (I, 10) da heriberga, chi significha propriamaint: Schutzort des Heeres, nel tudais-ch antic, mo dilatet fin a sia fuorma odierna eir il senso in ricover generel. L’‹e› originari dvainta nel romauntsch sovenz ‹ie›, p. ex. gnierv per nervus, vierm per vermis, vierv per verbum, tschierv per cervus, tierm per terminus, dimena eir albierg impè d’alberg, abbain che l’e repiglia sieu prüm post in alberger = der albierg v. beherbergen (cf. quaist).»
Segunda secziun
«Der, pl. die, best. Art. il, l’, pl. ils.
ich, pers. Fürw. eau.
haben, v. avair.
Güte f., bunted.
heute, adv. hoz.
geizig, adj. avar, avarizius, crempel, gitti, tangher, trebel.»
Il program concluda inditgond las cundiziuns d’abunament ed envidond il public da s’abunar cun agid d’in cedel agiunt ch’era da trametter a la ‹cumissiun centrala per il Dizionari retoromauntsch a Samedan›.
Entaifer curt temp è vegnì racolt il dumber suffizient d’abunents, e la stampa dal dicziunari ha pudì cumenzar. – Uschia faschev’ins almain quint, ma il quint è stà fauss! Noss autur, en sia conscienziusitad ed acribia quasi pedantica, n’era mai cumplettamain satisfatg da sia lavur. El ha uss puspè cumenzà a midar, curreger, cumplettar ed a la fin a far in’elavuraziun tut nova da l’ovra. En questa lavur al ha surprendì la mort inexauribla.
Pallioppi n’aveva betg gist ina constituziun fisica robusta, ma tant pli sauna e resistenta. Evitond strapatschs insolits e tgirond sia sanadad scrupulusamain, avess el pudì viver facilmain anc in pèr decennis. Ma ses studis perseverants, ses sistem da betg lavurar be tuttadi, ma regularmain fin tard en per la notg, sia nauscha disa da fimar quasi cuntinuadamain durant la lavur e da lavurar perquai savens en ina tschajera da fim: tut quai, sco ch’i sa lascha cumprender facilmain, aveva indeblì sia natira. Ina fevra gastrica, ch’al ha surprendì la primavaira dal 1873, n’ha betg pli chattà en il corp indeblì la resistenza necessaria. Pallioppi ha stuì succumber ils 3 da matg 1873, precis en la vegliadetgna da 53 onns.
E cun el avev’ins tema che saja morta er si’ovra. Cun tristezza e cordoli deploravan ils amis da la lingua rumantscha ch’il fritg da tanta lavur e fadia, da studis uschè exacts e d’ina perseveranza maiudida avess da sblatgir e smarschir en in chaschut u en ina stgaffa, enstagl da pudair sa multiplitgar, girar en il pajais da chasa a chasa, purtar nov impuls al pievel ladin e vivifitgar l’amur per la lingua materna. Ma tgi aveva il curaschi da sa metter a la lavur interrutta, sa dumandavan ils Engiadinais, senza pudair dar ina resposta.
Tant pli agreabla è perquai stada la surpraisa, vegnind enconuschent al public ch’il figl da noss landamma Zaccaria Pallioppi, reverenda Emil Pallioppi, obedind ad in giavisch express da ses bab sin il letg da mort, haja prendì a mauns l’incumbensà temeraria da manar a fin l’ovra da quel. Ed el è sa deditgà a questa lavur en ina moda che merita tut laud per la diligenza extraordinaria, l’exactezza e la precisiun che vegn documentada da mintga pagina dal dicziunari. Ils onns 1893–1895 è cumparida la part rumantsch-tudestga42, in bel tom da 824 paginas; dapi l’onn 1899 è la secziun tudestg-rumantscha43 londervi da cumparair e vegn probablamain ad esser finida durant l’onn 1900, puspè in tom da medema bellezza e circa da medema grondezza sco l’emprima part.
Guardain uss anc en tge relaziun che stattan il dicziunari projectà da Zaccaria Pallioppi ed il dicziunari publitgà da ses figl. A quest scopo dain l’emprim il pled a l’autur survivent ch’ha explitgà quest punct exactamain en la prefaziun dal dicziunari, e suenter congualain en in curt excerpt il manuscrit da Zaccaria Pallioppi cun il dicziunari stampà.
«A l’epoca da la mort da mes bab», di reverenda Emil Pallioppi en la prefaziun citada, «mancavan anc ils bustabs P, R, S e T, che furman circa la terza part dal dicziunari. Mi’emprima lavur è oramai stada quella d’elavurar ils bustabs mancants a scopo da cumplettar qua tras l’ovra. Il dicziunari, il qual jau porsch a nossa populaziun rumantscha, è però bain different da quel che Zaccaria Pallioppi, l’emprim autur, al avess purschì. Elavurond ils bustabs surmenziunads, sun jau numnadamain vegnì pli e pli a la persvasiun ch’i ma fiss per blers motivs nunpussaivel da cumplettar e publitgar quest’ovra suenter il plan e la disposiziun da la materia da mes bab. Cun l’approvaziun da divers amis e promoturs da nossa favella rumantscha tant plaschaivla e sonora, ils quals jau hai consultà areguard quest’ovra, hai jau creà en questa moda in dicziunari ch’è bain main scientific, ma – a mes avis – pli pratic e pli adattà per satisfar al basegn general che quel da Zaccaria Pallioppi.
Cur che mes bab è mort, era en sasez preparà per la stampa unicamain il bustab A, e be quest bustab è gia in’ovra da grond’extensiun. En questa lavur vegn resguardà er l’idiom da la Surselva, e mintga pled vegn confruntà cun ils terms analogs da las linguas parentadas cun noss rumantsch, sco per exempel il talian, il franzos, il spagnol, il portugais ed autras. En quest dicziunari però n’ha l’idiom da la Surselva per plirs motivs betg pudì vegnir resguardà; ils pleds correspundents da las autras linguas rumantschas èn vegnids omess, ed er las explicaziuns etimologicas han stuì vegnir reducidas al pli necessari. — Sco che resulta dal titel, èn ils auturs dal dicziunari dals idioms rumantschs: Zaccaria Pallioppi, bab, ed Emil Pallioppi, figl. Quala è oramai la lavur da l’in e quala la lavur da l’auter? Sco lavur da Zaccaria Pallioppi, bab, vi da quest’ovra sa qualifitgeschan:
1. circa ⅔ da tut ils pleds.
2. in grond dumber da frasas e proverbis.
3. l’etimologia da la gronda part dals pleds.
4. ils nums locals. Quests ultims èn in extract da sia grond’ovra en manuscrit entitulada: ‹Die Ortsnamen des Kantons Graubünden, gesammelt und erläutert von Zacharias Pallioppi›, 1862.
Sco lavur dad Emil Pallioppi, figl, vi da quest’ovra sa qualifitgeschan:
1. la disposiziun ed organisaziun alfabetica da l’entir’ovra.
2. circa ⅓ da tut ils pleds.
3. in dumber ampel da frasas e proverbis.
4. ils exempels prendids or da la litteratura rumantscha.»
Il maletg fidaivel da las mutaziuns che l’ovra da Zaccaria Pallioppi ha subì en la publicaziun, vegn cumplettà e sclerì anc pli tras ina cumparegliaziun dal manuscrit da Zaccaria Pallioppi cun il text dal dicziunari en sia furma actuala:
Manuscrit Zaccaria Pallioppi
atroce (eng.), adj., dunkel, finster aussehend, schwarz, scheusslich (Abscheu, Entsetzen erregend, im hohen Grade widrig), Unglück verkündend od. bereitend; trop. Wild, hart, streng, unbeugsam; span. u. port. atroz; vom lat. atrox, -ocis, abgeleitet. von ater, wie ferox von ferus, velox von velum etc. Caracter atroce, hartes Gemüt; orm’atroce, schwarze Seele; tschera atroce, scheussliches Gesicht. Vgl. Atrocem hoc est asperum crudelum, quodqui atro vultu sunt, asperitatem et saevitiam prae se ferung (Perott. bei Dr. Wilh. Freund, lat. Wb. I, 457).
atschel (obereng.), m., 1. Stahl (gehärtetes Eisen); 2. ein aus gereinigtem u. gehärtetem Eisen verfertiges Werkzeug (s. atschalin); untereng. atschal, oberl. atschal; groedner. accèl, walach. otzel = ungar. atzel, ital. acciaro, acciajo, span. acero, altport. aceiro, prov. acer, assier, fr. acier; vom mlt. aciarium = chalybs, ferri durissimi squama, seu indurata ferri acies, aciare = ferrum durissimum (D. C. I, 1, 51); vom lat. acies, scil. ferri, härteres Eisen (Diez, Etymol. Wb. I, 4). Atschel da buna taimpra, wohlgehärteter Stahl. Chadagna, buttun, fivla, penna, fabrica d’atschel, Stahlkette, Stahlknopf, Stahlschnalle, Stahlfeder, Stahlfabrik. Incisiun in atschel, Stahlstich; dür scu l’atschel, stahlhart. Vgl. prov. E darz d’acer vuoill que ill pertus la pansa = fr. Et je veux qu’un dard d’acier lui perce la pance (Lanza: Emperador). Elmes de fin assier, fr. Heaume de pur acier (V. d. S. Honor. bei Rayn. c.l.).
attacher (obereng.), v. tr., anfallen, angreifen, anbinden; untereng. attachar, oberl. attaccar, ital. attaccare, span. u. port. atacar, prov. atachar, fr. attaquer, mlt. attachiare = reum vincire, ligare (D. C. I, 1, 452), zsgs. aus at = ad vor anlautendem ‹t›, und tacher, anheften, ankleben, einkerben, und letzteres von tach (s. u.). Attacher l’inimih, den Feind anfallen. Attacher l’armeda, das Heer angreifen. El tscherchaiva occasiun da m’attacher seriusamaing, er suchte nach Gelegenheit, mit mir im Ernste anzubinden. S’attacher (obereng.), v. r., sich angreifen, handgemein werden; anhänglich, zugeneigt, gewogen, günstig sein; untereng. s’attachar, oberl. s’attaccar, ital. attaccarsi, span. und port. atacarse, fr. s’attaquer. Els s’attachettan finelmaing zieva lungia dispüta, nach langem Wortstreite wurden sie endlich handgemein.
Dicziunari publitgà dad Emil Pallioppi
atroce, adj., dunkel, finster aussehend, schwarz, scheusslich, Unglück verkündend oder bereitend; trop. wild, hart, streng, unbeugsaum; v. lat. atrox, -ocis. Caracter atroce, hartes Gemüt; orm’atroce, schwarze Seele; tschera atroce, scheussliches Gesicht.
atschel, m., 1. Stahl; 2. ein aus gereinigtem und gehärtetem Eisen verfertigtes Werkzeug, s. atschalin. v. mlt. aciarium (D. C. I, 1, 51); v. lat. acies, scil. ferri, härteres Eisen. Atschel da buna taimpra, wohlgehärteter Stahl; chadagna d’atschel, Stahlkette; buttun d’atschel, Stahlknopf; fivla d’atschel, Stahlschnalle; penna d’atschel, Stahlfeder; fabrica d’atschel, Stahlfabrik; incisiun in atschel, Stahlstich; dür scu l’atschel, stahlhart.
attacher v. anfallen, angreifen, anbinden; mlt. attachiare = reum vincire, ligare (D. C. I, 1, 452), zsgs. aus ad und tacher. Attacher l’inimih, den Feind anfallen; attacher l’armeda, das Heer angreifen. El tscherchaiva occasiun, da m’attacher, er suchte nach Gelegenheit, mit mir anzubinden. S’attacher, v. refl., sich angreifen, handgemein werden; anhänglich, zugeneigt, gewogen, günstig sein. Els s’attachettan zieva lunga dispüta, nach langem Wortstreite wurden sie handgemein. Attacho, -eda, part., angefallen, angegriffen, angebunden; anhänglich, zugeneigt, gewogen, günstig. El füt attacho da schaschins da streda, er wurde von Strassenräubern angefallen. L’inimih attacho, der angegriffene Feind. Il mat ais fich attacho a sieu bap, der Knabe ist sehr anhänglich an seinen Vater. Üna persuna attacheda da mel i’ls daints, eine von Zahnschmerzen angefallene Person. La filosofia attacheda al prinzipi della liberted, die dem Prinzip der Freiheit anhängliche Philosophie. Üna bestia attacheda alla chadagna, ein an der Kette angebundenes Tier.
E tge ans mussa la cumparaziun dal dicziunari projectà da Zaccaria Pallioppi cun quel publitgà da ses figl? Quella ans cumprova, sche jau na ma sbagl betg, che l’ovra dal bab era in’eminenta lavur scientifica, il resultat da studis filologics profunds, ma ch’il dicziunari en la furma preschenta correspunda meglier a las exigenzas praticas da nus Rumantschs, senza perder sia valur scientifica. D’enumerar en il dicziunari ils omonims da tut las linguas rumantschas e l’etimologia exacta da tut ils pleds n’ha betg grond scopo, causa che tar ils scienziads ston ins pudair premetter la cogniziun exacta da questas chaussas, e che quellas n’han per il laic betg la valur correspundenta a la lavur che vegn dumandada. Reverenda Emil Pallioppi ha perquai fatg bain d’abstrahar da quai. Percunter ha el enritgì il dicziunari considerablamain ed a grond avantatg da quel, inserind or da la segundas part da l’ovra da ses bab tut ils nums locals engiadinais. Ina cumbinaziun pli fortunada da las exigenzas scientificas e dals basegns pratics n’avess ins betg pudì chattar.
Concludend mia simpla relaziun biografica e litterara da noss poet e linguist, na poss jau betg far damain ch’agiunscher anc in pèr poesias, deditgadas ad el da ses frars en Apollo e che denoteschan a moda evidenta la veneraziun da tuts per quel ch’ha lavurà pli che mintgin auter per nossa lingua rumantscha ed ha fatg per ella ils pli gronds sacrifizis.
En ina poesia che porta il titel: ‹Il merit da la poesia›44 di Conradin Flugi il sequent:
Tü dot Pallioppi, maister nella lingua,
Del tuot poet intens e cordiel,
Tieu vers correct surtuot our as distingua,
Chi bain l’inclegia e’l chatta cler e bel.
Tü sopra tuots at hest do grand’fadia,
Per metter nos romauntsch ladin al cler;
El viverò e la memoria tia
Resta assaimper col romauntsch favler.
E noss Caderas onurescha l’ami e collega en sias ‹Nouvas Rimas›45 en sequenta moda:
A Zaccaria Pallioppi.
Al cour favella dutschamain ta rima,
Perchè l’ais figlia da tieu cour sincer;
Nell’orma sdasda quell’essenza prüma,
Chi voul a Dieu noss sentimaints drizzer.
Tieu geni vo, sco üna zarta plüma,
In las regiuns del eter s’inspirer.
E, pür sco l’alba, pürited exprima:
Podess er eau con el vers l’ot svoler!
Nel dutsch romauntsch ta musa ais sublima,
Sco chaunt da cigno zart ais tieu rimer.
Del infinit ti’orma ais intima,
E be en il tschel confidast, voust sperer.
Il sguard fixand sü vers l’eterna sfera,
Del muond preschaint nun temmast la tschiera!
In auter sonet al deditgescha prof. J.A. Bühler46:
Mistral Zaccaria Pallioppi.
Fadigias grandas, mo lavur e stenta
Da di e notg sun stadas tia sort,
E d’ün etern luctar senza confort
Tiu nobel cor aunc oz el se lamenta.
Il mund modern, sco’l oz nus se presenta,
Negligia, causa interess, il scort
E mai non craia de gli far in tort,
L’abbandunand, sco fan ingrata schenta.
El pür te fugi! Quel che per alzar
La patria, sco tü se po stentar,
Ch’el resti er ün temps in imblidanza:
Il temp futur, il di da regordanza,
Arriva, ch’ils Romanschs cert da pertot
Te clameran lur megler patriot.
Dain a la fin puspè il pled a Gian Fadri Caderas per ina poesia ch’el ha scrit sut l’impressiun da la mort nunspetgada da Pallioppi: 47
In memoria da Zaccaria Pallioppi
Mort a Celerina als 3 Meg 1873
Ün nöbel cour nun batta pü acquia;
Ün’orma püra fet retuorn al tschel;
O crida musa, crida musa mia,
Ais d’Engiadina mort ün figl fidel!
Pü nun resun’in dutscha armonia
Il vers sonor e lam sco pür ovel;
Fraid il cour net, sco dell’Elvezia mia
Ils pürs vadrets, bütschos tres raz festel.
Del operus il maun glatscho dvantaiva
Süls fögls d’ün’ouvra grandiusa zuond,
Chi da pisser sieu frunt da suolchs signaiva;
Tar bgers amihs lascho hest led profuond,
Sco cur ch’ün ais sulet sün estra riva
E spraunz’ingüna aint in cour nun viva!
N’èn quests vers betg tuts ina testimonianza commoventa d’amur e veneraziun? Na fan els betg vibrar er en il cor dal lectur il sentiment da pur respect e d’engraziaivladad per il cultivatur instancabel da nossa lingua?
Er mia lavur ha be il scopo da porscher a la populaziun rumantscha intginas notizias biograficas da noss eminent poet e linguist, d’augmentar il dumber da quels che l’aman ed al venereschan, e cun quai da quels che aman e cultiveschan nossa bella lingua materna.
Annotaziuns
[edit]
Indicaziuns bibliograficas
[edit]Transposiziun da la versiun putera cumparida en: Annalas 15, 1901, p. 1–49.
Licenza
[edit]
|
This work is in the public domain in countries where the copyright term is the author's life plus 70 years or less. See Copyright.
|