Kardinan: ‚Mezzofanti‛: pükinolan mu süperöl
Tü mäzul 15 ayela yels kuratiko 100 epasetikons, das el ‚Giuseppe Mezzofanti‛ edeadom. Irivom bäldoti yelas 74 e tio mulas 7. Motedazif oma äbinon ‚Bologna‛ (Litaliyän), kö ün 1774 setul 19 pämotom as son ramarela in vobods cinädik mu tälenik e mota se famül vönädanoubik ipöfiköl: ‚Dall' Olmo‛ ilicinöla. De cils vel te tel älovelifädons palis oksik: ‚Giuseppe‛ e ‚Teresa‛: sör mö yels zao 10 bäldikum omik. ‚Giuseppe‛ no nog ifilifädom lifayeli 3id okik, ven pals mödajäfotik älükonfidons omi jitidane, kel ämutof kösömükön cili liföfik ad taked e leod. Bi om ye ko noliäl dadesiröl äkompenom nomöfiko pö tid jenöfik ciles bäldikum, e ya go suno äfägom ad begespikön verätiko julasäkis mödik, päkedädükom fa jitidan as julan lölöfik, ed ädagetom latikumo mö yels zao bal e lafik in diläd löpikum ya tidi latina. Aldeliko tidan ä kultan: ‚Filippo Cicotti‛ ästunom aiplu dö tälenül ela ‚Giuseppe‛ ed äkomandom pales ad koedön „studön“ cili onsik. Fat ye äcedom, das ävilomöv buikumo dugälön hipuli ad mufavan skilik. Läbo mot spiritälik ä mu relöfik älabof cedi votik. Roatoranakultan: ‚Giovanni Respighi‛ ävobädom hipule dub läb beatike ün 1786 lasumi oma ini stitod, in kel glato löpatid pägevon. Bevü tidals stitoda at i limans kil ela ‚societas Jesu‛ (=yesuitanarod) äbinoms, kels, äsä ettimo, pöjut rodanas äkekodon, pidränoms se Merop Spanyänik ini Glügän. Ätefos Spanyäni, Gvatemänani e Svedänani. De tel balid ‚Giuseppe‛ älärnom sunädo pükis Spanyänik e Mäxikäniki. Pö tidals valik memäl gianagretik cila ämagädon levemo. Hipul, kel i älabom täleni poedik, älautom julavobodis okik bulöfo in poedastül: dunamod, keli i äfövom ün lif fovik oka. Somo nog ün atim de om milats no pebüköls liänas in püks difikün dabinons!
Bäldotü yels degtel ‚Giuseppe‛ äbelotädom niveri di ‚Bologna‛; pos stud kilyelik äsufom nidiko dokaxami in filosop, ed ädagetom in seadod notidik pö lobül tuvemik lilanefa tituli: ‚Doctor‛, ko gitod ad duinön spikädis in niver. Ab niveratidal yunik deglulyelik ifegebom löliko sekü vob täläktik töbidik koapanämis okik, ed ämutom nu dü lunüp spalön vemo oki. Posä idagetom dönu sauni, älüälükom oki lü Godav. Kejulan, dekätan latikum: ‚Monti‛, kel älovelifädom omi, ätemunom, das ‚Mezzofanti‛ äsikom oki so plödakösömiko in jäfüd alik Godava (äs lekredalesetav, südav, kritajenav, kanunagit, plän diatekas vönik e nulika, e r.), äsva igebädom nämi lölik oka te pö jäfüd balatik alik. Pos fiduin staböfik studas Godavik ‚Giuseppe Mezzofanti‛ äbinom nog mödo tu yunik ad dagetön kultasakrami, pro kel bäldot yelas 25, u ko däl papala yelas pu 23, pebüostipon. So pro pükistuds omik livüp benokömik äreton. Sunädo äbemaston mödoti gretik pükas semitik, ibevobom klatädalautanis Vöna-Grikänik valik, ed äspikom in püks nutimik, äsä länan. Nog büä ko säbligam papalik päsaludükom tü 1797 setul 23 as kultan, igevoy ome profäsori kösömik pro hebrey in niver lomazifa omik.
Ettimo levolutatrups Fransänik äloveflumons love tats papik. Äsäcälons profäsorani yunik se cal omik, bi no äduinom yuli piflagöl gönü repüblik Fransänik, ed as reigäb papala i no ädalom duinön. Yels kudas vemik äkömons; ibä fat omik ibäldikom äd idöfikom, mot omik igo ibleinikof; famül söra omik: ‚Teresa‛ äbinädon täno me pals sa sons mäl e dauts mäl, sodas fat: herotel ‚Minarelli‛ no äfägom ad kosididön nen yuf cilis okik, e nog neplu äkanom koedön dugälön onis. So ‚Mezzofanti‛ ävedom kälafat onas valik, kel ägevom nenfeniko privatatidadüpis, ed äjäfom in ledom grafa: ‚Marescalchi‛, kel igebidükom ome bukemi bundanik okik. Krigans pevunöl mödik (sekü komips vü Fransänans, Lösteränans e Rusänans), kels äbinoms ettimo in malädanöps di ‚Bologna‛, ed äbinädoms me tsyegans, Rusänans, Kroasänans, slovenans, macarans e Rumänans, älofoms kultane as Samaritänan miserik bitöle pöti bundanikün ad seivön, äd as nätäpretan äd as koefapatär, pükis nulik, ed ad vedön dub lüspikots flenöfik, i no-katulanes, trodan. Ün tim et ‚Mezzofanti‛ äpenom in bal penedas mödik okik: „Tik ädolon ladäli obik, das ävedoböv sekü def suemükamamedömas nefägik, ad yufön pöfädanis et, kels äliedoms koapo so vemo ledoliko, ed i äneodoms yufi lanik.“
Bi ‚Mezzofanti‛ - leigoäs ‚Origenes‛ gretik ün 254 p. Kr. edeadöl - tio neföro ägönom oke slipi düpas plu kilas, äkösömom ad dütön oke ün stil neita se gramats, vödabuks, bibasaitots e se kategabuks pükis nulik neodik, ad kanön yufön balatani alik. Kosäd flenöfik ko fizirs de licin distöfik äneleton leigüpo omi ad lärnön pükis foginänik te de mens nekulivik. Lotidöpans mödik di ‚Bologna‛, kels no äplöpons ad rajanön ko dutävans foginänapükik mödik, äbegons pükinolane pö jenets susnumik medami, e so äjenos, das ‚Mezzofanti‛ aidönu ädagetom mögis, ad dunön penetis dö gramat e vödastok, ed igo ad lärnon[1] in tid foginänanas et proni verätik vödas. Pas ün yel: 1803 stad monik mana famik ävedon gudikum, sevabo, ven päcälom pö „Stid di ‚Bologna‛“ asä tidal pükas lofüdänik e Grikänapüka. Ün tim et älärnom pükis Pärsänik, Larabänik e Türkäniki.
Bi om as pükinolan no pebepluöl älabom repüti Yuropik, ‚Napoléon‛ I ävipom ad tirädön mani gretik lü ‚Paris‛. ‚Mezzofanti‛ ärefudom ye lofi nidik at, e sekü neflagiäl stedälik e sekü löp pro lomän e famül okik. Poso mö yels tel ye mifät badik ädrefon omi. Tidajäfüd pükas lofüdänik päfinidon süpiko fa Fransänans, e lemesed omik päläsükon ad kildil uta, keli igetom jünu. Dönu man mödo petomöl ämutom gevön patatidadüpis, ab äkanom näi atos ön mod vo süpädik dugälön oki so vemo in nolavs at asä nolavan süperik. Cifods Fransänik ägevons nu fino mane nobik cali cifa bukema niverik, ed ägebidükons ome boso latikumo lödaspadädi pötik in bumot niverabukema.
Pö getäv okik se Fransän lü ‚Roma‛ ün yel: 1814, ven nämäd Korsikeänana ilefailon, papal mödikosi esuföl: ‚Pius‛ VII ästebom in ‚Bologna‛ ed ävipom ad logön mani, kel ifiedom fümäliko kol om. Papal äsenälom stunidi dibätik pro kaladanäman balugik ä nenokiälik at, ed ävüdom omi ad lovesumön in ‚Roma‛ cali leveütik sekretana propagidakongregata; abel ‚Mezzofanti‛ mükik äbegom papale, ad nedemön promuvi at, bi cal nidik in ‚Roma‛ öloveükonöv omi se stil studacema ini runäd lifamoda noidik. ‚Pius‛ VII fe ädälälom, ab ädunom pos tim anik ome medamü kardinan-tatasekretan: ‚Consalvi‛ lofi ot, ab nensekiko.
Dönu ‚Mezzofanti‛ päcälom as tidal pükas lofüdänik in niver di ‚Bologna‛, e pälecedom as ‚il confessore dei forestieri‛ (= koefapatär foginänanas). Atans äkömons mö trups gretik, mödo plu ad logón mani famik, ka ad duspatön niverabukemöpi leigo famiki. So ädajonoms okis kronaleson Bayänik: ‚Ludwig‛ (1812) leson Preusänik: ‚Friedrich Wilhelm‛, lampör ‚Franz‛ I Lösteräna (1810), leson Svedänik: ‚Oskar‛ (1828), Danänan nolik: ‚Molbech‛, e pükavan Deutänik cädik: ‚Friedrich Jacobs de Gotha‛ (1825). Poedan: ‚Lord Byron‛ ävedom tidäb omik in Nula-Grikänapük (1823). Nemom eli ‚Mezzofanti‛ „pükamilagani, bukemi spatöl ä heroldnai valanas“ e cedom: „el ‚Mezzofanti‛ isötom lifön timü bum tüma di ‚Babylon‛; binom stunidot veratik, e näi atos nen okplid u rog alseimiks!“
Ün yel: 1831 elans di ‚Bologna‛ äsedons depütäbefi lü ‚Roma‛, ad stimodön papali enu pidavälöli: ‚Gregorius‛ XVI (1831-1846). ‚Mezzofanti‛ äkoikom pö atos, bi äsevoy, das atan ikosädom me spod nätimik ko kardinan büikum: ‚Cappellari‛. ‚Gregorius‛ äcälom omi sunädo ad protonotaran paostolik, ed ästigädom omi ad fealotädön lü ‚Roma‛. Pö naed at kultan neflagiälik äcedom, das ämutom dälälön. Ädagetom lödi in ledom it di ‚Quirinale‛: hitüpaledom papalik ettimik. ‚Roma‛ äbinon verato top verätik pro pükilöfan nenfenik. Pläamü Tsyinänapük äkanom tuvön us i tida- e geidabukis pro püks seledikum; Tsyinänapüki älärnom ye sunädo dü stebüp pluvigik in ‚Napoli‛, kö su el ‚Capo di Monte‛ Tsyinänans yunik pädugäloms ad lekredinunans.
Tü 1833 mayul 15 ‚Mezzofanti‛ ävedom cif löpikün bukema patädasotik di ‚Vaticano‛ äd i klerätan de ‚San Pietro‛. Tü 1838 febul 12 ädagetom diniti kardinana ed ägetom asä titulaglügi eli ‚San Onofrio‛ su el ‚Monte Gianicolo‛. Dü tim, das ‚Mezzofanti‛ äbinom prelatal (1831-1838) änemoy omi suvo eli ‚Monsignore Limosiniere‛ (= monsinyor: limunal), bi ägivom dili gretikün lemeseda okik pöfane,s sodas papal it pö promuv mana mu relöfika ad kardinan ämutom dunön pelotis zesüdik demü klotem e konöm oma.
Fredazäli veratik dugäläbs propagida äblümükoms ün tim et pilestimölane: äbenovipoms omi in püks difik 53, e kardinan ädanom alani in pük ot, in kel pilüspikom, ed igo in dialegs, kels pigebons! Näio pamäniotosös, das äfölom konsienöfiküno bligis mödanaedik okik; änemoy omi no nen kod suvo eli ‚santo vivente‛ (= saludan liföl). Bligädis täläktik e lanöfikis susvemikis kinikis ifölom famafuliko, davestigan lifa omik odasevom pas täno lölöfiko, if odemom, das man mu tälenik at äbinom yunao fibilik, ed ämutom sufön dönuamiko malädis vo vemikis! Ven nu yel: 1848 ko voluts sovadik okik, ko lükasasens calala papik: ‚Monsignore Palma‛ e ministerana: ‚Rossi‛, ed i ko fug papala lü ‚Gaëta‛, äkömon, lifäl ela ‚Mezzofanti‛ äleläsikon aiplu, jüs luegaflamat äjedon omi ün yanul yela: 1849 sui dolabed ed äblinon ome deadami niliköl omik. Ädeadom, posä idagetom ko devod fäküköl deadölanasakramis saludik, nen gaon alseimik. Vöds lätik omik äbinons: „Vilobs finikön me el stim binonös lü Fat, e lü Son, e lü Saludalanal, e täno spidön ini parad!“
Levolutaministeran ettimik: ‚Gherardi‛ ästetom oki klieniki ad büedön sepülön kardinani ko stim „repüblikik“. Röletans ädeimons atosi, ed äblinons veadi talik mana gretik ün neit primöl tü d. 17id mäzula in sepülamagoläd smalik ä stilik lü titulaglüg omik: ‚San Onofrio‛, kö päsepülom flanü poedan lefamik: ‚Torquato Tasso‛ († 1595). Maboinaplatot balugik ätegon sepüli, e pas ün yel: 1885 mebamal digädik pälöbumon pro pestimodölan, ab leigüpo sark i pämaifükon büdü kardinan: ‚Parocchi‛ († 1903), as valemavikaral papala, komü depütäbef dinitanas klerik e volädikas, ad moükön sagädi sis yels mödik pipaköli. Ipakoy sevabo sagädi, das bü sarkam de fun kap pidesumon, ad sufükön breini ela ‚Mezzofanti‛ xame sananik. Ab nu äklülikos, das pos yels 36 fun lölik, kel vo no pibainon, nog äbinon nenviodik!
Balan lifibepenanas kardinana: ‚C. W. Russel‛ äkonletom ün 1858 temunodis go konfidovikis tefü gred nedöfa me kel pükinolan mugretik äbemastom pükis balatik; tefü atos nunom sökölosi:
1. Püks, kelis ‚Mezzofanti‛ äspikom ko kurat süperik, äbinons: hebrey, hebreh rabinanik, Larabänapük, kaldey, koptapük, larmeniy (vönik e nulik), Pärsänapük, Türkänapúk, Lalbanänapük, maltey, Grikänapük (vönik e nulik), latin, Litaliyänapük, Spanyänapük, Portugänapük, Fransänapük, Deutänapük, Svedänapük, Danänapük, Nedänapük, Flanänapük, Liglänapük, Lilüränapük, Rusänapük, Polänapük, tsyeg, macar (Macaränapük), tsyin (Tsyinänapük); fovo: süriy, geet, lamhariy, Hindostänapük, gusratiy (bal pükas Lindänik), bask, Valagänapük, Kalifornänapük; 2. püks, kelis äspikom seledikumo e läs lölöfiko, äbinons: kurd, grusiy, Särbänapük, bulgar, pük ziganas, dialeg in topäd di ‚Pegu‛ paspiköl, gaal, Langolänapük, Mäxikänapük, Cilänapük, Peruvänapük; 3. püks, kelis äspikom nelölöfiko, äbinons: singal, Birmänapük, Yapänapük, Lireyänapük, gael, delever, coipev; 4. püks, kelis istudom te se buks, äbinons: sanskrit, maläy, Tonkänapük, lap, ruten, Frisänapük, latviy, Kotsyintsyinänapük, tibät, lislad, kornig (dialeg kältik in topäd di ‚Cornwall‛), kitsyuv (pük länans vönik Peruväna). Lü ats dialegs nemu 50 pükas at nog dutons, kelis äspikom skilädiko.
Ad säk, vio kardinan: ‚Mezzofanti‛ äfägom, ad lasumön ini mem susvemik omik pükis so mödikis, om it ägevom gespiki sököl: „Lecedob pükatäleni, asä legivoti patik Goda, kel ägivom obe lilamafägi mu feiniki pro püks, sodas liläm obik fanädön e memidon go kuratiko toni alik se mud votana. God: Söl ägivom obe näi at spikämis so blegülovikis ä lobediälikis, das äkanob givodön kuratiko vödi alik, si! silabi alik. Ägivom obe memäli levemo konfidoviki, dub kel vöd pelilöl u pereidöl pädakipon laidio, e fino nog fäg, ad suemön nentöbo binodi ninedik püka balatik.“
Fümo i siso mens mödik ejonülons okis asä pükavanis e pükinolanis süperikis. Knaoy jonön ön tef balid datuvali Vpa: ‚Johann Martin Schleyer‛ († 1912 gustul 16), dö kel pämäniotos, das „estudom“ bo pükis 88. Jenöfo in bukem omik lebuks pükik dö degtelats mödik pükas difik äposbinons! I eli ‚Ludwig Schütz‛ ün yel: 1940 tö ‚Frankfurt am Main‛ edeadöli eküpälükoy, kel ma sag ebejäfom ünü lif nolik lunik ä nentupik pükis difik plu 200, mani kelik äläramenoy, flanaü tat e privatan, aidönu jü deadam omik, ad tuvedön vödemis seledik, - ab jünu nonikan pükinolanas espikom jenöfo kleiliko e verätiko mödoti mödo gretikumi, ka degtelati plunätöfik pükas difik. Atos äbleibon pebüdakipön jünu te pro letälen ela ‚Mezzofanti‛ plödakösömiko zilika e lä atos ai ko neflagiäl nobikün äbitiköla.
Se Volapükagased pro Nedänapükans 1949, Nüm: 3, Pads: 11-12, Nüm: 4, Pads: 15-16, Nüm: 5, Pads: 19-20, Nüm: 6, Pads: 21-22.
- ↑ Bükapök; pla: lärnön.