Jakub Bart-Ćišinski (Cyž)
Tež' Ćišinski! Wón mjez nami wjac njeje,
Joh' wóčko hasło, hort je womjelknył
A styski, juski harfy basniskeje.
Hdźež žórli a klukota Klóštrska Woda a majka přez lětstotki brjohi kukowskeho hrodźišća, tam njedaloko w Kukowje je stała kolebka našeho basnika. 20. awgusta 1856 so tam Bartecom abo kaž jim tam do domu rěkachu Šewcecom narodźi hólčec, kotrehož na Jakuba wukřćichu. Sydom lět khodźeže Bartec Jakub do kukowskeje wučeŕnje. Dokelž njewšědne dary wotkrywaše, wotamkny so jemu puć, kotryž wjedźeše k dostojnosći "knjeza". Wukhodźiwši lěto tachantsku šulu a wot jutrow 1870 hac do Michała 1871 preparandu katólskeho wučeŕskeho seminara zastupi jako khowanc do serbskeho seminara w Prazy. Na tutej historiskej pódźe, hdźež z elementarnej mocu a z přikładnej energiju biješe wutroba čěskeho naroda, začu so syn sławneje dźowki Sławije, a tež jemu horješe so wutroba a sapaše w dotal njeznatym, wohenju na drohi swój mały serbowski lud. A w "Serbowcy" běše žiwy duch Hórnikowy, kiž zasłapi tež Bartec studenta, zo slědowaše tutón ćěŕ. A hižo 1877 bě jako starši "Serbowki" sam wurazny wjednik Serbowčanow. Dostudowawši a wustudowawši wróći so do kraja wótcneho a po jednolětnym dobrowómistwje bu 27. měrca 1883 wuswjećeny na měšnika. Njebě jemu popřate skutkowac dołho mjez serbskim ludom. 1883 bě kapłan w Ralbicach, 1884 bu administrator w Radworju a hižo lěto 1887 jeho wotwjedźe ze Serbow. a w samej cuzbje rozwijeja so młode a mužniše lěta basnikowe. W njewjesołym drohowanju dowjedźe jeho kapłanska słužba do Šěrachowa, 1889 k dwórskej cyrkwi w Drježdźanach, 1896 do kowaŕniskeje začornjeneje Kamjenicy. A zaso wróćo - kaž žołma - drohuje basnik 1901 jako farski administrator do Radeberga a rozderdany na čuwach (hižo lěta 1903) na wotpočink do raja swojich dźěćacych sonow do Kukowa-Pančić, zo by tu njezastał dołho, ale dokročił 16. oktobra 1909 tu poslědnju kročel do ćicheho Wotrowa, hdźež jeho rozbolane ćěło nětk spi spar měra a pokoja.
Serbski narod je zhubił swojeho wulkeho, najwjetšeho poetu. Hdyž smy w Zejlerju měli ludoweho basnika - nam Ćišinski wupłodźi klasisku periódu našeho basnistwa. Zejleŕ čeŕpaše z narodneje pěsnje a přikłoni so tež jeje formje. Ćišinski wuknješe na rozkćěwaćej čěskej poeziji a na swětowych basnikach; wón je nam přinjesł do literatury nowy rym a rythmus, nowu dikciju, nowe formy. Je basnik razu reflektivneho. W tym je podstatny rozdźěl mjez Ćišinskim a Zejlerjom. Zejleŕ, cyle kuzłu narodneje pěsnje so podawši a w jeje klinje kubłany, sam jeje ducha přija a njeje za njeho zbožownišich khwilow, hač hdyž móže tworić a spěwać, kaž sami tworjerjo tych narodnych pěsnjow, hdyž z razom pěsnjachu a spěwachu tak radostnje a tak krasnje, dźěsćowscy naivnje a jasnje. Ćišinski je moderniši: kontemplativny, individualny, swójski. Wobrazy přirody a jeje žiwjenja wotražuja so w jeho duši a tak wón z nutrin wuwažujo - wobraz pěsni. Z tym su jeho basnje subjektivne; basnik - hladajo drje k universu a k swojemu ludu, tola ze sebje ceŕpa a sebje rysuje, swoje piše žiwjenje.
Jeho impulsivna powaha wupłodźi howrjace žiwjenje, kiž měrnje bě so započało a w měrnych kolijach dowukonči. A tutoho žiwjenja wotraz su jeho basnje.
Mi žiwjenje bě bój a běda,
A bróń a škit a puć bě pjero.
Z cuzymi zynkami bě z "Knihu sonettow" w lěće 1884 wotewrił nowu dobu serbskeje poezije. Krasne myslički zakuzłać do zdobneje rěče a formy to bě tendenca tuteje knihi, kaž tež knihi "Formow", w lěće 1888 wušłeje. Tola hižo na kóncu "Formow" je rěč wo "roztorhanych trunach". "Mi so spěwać njecha" a "mje ćěrja do satiry", tak stona wutrašena wutroba a krew´ so mući. Hišće płuwa pak ćiše jeho žiwjenje w knizy "Přiroda a wutroba", 1889 wušłej, kaž mejski jězork a jeho žołmički w tym nalětmm duchu, w słónca měrnym swětlenju a spěwje ptačkow. Tola sćěhowaca perioda so njewjedrata wutwori a zła. Njedorozumjenje krajanow, lodowa zymnosć swojich doma a hišće wjacy ranjaca liwkosć tych, kotrymž z krwju swojeje wutroby pisaše, basnikowu dušu rozjědmi. Daloko wótcneje zemje, w nječujacej cuzbje, zhórknychu dny samoty, wupłodźichu 1899 knihu "Ze žiwjenja", hdźež w zymicy a w ćmowych khwilach klinča struchłe, płačite, dotal njesłyšane hłosy, kotrež dobudźa wyšinow w knizy "Z křidłom worjołskim" (1904). Wša romanca wutrobinych płačow hač k ironiji, k zajědliwosći sarkasma stopnjowana wubuchnje tu jěrje. Tu rozličuje swoje žiwjenje a ze swětom a z ludźimi so rozličujo. Tola hižo je wukhodźił drohu bolosćiwu dospěwši měrneho přistawa doma při swojich. Prjec je wšědny hołk, su swětne starosće:
"Bart mortwy je, nět Ćišinski budź žiwy."
Měr duše a wutroby klinči a pozłaćuje knihu "Za ćichim". Je měr namakał, dokelž je z kóždeju žiłku swojeje bytosće zakorjenjeny w Bohu. Bohu dawa česć kaž je zdobne Serbej. Haj njesměmy zatajić, ale ze sprawnej hordosću dyrbimy wuznać, zo je kaž cyłe naše wašnje, tak tež naše pismowstwo bohabojne a sprawne, štož w połńej měrje płaći tež w basnjach Ćišinskeho. A harmóniscy kónci swoje žiwjenje. "W pruzy njebjeskej" je hižo tu žiwy a žedźi za tamnym rjeńšim swětom.
Za wšě basnje Ćišinskeho je wuznamny jeho razny, wótčinski hłós: wot prěnjeje "Zrudny wowceŕ" we "Łužičanu" wozjewjeneje hač do poslědnjeje.
Wósebje "Serbske zynki" su połne wohniweje lubosće k Serbam a styska po nich, po drohich Serbach. Su tež "wótre" zynki, liwkim krajanam a wosobam płaćace. Wuražuja starosće, su bojosć wo wobhroženu ródnu zemju a drohe jeje kubło. Nochcedźa ranić, přimać: ale přimnyć wězo chcedźa, zo byehu jenych wubudžałe z narodneho spanja, druhich pozběhowałe k wótčinskej horliwosći a zaso druhich posylnjałe w njesnadnej, njesebičnej dźěławosći za naš serbski lud. A samsne zynki, samsna lubosć klinči z knihi "Z juskom wótčinskim" (1904) a "Wysk a stysk" (1903). Njewučeŕpajomna je basnikowa wutroba, hdyž chce serbsku zemju, kiž je "radosć moja, žałosć moja", wosławić a khwalić tule zemju serbsku, serbske cyrkwje, serbsku korhoj, serbske prawo, serbskeho fararja, wučerja, serbsku rěč, serbsku młodźinu a towaŕstwa...
Zo njeje basnik jenož lyrik, ale zo je universalny w tworjenju a wumjełskim idealu, dopokazuje Ćišinski w baladach a romancach "Formow", wosebje pak knihi "Krew a kraj" (1900), dopokazuje dramatiski dar w prěnjej samostatnej činohrě "Na hrodźišću" (1880), episki talent w eposu "Nawoženja" dźewjeć spěwow wopřijacym (1875-1879). Tež w prózy znaješe pisać, kaž dopokazuje jeho roman "Narodowc a wotrodźenc". Wobknježeše rěč, kaž žadyn druhi, wo tym swědči tež "Lipa Serbska", wubjerny to časopis najrjeńšeho wopomnjeća, kotryž redigowaše wot 1877-1881 a belletristiski naš časopis "Łužica", kotrejež redaktor je był wot lěta 1904. Haj Ćišinski měješe rěč w mocy, a hakle w jeho pěsnjach prawje spóznaješ, kak wona jeho posłuchaše. Naše najwyšše narodne kubło, najryzyši wuliw ludoweje duše, serbsku rěč je wón čistu a krasnu přenjesł na polu poetiskich skutkow a z genijom Musy ju wuzłoćił a překrasnił. Wón běše knježeŕ nad serbskej rěču a literaturu, kaž bě jemu wěšćeŕscy prajił njezapomnity Smoleŕ. A zawěsće krasna, wujadrjena a wuhładkowana je jeho rěč a forma. Wón je pokazał hibitosć, rjanozynk a bohatosć serbskeje rěče, sam pak so zjewił jako jeje mištr. Wón je naš Swjatopołk Čech z idejoweje, naš Jarosław Vrchlický z formalneje strony. Wón je serbsku rěč a poeziju na městna dowjedł, docyła jej nowe, na městna, kotrež su ju stajiłe do stawiznow rjaneje literatury, za kotruž ani čas ani přestrěń nimatej zasadneho wuznama: do literatury njehinjaceje, trajaceje hódnoty:
Tuž Ćišinski: Twój lud Će njezabudźe!
Měj dźak, kiž hordosć Serbowstwa sy był.
Daj Bóh Ći mer a pokoj nětk tam druhdźe!
Lud serbski Bóh pak wjesć a škitać chcył!
- Author: Jan Cyž (public domain)
- Source: http://texty.citanka.cz/pata/sc1-177.html