I tejori di Ladins
I tejori di Ladins.
I Ladins se lamentëia sovënz de straciaria,
Mo por le plü nʼ él pro dʼ ëi che blota trazaria;
Scʼ ai ess dër la meseria, jissi zënza fal,
Olachʼ al é tesurs por chi che chir val’,
Mo vignʼ ota, chʼ an i dij val’ de bun, nʼ ói crëie
Y mina, che teʼ stories ne sides mai vëi.
Plü da scicá á fat chi de Cherz laite ta Fodom,
Aldí de n gran tesur chʼ ëi â da cez vedl om;
Da maradëc, insciöchʼ i Fodomi é tres stá,
Sʼ un vái de nöt sön ju de Cherz amez chi pra;
Zënza dí nia a degügn, giavé ái dailó sot n sas,
Y á ciafé or y arjënt, n gran gröm, sot tera n pas.
Mo tʼ atri posć ciafëis ciamó tesurs assá,
Madër che chirise dassënn y che savëise da fá;
Ascognü nʼ él un a Sëlva en Gherdëna te Val;
N bel ciastel fôl iló zacan, ignó nʼ êl n tal;
Amez n crëp l’ â fat fá n superb cavalier,
Om de bi fac y vers la jënt onest, sinzier.
Le ciastel é bele tomé dan tröc agn döt adöm,
Mo amez le crëp de Stevia, che se perd tl nio bröm,
Nʼ odëis ciamó n bel toch, recort dʼ antichité;
Iló ê zacan i Wolkenstein, chʼ é sëgn te cité;
No lunc da chëra rovina de ciastel él n lëgn,
Sot chël ciafa giavan n tesur chi chʼ é dʼ ël dëgn.
Orëis savëi, sce chël tesur é pice o gran?
Dí ves le pói bëgn avisa, i le sá da bun cristian:
Set ciaries él a soma, mez or mez arjënt,
Dl plü fin che sî mai sté tles mans de jënt;
Dʼ ater patüc trëi somes él de vigni sort,
Che basta a acontenté de chësc monn lʼ om plü ingorde.
Mo che ne me podëis da malcontënc trá dant,
Chʼ i ne ves ais dit döt dl bel tesur piziënt,
Ves diji dl giavé ʼci les ries condiziuns:
Porsona che sî libra da burtes pasciuns
Giavé da mesanöt a colm de löna iló,
Sora, ne se lascian da cez che vëgn destó!
N ater tesur, püch manco gran, él ta Ciaulunch,
Sot n sas bel dlungia strada, chʼ é plü lerch co lunch;
Nia dalunc odëis le pre de n om no mort dadî,
Che se delega tla contemplaziun sëgn de Dî;
Da ciafé él ri por via di blastemuns taliagn,
Ad aldí chi se ascognel tres plü sot ti miagn.
Te dui lüsc ja La Ila él tesurs ascognüs,
Da porsona de confidënza ési stá odüs;
Le pröm, chël ciafa, chi chʼ á fortüna, sa Ruac,
Ciastel vedl, zircondé a chësc tëmp da tröc lavac,
Mo por lʼ ega, che vëgn de Col Cöce, renomé
Y por i bi favas, ciariá de faus, laldé.
Le secundo, chël ciafëise, sce chirise bëgn, jö a Tor,
Abité dan tröc agn da jënt de gran onur;
La Gran Ciasa se tlama sëgn chël vedl ciastel,
Tra i ciastí ladins na ota le plü sterch y le plü bel;
Sëgn tomel prësc adöm sciöche chël de Ruac,
Impuntá trami dui cun seves y gran liac!
Tan gragn é chi tesurs, che düc i Ladins,
Scʼ ai gniss ciafá, foss gragn ricuns de bi zechins;
An á ʼci bel giavé y chirí, mo zënza efet;
Y savëise, ci chʼ é sté de chël laur le gran defet;
Ciafé pó gní le tesur solamënter da jënt,
Che sî nëta de vera, bate y stritamënt.
Porchël, os da La Ila, lascesse dí da me!
Scʼ orëis le tesur de Tor y de Ruac ciafé,
Toledʼ por le laur lauranc, amanc de bela pesc!
Anfat él spo, scʼ ëi é straciuns o ric de mesc;
Giavé fajede a mesanöt dl gran Nadé,
Olache sot cianoa an alda datrai cianté!
N gran tesur él ascognü da agn y agn jö a Sompunt,
Olachʼ an mangia sëgn gonot da smalz y da unt;
Ince jö a Coz él giavé ite na cassa dʼ arjënt,
Bel blanch y nët, da fá la gola, y liciorënt;
Mo chisc dui posć sará debann dlunch vijitá,
Por tres resta chi bi tesurs iló ingravá.
Set zumes dʼ or ascognüdes él a San Martin,
Dit me lʼ á n om sinzier, che desprijâ le vin;
Sa Tor é chël tesur da cincënt agn impunt,
Fora dl ciastel él, a pe de picia munt;
Na löm, picera, bröma, odüda da inozënt,
Ves inviëia a scomencé le laur sfadius söl momënt.
Le plü gran tesur, chël é ascognü en Marou sa Brach;
Dʼ arjënt él trënta somes, de blot or n gran sach;
Lapró ciamó la bela sela, de san Iorz,
Che fej vënje la vera cuntra vigni sforz;
Scʼ orëis savëi, da olache le tesur é ascognü,
Dí ves l’ ói avisa y döt incërch al plü sigü.
Tʼ urt dl ciastel de Brach odëise n bel gran sambüch
‒ Scʼ al é ciamó, ne sái, mo al fô dailó dan püch ‒
Sot chël sambüch rodunt jö fôl zacan n gran öt,
Iló ascognô l’ arjënt y or i Bracuns dal möt;
Ciafé ciafëise le tesur giavan a mesanöt
Dl de che Guido á fat muré ite Mina te bur let.
Ciamó de n ater gran tesur ves ói cunté:
Chël é sön Piz da Peres vers Furcia increpé;
Por döta lʼ Austria fossel iló or cis assá,
Mo ri é chël plü de vignʼ ater da jí a tó ca;
Amez n bur crëp ascognü él sot n pice tach bel vërt,
Dessura y dessot él da spavënt sgricius y ërt.
Porvada lʼ á n Marou na ota cun ardimënt;
Bel plan sʼ él trapiné sö cun gran sforzamënt,
Mo rové iló cun gran fadia sintîl n tof,
‒ Gní fora gnôl dal crëp sot ël a gran bur bof ‒
Che gnü döt ciurn messâl fá döt por resté impé;
Inzescü bel plan dál ota palpan cun le pe.
Le Maro fô apëna pié jö por le crëp dër bel plan,
Che n pice om, dër pice ‒ nano i dijon por talian ‒
Salta fora dal crëp, che contëgn le bel tesur,
Coiona nosc püre Marou y i sciüra do saurun dʼ or;
Le nano fô vistí de guant döt liciorënt;
Cun na sabla tla man, döta dʼ or, taiâl le vënt.
Cun usc de n vedl de cënt agn jö al püre Marou scraiel:
„Crëii bëgn, che tʼ ais la gola a mi or, la fadia paiel,
Chʼ al nʼ é tan sot chësc crëp ite chiló ascognü,
Chʼ al nʼ é plü lerch por le fit, che toma vignʼ ann nü;
Scʼ orëis ciafé le tesur, porsona messëise chirí,
Che, nia zitia dal tof, manejëies ermes saurí.
De chëstes cualités mëss ester forní l’ om,
Chʼ ó davagné le tesur, döt dʼ or y no de brom;
Ingert ne nʼ ái, dër ion ái sigü, scʼ ël gnará
Y zënza spiso a tof la vera ince venjará;
Or podarál se tó spo assá y a so contënt
Y gní danü, scʼ ël á ligrëza, a so talënt.
Sëgn sunsi impó ma tres cun döt mi or intrighé;
En mancanza de lerch mëssi le mëte a deleghé
Y ingrassé cun lʼ ega indorada valʼ bo,
Che bër tl rü, che passa sot chësc crëp chiló;
Sce ne tʼ ós crëie spo a mies parores y mi dic,
Vá, deura to bo grisc, ël paia capital y fic.”
Dites chëstes parores sparësc nosc pice om,
Chʼ â rajoné dl vers y dër da galantom:
Mo le Marou amez chël crëp é ciamó resté n pez,
La bocia daverta, sciöchʼ ël ess ciamó aldí cez;
De chël chʼ ël â odü y aldí, êl tan plëgn de spavënt,
Chʼ ël ciodâ tomé jö dal crëp vigni momënt.
Rové a ciasa, le bo grisc fejel jí le fant a chirí,
Ne dij a degügn nia, ci chʼ ël á odü y aldí;
Le bocá fejel jí a tó ‒ düc minâ, chʼ ël foss mat ‒;
Dʼ injigné pro döt cez chʼ alda, nʼ él massa frat,
Fej spo copé so bo y davert chʼ ël á so magun,
Vëighel iló de bel or fin n dër gran balun.
Da chël ch’ i á dit incina sëgn, odëise, Ladins,
Chʼ ëis tesurs assá tʼ üsc paisc, sce sëis assá fins;
Mo por le plü sëise da “lásceme en pesc” a osc gran dann;
Dl tëmp nʼ aprofitëise, comoc plü dʼ ann en ann.
Na storia ves dijará sëgn dʼ atra jënt le costüm
De deventé cun üsc tesurs dër rica aslöm.
Dan tröc agn bel viôl n püre petler talian;
Da San Tomesc ne fôl, mo n vero Venezian.
La vëia de San Batista gnô chël vignʼ ann
Le medemo de jö Al Plan de Marou zënza dann;
Ad alberch stôl sa Ras, da düc bëgn conesciü,
Da patrun y patrona bëgn vignʼ ota odü.
Ël fô bel saurí ‒ Bepo âl por inom ‒
Da düc i Maroi fôl conesciü galantom;
Chi da Ras spo, vignʼ ota chʼ ël gnô, ê düc contënc
Y periâ Bepo, da gran coriosité düc spënc,
De cunté valʼ danü de chëra gran cité,
Chʼ ël â la usanza, tut fora jügn, dʼ abité.
Bepo ne se lasciâ invié dî y cuntâ ion,
Porchël i dôn na bona jopa, ciajó y pan;
Ël spligâ i canai, düc cëntecincantesset
Y coche le gran canal fô fat zënza defet;
Dijô en lunc y lerch di trëicënteotanta punc,
Coche da chi i gran bi palac é tra dʼ ëi junc.
Coche les ciases é fates sön pa, cuntâl,
Mo la ria ega di duimile zicli condanâl;
Dl patriarca, dl consistore y teologia,
Dla scora da musiga y academia,
Di ginasi dijôl y di bi gran palac,
Mo ʼci de burtes maraties y dl marac.
Döt avisa cuntâl spo dl palaz ducal,
Dla Porta de Cherta y lʼ ater zënza fal:
Dla dlijia San Merch y de so ciampaní,
Di cater gran ciavai, di conservá i plü bi;
Dles beles pitöres dl maester Tizian,
Dla dlijia maestosa de San Paul y Jan.
De düc i erc de Venezia savôl da cunté:
Laurs en or, aciá, fer, brom, spidli, decoré,
Sëda, ciandëres, jafa, lin, ajëi, coran,
Zücher, ega de vita, rosolio talian;
La storia de Venezia savôl adamënz,
Sciöche n pice möt dij le credo cun slambrotamënt.
Lapró gnôl, che Bepo savô so mistier,
Tan plü chʼ ël ê dagnora de boanda sinzier;
Ël cuntâ snel, döt cant avisa y döt bel tler;
Stufé ne se stufâl mai y parô om de fer;
I Maroi, chi ascoltâ pro bi chîc, incantá,
Y mai chʼ un ess dit tra dʼ ëi, chʼ ël nʼ ess assá.
Morvëia nʼ él donca no, chʼ al albiâ gonot,
Che Talian y Maroi fova ciamó pro le gote,
Che spenô en chëra sëra de Ras le gran patrun
En onur dl Talian, da cunté stories bun;
Düc se fajô morvëia dl tëmp passé tan snel
Y ciarâ por le laur dl de do so ciorvel.
Mo le bun Bepo, da om plëgn de manira y respec,
No tacé sciöche dʼ atri pitoc da defec,
Dij ai patruns de ciasa de döt bel dilan
Y tol comié da düc i conescënc dʼ Al Plan;
Jön curt de Ras se ciariel n bel sach de saurun,
Ch’ é tl let dl pice rü, che passa iló a bel piun.
Bepo sʼ un vá contënt, so pice sach söl spiné;
Debota vál, sciöchʼ un che nʼ ó ester abiné;
Por Val de Rudo passel, röia ta Pederü;
Iló palsel n momënt, tlʼ erba frëscia ponü;
La strada spo de Senes tolel bel lisier,
Te na roa iló sʼ architel n pez y ciara y chir.
Sciöchʼ ël á tut n pice sach de saurun fora Ras,
Insciö fejel te chëra roa, cufé bel bas;
N ater sach implenëscel de saurun mez fin,
Taca spo adöm i sac ciolá cun n spech de lin;
I dui sac sciöche mül a soma söl spiné
Röiel en Ampëz y bër iló n gote do dî jiné.
Insciö á fat nosc bun Bepo venezian tröc agn:
Gran morvëia se fajô jön Marou pici y gragn,
Ci chʼ ël fajess cun chël saurun stracé tan lunc;
Na pert cherdô, chʼ ël lʼ adorass da lavé func,
Mo na sigüda nʼ êl porsona che savess
Y caje nʼ êl mai sté, che Bepo instës le dijess.
De San Batista fôl indô gnüda la vëia;
Por chësc fô grana dlunch jön Marou la morvëia,
Canche le de do le patrun de Ras dijô sön plaz,
Che le püre Bepo á jomé chësc ann de gní a tó le daz;
Por mort le tignîn y mort él resté tres por le Plan,
Chʼ odü ne lʼ á plü mai dailó no pice no gran.
Döt passa sön chësc monn, ʼci Bepo án desmentié,
Chʼ an cherdô dadî dai bur romuns mangé;
Francësch, le patrun da Ras, orô donca coiené,
Canchʼ ël dijô te stüa a süa jënt le de dan Nadé:
„Da Nanü, canch’ i vá a Venezia a cumpré ite,
Vái pa da Bepo a odëi; scʼ ël paia dl saurun le fit.”
Francësch da Ras é jü a Venezia a cumpré;
Farina de formënt, de siara, sorch y se,
Zücher ince y café adorel por lʼ ann intier.
I afars fac, sʼ un vá Francësch n püch a spazier
Y se frëma a ciaré dan na botëga dʼ or,
Incanté dal slominamënt dl gran tesur.
Apëna fôl sté iló a conscidré cinʼ menüc,
‒ Conscidré ël instës por le guant ladin da düc ‒
Chʼ ël alda sura dʼ ël na usc che chërda so inom;
Francësch ciara sö y vëiga al pröm piano n gran om,
Chʼ i fej sëgn cun la man de jí sö a rajoné;
Le patrun da Ras mina, chʼ an foss por le coiené.
N momënt ne sál co fá, scʼ ël dess stimé o no,
Mo spo pënsel: „Temëi ne me tëmi ciamó,
Scebëgn chʼ i Veneziagn é plü ri co i Ladins;
Orun odëi y sperimenté, cai chʼ é plü fins!”
Rové chʼ ël ê al pröm piano, no püch corius,
Vëighel, che vëgn incuntra dʼ ël dui sorvidus.
Trami dui fôi vistis cun guant döt indoré;
Ëi le mëna travers stanzes de mermo lauré;
Döt slominâ da gran spidli, da or y da arjënt;
I mürs, i parëis, le funz, döt fô liciorënt;
Nosc püre Francësch ponsâ dʼ ester rové te paraisc,
Mai n teʼ gran luscio odü nʼ âl te dʼ atri paisc.
Le signur, chʼ i â fat sëgn, le salüda y dij spo rion:
“Francësch, ne me conëscesʼ plü? I sun le Venezian,
Bepo, chʼ á fat dʼ osc pice rü y de Senes le saurun
Fora de n pice püre petler, chʼ i fô, n gran ricun;
Insciö, mi bun Francësch, vára sön chësc gran monn,
Scʼ an intonëia sön corda dʼ stromënt le dër sonn.”
Vers Francësch se desmostra Bepo reconescënt;
De bel patüc i dál assá dʼ or y dʼ arjënt;
Jö pro mësa lʼ ál fat senté da galantom,
Da bëre, mangé ti dál, sciöche dess fá n dër om;
Do marëna lʼ acompagnëiel ciamó sön stradun
Y lascia rengrazié i Maroi dl bel saurun.