Hormons stigädons lifi obsik
Ün 1855 füsiologan famik: ‚Claude Bernard‛ änotodom tikodi: jens difik in koap obsik e duns ona binons sek stöfas kiemik, kels paskretons dub jäfidäms patik koapa.
Nek timakompenanas oma ekanon büologön ön mod süadüköl kion ün degyels fovik pato ün tumyelafoldil lätik, seks nolava ölesions veräti büoceda letälenik at. Nog mödo nemödikumo ya ün ettim ekanoy büosagön, rouli veütik kion „stöfs kiemik“ at öplösenons, noe in koapakonöm nomik ed i nenomik mena e nima, abi in medinav nutimik.
Primiküno notodot löpo pemäniotöl ela ‚Claude Bernard‛ ekodedon tidäbi no läs efamiköli omiki: ‚Brown Séquard‛ ad laivobön ma tikodagol at. Balido äprogedom ye me step veütik, ven älesagom, das glans ninedik degivons stöfis frutik blude, e das defet stöfas at binon kod malädas e bäldapubotas. Tikod et binon piäf hormonava nutimik obas; stöfis pemäniotöl enemoy sevabo hormonis.
Telido ‚Brown Séquard‛ äseükom kludöfi tikavik se tikodagol lönik oka. Ven äprimom ad sufön aiplu töbi de bäldapubots, om, ün bäldot veldegtelyelik, äsludom ad dunön sperimänti riskodik me ok it. Änüskutom oke hormonamökoti nimik. Ma temunod lönik omik, ab i ma zötams yufanas omik, sek yunükamalekäla at äbinon süpädik. Jenot ävedon el ‚cause célèbre‛; e ven ‚Brown Séquard‛ ägevom spikädi, kveipads liegik äblinons limanis mödik kurasoga e noubanefa lü löpatidalecem omik.
Nu yels 95 epasetikons sis vöds efamiköl de ‚Claude Bernard‛. Ünü tim at dasev nolavik tefü hormons pestabükon vemo, e spetid pegretükumon vemo. E senäl netälik obsik papliton, das i nolans Nedänik (b.v.: ‚Prof. Laqueur‛ ko stäf nolavik omik in ‚Amsterdam‛ e keyufans nolavik kompenäta nenfiamik: ‚Organon‛ in ‚Oss‛) eblünons läükotis veütik pro volf at hormonava.
Jenöfots go mödiks nu pekobükons, ab ats egevons vestiganes i dasevi, das nat klänedon obes nog mödikosi. Nolobs nu, das hormons dub tüim, hüpofüd, türeoid, susroinglans, pankreat e genäms peskretöls pasestürons ini bludafesülem bundaniko tuigik obsik, e ve dugods at ünü brefüp rivons e flunons dili alik koapa obsik. As stigädians, mufükians, rönanunans koapa, u vio viloy nemön onis, vegons vifiko da koap obsik, e degevons val"po komitis oksik. Pö lifajenäds nomik glofa, madikama, bäldikama e deadama de men e nim plösenons rouli levemo veütiki, ab leigo i pö sprot, glof, floram, flukam, fainikam e deadam planas.
Gevons samo pö hiyunan tü bäldot semik koapasiüles patädik komiti, das pro om tim ekömon ad „süükön mustagili“, u pö goks, das mutons multön, pö nims semik, das mutons ceinön plädi oksik, e r. Fovo stigädons i kanitabödis ün gölayel ad kanitön kaniti jönikün onsik; kodons, das tävaböds tü tim fümik senälons klieni nedamütovik ad tevön samo de Nedän lü sulüd, tefädo lü nolüd. Stigädons e bemastons lifi, dajäfi mena „nomik“, nima „nomik“ e plana „nomik“ ön mod mu lobabik, medü kobovob benöfik levemo komplitik galans ninedik difik valik. Dabinobs pö atos lo rätöfs jafa nedöfik, kels süükons pö obs müki stilik.
Ab nim e plan kanons ye, i tefü hormona-konöm oksik, distön de „nomikos“. Ed i täno nämäd muvemik koapabinädas nomik at dasevädikon. Bosil tu mödik, bosil tu nemödik, e, samo, men labü patöfs koapik e lanöfiks nenomiks, ud alo distiks, davedon. Tefos suvo te difis mö degats anik baliondilas grama hormona. Samo men, if pankreat onik prodon linsulini boso tu nemödiki, sufon diabeti, ed omutonöv deadön i nog nu sekÜ faemadead, soäsä atos äjenon bü 1922 pö malädans valik at, if no ‚Banting‛ e ‚Best‛ itüvoms ün yel läbik et medini ta maläd at: linsulin. Nu läfulükoy kludo hormonadefi koapa lönik medü nüskutam hormona (nimik).
Dil hüpofüda plösenon rouli veütik pö koapaglof. If prodam glofahormona binon tu gretik, tefädo tu smalik, tän gians, tefädo nans, davedons. Näns et kanons binön reto vemo nomiks, sümeto gudiko fomiks e lanöfo plobiks. Balan nänas famikün el ‚Charles Stratton‛ labü lunot zimmetas te 60 ä vetot paunas 16, äbinom, kel ön nem: generan ‚Tom Thumb‛ betävom ko ‚Barnum‛ voli lölik. Äbinom visedik, ed älabom logoti saunik e vögi vemo musigiki.
Vemo veütik pro men i türeoid onik binon. If at jono distis, seks kanons difön vemo, maä tuprodam u läsprodam dabinon. Atos kanon vedükön meni kretenani stupädik, binon kod maläda padredöl di ‚Basedow‛, e r. Ab binos pro obs nitedikum ad lüälükön küpäli obsik dü timül ad dists läs fefiks. Demü atos vilobs lecedön türeoidi asä sleifömi föna (motora) koapik obsik. If nu glan at prodon hormoni boso tu mödiki u tu nemödiki, atos sinifon: sleiföm binon boso tu mödo maifik, tefädo boso tu mödo färmik. Atos sinifon, das fön obsik filon tu vemo, u das motor golon tu vifiko, tefädo tu nevifiko.
Kis nu binon-li sek atosa? In jenet balid jäfed „susnomik“. Nenom hormonik smalik at jafon jäfedanis, jicifi doma, kel kanof dunön vali, mani, kel kevobom in klubs valik, ed ai datikom desinis nulik. Jäfükons okis me val, klien onsik binon: vobön vemo, e juitön mödiko. Ab binons suvo i boso muifiks.
Ed if läsprodam pülik türeoidahormona dabinon, tän leigono malädans davedons, ab sio cils e mens trögiks, nelifäliks ä nenviläliks. Cils, kels ai no kanons fidunön julabligädis oksik, leadons seatön lafo pefidunöli bligädi okas. Klu cils, kels suvo papönons, „bi binons so vemo trögiks“, ab pö kels balugiko türeoid binon trögik, e kels suvo kanonsöv payufön gudikumo me giv bosila türeoida, kas me zans e flaps.
Näio ejonobs is ed us gebi koapastöfas nomik, kels hormons binons, as medins pro mens nenomik. Ab plödakösömiko nitediks i prodäds binons, kels padagetons, if givoy onis dabinädes lölöfiko nomikes.
As sam balid jonob givi hormonamökota Nedänik: ‚neohombreol‛ jikanaires. ‚Frederiks‛ änüskutom bödes yunik lul baliondilis 40 grama
hormona manik at. Lulna balposvoto. Pos atos jikanairs ilasumofs jästädi e kondöti hibödas, ed äkanitofs frediko kanitis jönikün oksik. Hormons flunons noe kondöti koapik, abi lanöfiki. E pelelogölo de tikädöp hormonava nutimik, kludo cöd tefü stigedov tefädo ladöf, lanäl tefädo nefümal, trög tefädo jäfed, e r. dageton stabi go votiki.
Ün yels lätik nol obsik hormonas egretikumon veütiko, ed estudoy mu pato prodädis onas in plans e nims nomiks. Suvo edagetoy me atos sekis magälik. Somo kanoy dagetön me giv hormonamökotas, das jigoks nögofs nögis mödikum, das jips e kroligs palons nimülis mödikum, das kuns givofs miligi mödikum, das plans glofons vifikumo u florons suniko, das higoks blünoms miti sofikum, e r. e r. Binos-li üfo milagik, das nolavans suimons ko nitedäl vemöfik volfajenädi hormonava at, kel klülädon binön so levemo veütik pro ben e lied mena e sogäda?
Se Volapükagased pro Nedänapükans 1950, Nüm: 4, Pads: 13-16.