Deoraidheacht/17
XVII.
Níor fhágas an teach go ceann dhá lá agus is beag d’itheas i gcaitheamh an dá lá úd. An tríomhadh lá d’éirigheas agus bhuaileas amach. Bhí ceapaithe agam gan filleadh go mbéadh an oiread agam is d’íocfadh bean a’ tighe, bíodh sé luath nó mall.
Shíleas i dtosach go dtiubhrainn aghaidh ar oifig an dligheadóra ag ceapadh go mbéadh litir aige lem’ aghaidh, [ 79 ]acht ar dhearcadh ar chlog dhom, chonnaiceas nach raibh sé mórán thar an naoi: ní bhéadh an oifig fosgailte. Bhí páirce mhór i ngar dhom, agus bhuaileas isteach ann le cúpla uair a chaitheamh.
Samhradh beag na Féile Michíl a bhí ann, acht bhí an ghrian chomh lonnrach soillseach is bhí i dtosach Lughnasa. Ní mórán daoine a bhí le feiceál thart chomh luath seo, acht i n‑aon chúinne amháin de’n pháirc. Bhí an cúinne sin lán. Is ar éigin a gheobhthá leithead do dhá bhonn innti. Bhí an áit dubh leó, agus iad uile ’n‑a luighe ar an talamh. Lucht fáin agus seachráin bhí ionnta go léir. Bhí cuid aca ann, agus b’é an chuid ba líonmhaire é, a bhí ar a mbéal fútha ar an talamh. Cuid eile ar shlatrachaibh a ndroma, agus aghaidh tugtha aca ar spéarthaibh néimhe. Cuid aca ’n‑a gcodladh. Cuid eile ’n‑a ndúiseacht. Fear annseo ag tabhairt na mionn a sgoiltfeadh carraigreacha na Bóirne. Fear thall ag síneadh na ngéag, agus ’ghá thochas féin; agus shílfeá air go mba mhór agus go mba mhillteach an obair air é.
Na sean-chiolcaisí a bhí orra, má leigeann siad gaoth fhuar reóidhte an gheimhridh isteach, ar ndóigh leigeann siad teas breágh na gréine soillsighe isteach freisin ar an nós céadna. “Mara bhfuil agad móin, déan do ghoradh le gréin,” ceapann siad uile go léir.
Níor chuir an cúinne seo de’n pháirc aon ní i gcuimhne dhom acht fathach mór fuathmhar a mbéadh galar gránna brocach air—galar millteach a bhí ag lobhadh a chuid feóla, agus ’ghá ithe go cnámh, agus a bhí le feiceál ’n‑a spotaíbh móra dubha ag teacht amach thríd an gcraiceann. Agus leis an bpéin a bhí air ó’n ngalar bhí dath glas ar a chraiceann, shíleas; agus bhí lúbarnghail ’n‑a chuid feóla a bhain crathadh as na spotaíbh dubha úd anois agus arís.
Rinneas féin mo ghoradh le gréin freisin ar bhrollach an fhathaigh fhuathmhair ghalraigh úd.
| · | · | · | · | · | · | · |
Tá sop féir le mo chluais. Nuair a thagann an ghaoth air, buailtear faoi mo chluais é, agus leigim orm féin go bhfuil an sop féir ag síor-iarraidh orm féachaint air, gur rud beó é. Acht ní fhéachaim. Cuireann an sop féir úd fearg orm. Sínim amach mo lámh le n‑a bhaint. Feicim feithide buidhe fad-chosach leath-mharbh ’n‑a bhárr. Nuair a chorruighim an sop, tuiteann sé agus cuireann sé na cosa i n‑áirde uaidh le é féin a chosaint. Tugaim faoi deara go bhfuil an-chuimse aca ann, de’n chineál chéadna, agus go bhfuil an chosamhlacht leath-mharbh orra uile go léir. Táid ag dul chun suain go ceann an gheimhridh. Dá bhféadainn-se an cleas céadna a dhéanamh! Bainim an sop. Cuirim in mo bhéal é. Coiglim é ar nós bó. Ní leigim orm gur ocras atá orm….
Ocras! Céard a bhéarfadh go mbéadh ocras orm! Nár itheas mo shean-bhéile indé! Agus nach raibh an t‑airgead ag fanacht liom i n‑oifig an dligheadóra, b’fhéidir. Ní choinneóchadh an Fear Buidhe an t‑airgead uaim. Ní raibh [ 81 ]’san litir úd do sgríobh sé acht magadh. Nárbh’ é mo chuid féin é? Acht fágfad i n‑oifig an dligheadóra é go ceann míosa, go ceann ráithe, go ceann bliadhna, má thogruighim é. Dá dtéighinn ’n‑a choinne anois, b’ fhéidir go gceapfadh an sumachán úd de dhligheadóir gur ’n‑a easbhaidh bhíos. Ní chuirfinn thairis é, dá síleadh sé go raibh ocras orm!
Gan cuimhneamh orm féin, d’fháisgeas an crios a bhí faoi mo chom agam. Choigligheas an sop féir a bhí le mo chluais go raibh dath glas ar mo bhéal uaidh.
Buaileann clog. Clog teampaill eicínt. Cluinim gach buille. A haon—a dó—a trí—a ceathair…. Acht ní fhéadfadh sé bheith a ceathair fós. Ar ndóigh, ní raibh sé acht an deich nuair a bhuail mé isteach annseo. Beidh an fear dlighe imthighthe a bhaile. Ní bhfuighead mo chuid airgid indiu. Caithfidh mé deifir a dhéanamh.
Éirighim ’mo sheasamh go tobann agus bainim as chomh sgiobtha is tá ’san leath-chois. Tá méigrim ’mo cheann. Táim mar bhéinn ar meisge ag dul ó thaobh go taobh ar na maidíbh croise. Meisge atá orm gan aimhreas—meisge an ocrais atá orm. Na smaointe fánach aisteacha atá ag teacht chugam, agus ag imtheacht uaim ar nós na gaoithe, ní’l ionnta acht smaointe fir mheisge, ní’l ionnta acht aislingí fir mhire. An bhféadfainn a dhul chuig geata na páirce gan an maide a bhí ’mo láimh dheis a bhualadh i n‑aghaidh an talaimh acht an oiread seo d’uaireantaibh? Dá n‑éirigheadh liom, bhíos cinnte go mbéadh airgead an Fhir Bhig Bhuidhe i n‑oifig an dligheadóra rómham. Muna n‑éirigheadh, bhéinn dá uireasbhaidh. Rinneas iarracht uathbhásach a dhul chuig an ngeata agus gan an maide a chur ar an talamh acht seacht n‑uaire is dá fhichid. Nach mé bhí ag déanamh na hoibre? Nach mé bhí ag saothrughadh an turais? Bhí an t‑allus liom ’n‑a chaise agus an ghrian ag deallramh anuas go neamhthrócaireach orm. Bhéadh truaigh ag duine dhom, bhéadh gráin ag duine orm leis an gcaoi a bhíos dhom’ chasadh agus [ 82 ]dhom’ lúbad féin le dul chuig an ngeata. Acht, ár ndóigh, ní raibh neart air. Bhí orm a dhéanamh nó ní bhéadh an t‑airgead rómham.
D’imthigh mo bhairéad leis an ngaoith. Ní dheachas ’n‑a dhiaidh. Páisde éigin a bhí ag dul ó’n sgoil a chuir ar mo cheann arís é. Bhí go leór leór ag féachaint orm, agus ag déanamh iongantais dhíom.
Nuair a bhíos i bhfoisgeacht deich slat do’n gheata, cheapas gur chuireas an maide trí huaire agus dá fhichid ar an talamh. Ní raibh agam acht ceithre iarraidh eile. Ní fhéadfainn a dhéanamh. Ba bheag nár bhris an gol orm, acht do chuimhnigheas ar bheart. Chaitheas an maide uaim. Siúd ar aghaidh mé ar mo láimh agus ar mo leath-ghlúin. Bhaineas an geata amach gan an maide fhágáil ar an talamh acht trí huaire is dá fhichid. Bhí an t‑airgead le fagháil agam. Agus nach mé chaithfeadh é? Céard a bhéad le n’ithe agam? Sicíní? Dheamhan a mbéadh go dona díobh. ’Seadh, bhéadh sicín agam go cinnte. Sicín agus ruainne de bhagún agus cabáisde—dá mb’fhéidir a fhagháil. An biadh a bhí i bhfuinneógaibh na siopaí ní bhfuaireas aon tsásamh ann. Ní bhéadh aon bhlas air. Ní bhfuaireas aon bhlas air. Na sicíní a bhí uaim. Sicíní a bhéadh agam! Sicíní a bhéadh agam! Dubhras é seo liom féin seacht n‑uaire déag mar pháisde bhéad ag foghluim ceachta. Bhíos ag oifig an dligheadóra sul ar éirigh liom cosg a chur le mo smaointibh.
Ní raibh ’san oifig rómham acht an cléireach. Ní dheárna sé acht féachaint orm.
“Nár dubhradh leat go gcuirfí an t‑airgead úd chugad dhá dtagadh sé?” ar seisean.
“Níor dubhradh a leithéid liom.”
“Cuirfear…acht fan. Cá gcómhnuigheann tú?”
Bhí socruighthe agam gan a dhul ar ais chuig an lóistín. Thugas an chéad seóladh a tháinic ’mo cheann dhó, agus d’imthigheas.
[ 83 ]Ní rabhas taobh amuigh de’n doras gur thuigeas céard a bhí déanta agam. Dá mbadh rud é go gcuirfí an t‑airgead chugam, ní mise a gheobhadh é. Thugas “amadán” agus “pleidhce” agus ’ch aon tsórt orm féin. An mheisge ocrais agus an bhuile bhí orm ’san bpáirc, d’imthigh siad dhíom. D’imthigh an t‑ocras féin. Níor mhothuigheas a dhath dhe orm. Bhuaileas isteach ’san bpáirc an ath-uair. Chaitheas mé féin ar an talamh ar mo bhéal fúm. Tháinic lag-mhisneach orm. Thosuigheas ag gol, acht níor airigheas go rabhas ’mo chodladh.
| · | · | · | · | · | · | · |
Bhí an oidhche ann nuair a dhúisigheas. Acht b’eól dom, ó’n torann a bhí ag teacht chugam treasna na pairce ó’n gcathair, nach raibh ann acht tús oidhche. Thar éis an lae the, tháinic an oidhche fhuar, mar ba ghnáthach i ndeireadh an fhoghmhair. Ní raibh mo chuid éadaigh go ró-dhona, acht mara raibh féin, b’fhacthas dom go raibh an fuacht ag dul go cnáimh ionnam.
Shiubhlas go tapaidh treasna na páirce, mar dhuine a mbéadh saothar mór le déanamh aige. Ní raibh aon smaoineadh ’mo cheann acht cé’n bealach ab’ fheárr dhom an t‑ocras mór a bhí orm a chosg. “Biadh an leigheas is feárr,” adubhras liom féin, agus thosuigheas ag gáiridhe. Na daoine atá ag gabháil an tsráid, stadann siad agus féachann siad orm le hiongantas.
Feicim ruainne aráin leathtaobh an chasáin. B’fhéidir gur páisde a chaill é ag gabháil chun ’na sgoile dhó. Beirim air. Glanaim é i sgiortaíbh mo chasóige. Ithim leath dhe go buidheach beannachtach, agus cuirim an leath eile i dtaisge i bpíosa páipéir ’mo phóca.
Tá teach óil faoi n‑a chuid solus ar m’aghaidh amhach. Tá sgata fear ’n‑a seasamh leis an mballa. Na creabhair a bhíos ag súghadh fola na gcapall agus na mbó, an rud a chuir siad i gcuimhne dhom. Sheasas leis an mballa ’n‑a measg go neamh-aireach, díreach is dá mbéinn ann ó thús aimsire. [ 84 ]Bhí fear caol árd, agus rian na bolgaighe ’n‑a éadan ’n‑a sheasamh lem’ ais.
Tháinic fonn cainte orm féin. Focal níor labhair mé le duine ná deóruidhe le dhá lá acht an cúpla focal úd a labhair mé leis an gcléireach.
“A’ raibh Alf Trott annseo indiu?” adeirim-se. (Alf Trott a bhí ar an bhFear Beag Buidhe).
Tháinic iongantas air nuair a labhair mé leis.
“Trott—Trott—Alt Trott—Trott,” agus dubhairt sé an t‑ainm fiche uair i ndiaidh a chéile mar bhéadh sé ag cur duine eicínt i gcuimhne dhó féin.
Chuala cuid eile aca an cheist a chuireas air.
Thosuigh duine aca ar an bhfocal “Trott” a rádh arís agus arís eile, mar bhéadh sé ag fagháil an-tsásaimh ann. Thosuigh duine eile ar “Trott—Trott—Trott,” a rádh, agus tosuigh duine eile fós ar “Trott—Trott—Alf Trott,” a rádh freisin.
Ní raibh duine ann nach raibh an focal sin dhá chrádh. Cuid aca ag rádh go raibh sé ann ar maidin. Cuid eile nach raibh sé ann ó arbhú indé. Shíleas go mbéadh sé ’n‑a achrann.
“Nach é an fear mór beathuighthe é a bhíos ag imirt cárdaí annseo istigh gach tráthnóna,” arsa duine.
“Ní hé, acht an firín beag tanaidhe a bhíos le n‑a chois,” arsa duine eile.
“Ní Trott atá ar an bhfear reamhar,” arsa ’n chéad duine ar labhair mé leis, “acht Cocs.”
“Agus is Bocs atá ar an bhfear beag. Tá togha aithne agam air,” arsa mise, agus fonn mór magaidh orm, “Bocs agus Cocs atá orra siúd.”
Chuir seo iongantas orra. Níor chuimhnigheadar ariamh go mb’fhéidir gur Cocs agus Bocs a bhí orra. Thosuigh sé ’n‑a dhíosbóireacht faoi’n mbeirt. Bhí duine ann agus bhí a fhios aige cá mbíodh Cocs ag obair. Duine eile, agus bhí sé cinnte dearbhtha nach ndeárna sé smeach oibre le n‑a bheó. [ 85 ]Bhíos bodhar aca. D’fhágas annsin iad, agus iad ag cur síos ar Chocs agus ar Bhocs agus ar Thrott.
| · | · | · | · | · | · | · |
Acht tá sé an-fhuar agus tá an phian ghránna sin ’mo ghoile arís. Choiglim an chuid eile de’n arán. Tá an crústa chomh cruaidh le cloich, acht is amlaidh is feárr liom é, agus a laighead dhe atá agam. Is mór an sásamh dhom na fiacla geala géara a sháthadh isteach ann. Fáisgim an cóta ’mo thimcheall, agus greadaim liom go bhfuil allus liom, go bhfuilim beagnach ag tuitim ó’n tuirse, go bhfuil an leath-chos ag tabhairt uaithi, go bhfuil m’asgaill tinn sgólta ó’n maide croise, go bhfuil orm mo sgíth a leigint i n‑áit eicínt. Suidhim ar shuidheachán mór cois na habhna (’san áit ar leigeas sgread an Fhir Bhig Bhuidhe i dtosach an oidhche úd a ndeachas amudha ’san gceó), acht táim ró thugtha ró thraochta le sin a thabhairt faoi deara; táim ró thuirseach ró lag leis an abhainn mhóire dhuibh atá ag sleamhnughadh tharm mar ollphéist fhuathmhair a thabhairt faoi deara. Ní fheicim an ollphiast úd a bhfuil na mílte míle solus, na mílte míle súil, na mílte míle cloch luachmhar ag deallramh ’n‑a chraiceann. Ní ghním iongantas ar bith dhi. Ní ghním iongantas acht dhíom féin.
| · | · | · | · | · | · | · |
Bhí breacadh an lae ann nuair dhúisigheas. Ní raibh fhios agam céard a dhúisigh mé, acht cheapas gur sháith duine éigin saighead ’mo bholg. Ní raibh mé cinnte nach rabhas sáithte gur osgluigheas mo chóta agus mo léine. Ní raibh fuil ar bith le feiceál. Bhí sé tamall maith gur leigeas orm féin gur ocras a bhí ag gabháil dom, agus gurab é an constábla a bhí ag gabháil thart a dhúisigh mé.
| · | · | · | · | · | · | · |
D’éirigheas agus chuadhas ag spaisteóireacht ag ceapadh go n‑éireóchadh liom cuimhneamh ar bheart eicínt. I mbailtibh móra eile, nuair atá duine i gcruadh-chás, nuair atá náire [ 86 ]agus ceann-faoi agus umhlaidheacht air, feictear dhó nach bhfuil na rudaí atá ’n‑a thimcheall—na tighthe, na ballaí, an tsráid féin—ag iarraidh aon cheó a dhéanamh air, acht i Lonndain ceapann duine de’n tsaghas sin go gcuirfeadh na tighthe móra gruamdha dhá chois é—go dtuitfeadh siad air, le n‑a bhrúghadh síos ’san talamh—dá mb’fhiú leó an trioblóid sin a chur orra féin i ngeall ar shuarachán mar é.
Tighthe móra aoidheachta a bhí ’mo thimcheall anois. An brusgar do fágadh taobh amuigh de gach teach i gcannaíbh móra millteacha, bhí daoine ’ghá chartadh. Seandaoine, idir fir agus mná, a bhfurmhór, agus nuair a thiocfadh cuid aca n‑a méaraibh caola tanaidhe, agus ag glanadh an tsalachair de’n bhiadh bhrocach sin le n‑a gcuid iongan.… Ag cromadh ós cionn na soitheach stáin úd dóibh, i mbreac-sholas na maidne, agus na tighthe móra aoidheachta ag féachaint anuas orra go sgigeamhail, ba gheall le sgata éan mór uathbhásach ocrasach allta iad a bhéadh ag piocadh cnámha duine le n‑a mór-chrobhaibh garbh-chnámach’ i bhfásach. Ag dearcadh dhom orra, tháinic crathadh ball orm, mar thiocfadh ort agus tú ag éisteacht le duine ag sgríobadh gloine.
An Bhean Mhór Ruadh! Nuair a tháinic an smaoineadh chugam cheapas go raibh liom. D’fhéadfainn cuairt a thabhairt uirri siúd tráth ar bith. Bhain mé as, agus dhá mbéadh eochair na bhflaitheas in mo phóca, ní fhéadfadh níos mó luthgháire a bheith orm. Bhí mo chroidhe lán. Bhéadh fáilte ag an mnaoi mhóir ruaidh romham. An Bhean Mhór Ruadh sin d’fhóirigh orm ar nós máthar. B’fhéidir go n‑éireóchadh leis an mnaoi mhóir ruaidh sin a raibh éadan uirri mar bhéadh ar Impire Rómhánach mé a thárrtháil.
Agus d’éireóchadh marach go raibh an seómra fuar folamh rómham. Shílfeadh duine nár chomhnuigh neach ann leis na bliadhantaibh.
[ 87 ]Tháinic cumha orm. Tháinic lionndubh ar mo chroidhe nach raibh an bhean úd a d’fhóir ar nós máthar ann le fáiltiughadh rómham anois. Agus an tsúil a bhí agam leis an bhfáilte sin ó chroidhe!
Bhuaileas fúm ar an urlár ’san áit ar shuidheamar beirt ós comhair na teineadh soillsighe an oidhche cheómhar fad ó. Fearacht Chloinne Lir, chumas dán—acht gurab iad mo dheóir na focail a bhí ann. Chaoineas agus chaoineas agus chaoineas go raibh mo dheóir ’gom’ dhalladh. Ní heól dom aon ní, le croidhe duine a thógbháil mar an ngol, acht amháin an gáiridhe, mór-mhór nuair a thagas na deóir go réidh agus go héasgaidh chuig duine, mar tháiniceadar chugam-sa an mhaidin bheannuighthe seo. Le chomh breágh réidh is shileas na deóir, rinne an dreas guil seo an-mhaith de’n tsaoghal dhom.
Bhí baladh agus seitreach na gcapall aníos chugam thríd na siúntachaibh a bhí ’sna cláir. Bhí duine ann freisin agus é ag sguabadh na leac—ag sguabadh agus ag sguabadh agus ag síor-sguabadh, agus b’fhacthas dom nár oibrigh aon duine chomh dian le sguaib ariamh ó’n uair ar chéad-bhain Éabha beart fraoigh le n‑a hárus a ghlanadh. Bhí an sguabadh seo dhom’ chrádh agus b’in comhartha dhom nach raibh an t‑ocras imthighthe, má bhí sos agam ó na piantaibh féin. Idir dhá thaom ocrais bhínn ag tabhairt sunndais do neithibh beaga suaracha de’n tsaghas seo i gcomhnuidhe agus bhídís dhom’ chrádh. Ní i bhfad uaim a bhí an taom eile. Cé’n chaoi a dtiocfadh sé? Níor thugas faoi deara an raibh an duine a bhí thíos fúm ’san stábla ag sguabadh nó nach raibh. An chéad taom eile, agus é sin amháin a bhí ag déanamh buaidheartha dhom. Ní raibh mé an t‑achar seo gan biadh ariamh cheana, agus ní raibh aon eólas cruinn agam. Múisg? Ní headh—ní fhéadfadh múisg a theacht ar dhuine gan aon bhlas a bheith ar a ghoile…acht b’fhéidir go mbéadh a fhios ag an bhfear thíos cá raibh an bhean mhór ruadh úd a [ 88 ]raibh éadan uirri mar bhéadh ar Impire Rómhánach—dá mbéadh ’fhios, bhí liom.