Autobiografia d'in plevon, magister, filantrop e lexicograf

by Otto Carisch

Prefaziun

Autobiografias d’ina tscherta valur e scrittas cun l’egliada drizzada anen, han gia adina fascinà ed entruidà mai; bainchapì ch’ellas ston sa distinguer tras sinceradad e nunpartischantadad.

Mi’atgna vita n’è bain stada segnada ni d’ovras extraordinarias ni da merits pli gronds sin il champ da la scienza, gea gnanc da vieutas dal destin exteriuras che dessan spezialmain en egl. Tuttina n’hai jau betg pudì renunziar al giavisch da vulair metter en scrit quella, e quai per dus motivs: Per l’ina manà da la speranza che questa descripziun possia esser nizzaivla ed en tscherts reguards instructiva a mes uffants u ad in ni l’auter descendent; anc dapli però persvas ch’i stoppia esser instructiv per mamez da clamar en memoria mes destin da giuven ensi e da dar in sguard a mia tenuta interna durant ils divers stadis da quel, sco er da sa regurdar dals pregiudizis che n’èn betg m d’attribuir a mai, mabain che caracterisavan l’ambient e las relaziuns en las qualas jau viveva, ed ils sbagls e putgads ch’en tant pli da metter a quint a l’individi.

Jau sper e sun persvas che quest’emprova gidia da vesair pli cler mi’atgna natira e da tschiffar quella a moda pli seriusa, e ch’ella ma levgeschia ultra da quai da guardar pli profund en autras olmas per pudair giuditgar quellas cun dapli miaivladad, confidenza e speranza. Bain cun raschun di numnadamain Schiller:

 

Willst du dich selber verstehn, so sieh, wie die andern es treiben;

Willst du die andern verstehn, blick in dein eigenes Herz.

 

L’agen cor però, cun sia desperaziun e stinadadad, sias bunas varts e sias mendas, sa lascha senza dubi enconuscher il pli tgunsch ed il pli segir cun persequitar ses svilup en si’entira dimensiun.

I. Famiglia e naschientscha

Famiglia

L’onn 1789, ils 28 da settember tenor il vegl chalender ch’era alura anc en diever u ils 10 d’october tenor il nov chalender, sun jau naschì a Sarn en la bella Mantogna e sun vegnì battegià sin il num Nutt, per tudestg Otto.

D’esser vegnì recepì da naschientscha ennà en ina cuntrada uschè sauna, amiaivla, ina patria libra ed en il ravugl da la baselgia protestanta m’ha savens emplenì pli tard cun gronda engraziaivladad envers la providientscha. Jau hai er enconuschì en quai ina da las ‹sorts allegraivlas› che prevegnan a l’uman senza si’intervenziun e che furman tuttina cundiziuns e fundaments decisivs per quai ch’i dat pli tard or da nus e sin ils quals nus essan forsa loschs sco sch’els fissan noss agens merits. Medemamain hai jau chapì entras quai la ductrina da la Scrittira che di che nus essan tras libra grazia da Dieu quai che nus essan e che nus na possedain nagut che nus n’avessan betg retschet. –

Da la medema lètg derivan er in frar pli vegl, Fadrig (Friedrich), in pli giuven, Biet (Beat), e pli tard ina figlia, Frena (Veronica), la quala è però gia morta en ses quart onn da la virola. Jau ma regord be da l’avair vis ina suletta giada, e quai a Duvin, cur ch’ella aveva dus onns; ma questa fatscha d’uffant frestga e bella, e si’egliada innocenta, amuraivla da lezza giada m’èn restads inextinguiblamain en l’olma ed èn anc adina preschents en tutta vivacitad. Na sun jau betg forsa il sulet che sa regorda anc dad ella qua sin terra?

Chasa paterna. Famiglia

Mes geniturs eran purs simpels, pauc scolads e da lez temp er anc vaira povers. Il bab sa numnava Duff (David) e cun num da famiglia, sco ch’ins al chatta vi da la chasa ed en tut las scrittiras da famiglia, de Carisch. Cun quai era er colliada, sco che jau ma regord da singulas remartgas dals geniturs, ina tscherta luschezza da famiglia. Pelvaira tutgava ella tar las veglias ed en generaziuns precedentas bain er tar las pli ritgas da la Mantogna, sco ch’i resorta da las tradiziuns e surtut er da la grondezza e moda da construcziun da la chasa paterna. Tenor l’inscripziun vi dal portal ad arvieut da la chasa è quella vegnida construida l’onn 1622 da C. d. C (Clemens de Carisch) che, sche jau na sbagl betg, è stà podestat a Trahona.

Mes bab aveva gia pers baud il ses ch’era stà per da lez temp in um scolà e ch’aveva maridà ina dunna da ritga famiglia, Anna Cadisch da Dalin. La dunna, surdada al baiver, ha maridà in bel militar ollandais ch’era però surdà al medem vizi, e la consequenza è stada la sperdita da l’entira facultad dad omadus e bain er d’ina part da quella dals uffants da l’emprima lètg. Er il tat da mes bab era mort baud. El sto esser stà in bun calligraf ed er esser sa trategnì a Cuira. Dad el eran anc avant maun bleras scrittiras ch’èn però idas a perder be avant paucs onns tar ina spediziun a signur burgamester C. von Albertini. Er la vaiva è puspè s maridada, quai che vegn er ad avair contribuì da sminuir la bainstanza da la famiglia.

Basta, mes bab e ses frar èn restads enavos sco orfens, surlaschads a la mamma ed ad in padraster, dals quals na pudeva betg vegnir spetgà in’educaziun adattada. Omadus èn er restads senza furmaziun scolastica, èn dal rest però stads buns umens, raschunaivels, lavurus, e tenor la maniera usitada er pietus, vul dir tant enavant ch’els na manchentavan betg il servetsch divin e faschevan lur uraziun da la damaun e da la saira betg senza devoziun.

Tar las impressiuns religiusas las pli profundas da mes temp en chasa paterna, tutgan quellas che jau hai retschet da mes bab ad acla or d’in vegl cudesch d’uraziuns rumantsch. E quest sentiment per las chaussas pias, uschia scheva el sez plain engraziaivladad, haja el de graziar a ses padraster.

Per revegnir al num da famiglia è da remartgar che Sarn, in dals vitgs ils pli respectabels da la Mantogna, consistiva pli baud be d’intginas curts, ils nums da las qualas èn anc restads a las singulas arts dal vitg. Uschia Carisch (nua che stat nossa chasa paterna), Luvreu, Chisatta, Muntatsch e Zarniels. Da questa curt deriva pia probablamain il num da famiglia da u de Carisch, senza avair pervi da quai il dretg sin noblezza.

Jau remartgesch quai uschè manidlamain, perquai che jau hai gì pli baud baininqual disgust pervi da quai. Da buna fai hai jau scrit mes num da famiglia a moda usitada cur che jau sun vegnì a Cuira a la Scola chantunala. Qua però è quai per part vegnì interpretà sco prepotenza ed introducida senza dretg la cumbinaziun dals dus pleds en Decarisch. Quai m’ha permalà, ma senza che jau avess pudì midar insatge. Jau aveva la ferma parita encunter mai ch’il ‹de› sulet represchentia in predicat da noblezza, quai ch’è gea per ordinari er il cas. Da cumbinar ils dus pleds è però stà la falsificaziun dal num per propi, fatga per part per ignoranza, per part però er per malvulientscha, entant che mia stenta d’evitar quella vegniva considerada sco arroganza. Ch’i na sa tracta ni d’invenziun ni da prepotenza da nossa vart cumprova gea er la vopna dal landrechter Peter de Carisch en la sala da la Lia Grischa a Trun, nua che noss num da famiglia è vegnì scrit en questa moda dapi il 1548.

Pli tard m’è quai stà tuttina ed jau hai scrit be Carisch, per part per evitar l’impressiun da prepotenza, per part per quai ch’i ma pareva pli cunvegnent per ina famiglia da purs da laschar davent il ‹de›, surtut però perquai che jau sun daventà pli conscient areguard la differenza tranter esser nobel da schlatta e nobel da caracter e na pudeva avair pli naginas resalvas da respunder sin la dumonda suenter la professiun da mes bab ch’el saja pur ed jau figl da pur.

Jau n’avess betg scrit tant davart quest punct, sch’el n’avess betg gì fatschentà mai in tschert temp sur mesira ed absorbà mes patratgs. Pli tard m’ha el però tuttina er servì sco ferma cumprova quant tgutgamain ch’ins po esser vanitus, co che vanitad offendida po far mal e co che nauschadad da terzs po avair plaschair da chaschunar ad ins talas malempernaivladads. Sche er betg areguard il temp, sche tuttina areguard il cuntegn poi er esser qua il lieu adattà d’exprimer mes parairi davart l’aristocrazia che jau hai gudagnà pli tard. Igl è savens vegnì pretendì ch’ils giuvens signurs e damas da l’aristocrazia hajan er gì en il Grischun la tendenza da sa distanziar dals burgais. Mi’atgna experientscha n’ha en tutta cas betg confirmà quest’inculpaziun. Luschezza però è in sbagl che cursescha tranter ils abitants dal pli pitschen vitg tuttina fitg sco en famiglias noblas, e quai betg darar en furma bler pli trida. Igl è er tut natiral, sche giuvens signurs e damas sa legran da purtar in num che cumpara savens en l’istorgia da la patria ed en ils registers da noss uffiziants civils e militars. Tant quest plaschair sco er in tschert sentiment da l’atgna valur augmentà èn reacziuns tut natiralas e pon tuttavia er avair in effect benefizient tar persunas da bun cor. Luschezza detestabla daventa quai be en quel mument ch’i n’animescha betg a intenziuns noblas, mabain serva be a zuppentar l’atgna bassezza.

Fitg bain exprima Piccolomini quai en ses purtret:

 

Di chiara Stirpe e nobile

L’onor, vantar potrei,

Ma no, che mio non reputo

L’onor degli Avi miei.

 

Mia mamma aveva num Caterina (Trina) Capeder ed era da Duvin en la Lumnezia. Ella derivava d’ina famiglia respectabla, da lez tem bain la pli ritga ed en tutta cas fitg bainstanta famiglia. Tranter ses perdavants da vart dal bab sa chatta l’autur ‹D’ilg cudisch da Ser Nutt› (Ludwig Molitor), ina collecziun da bellas chanzuns rumantschas. Sia mamma era ina Schmidt, parentada cun ils Gabriels da Glion. Ella (mia mamma) era scolada avunda per pudair scriver ina brev rumantscha en urden; latiers raschunaivla, lavurusa, ina buna chasarina, attenta surtut a la spargnusadad – ina virtid ch’ella ha er mess fitg a cor a ses uffants e ch’era er absolutamain necessaria en sias relaziuns e circumstanzas, sche la famiglia dueva esser preservada da miseria.

Per sustegniment dals geniturs e perquai che jau purtava il num dal tat da vart da la mamma, sun jau gia vegnì prendì da quel cun quindesch mais a Duvin, nua che jau sun alura er restà fin mes dieschavel onn. Curt avant era jau però anc crudà durant fanar a Pro dual en il dutg senza ch’insatgi vesia. Bain m’èsi reussì da salvar fortunadamain mamez, ma jau stoss tuttina considerar quai sco l’emprim privel da vita or da la quala la providientscha m’ha spindrà.

II. Onns d’uffanza a Duvin

Duvin. Descripziun topografica

Duvin tutga senza dubi tar ils abitadis ils pli remartgabels dal Grischun. Cumbain appartegnent a la dretgira auta da la Lumnezia, sa tracti tuttina dal sulet vitg refurmà da quel. El sa chatta separà da dus flums da muntogna da vart dretga dal Glogn. Circumdà da trais varts d’autas paraids-crap è el cun excepziun da l’enviern cur che vegn erigida ina punt sur il Glogn, be accessibel a peduns. Be vers Pitasch han ins avert novissimamain la via. Sin la quarta vart vegn el cunfinà da l’auta chadaina da muntognas da la Stussavgia. Ses territori è fitg extendì, ha guauds ed alps per arments e nursas en abundanza, bunas pastgiras per las chauras, bleras aclas e blais ch’èn però en blers lieus uschè stips ch’els pon be vegnir elavurads cun charpellas e ch’èn l’enviern, cur ch’il fain vegn manà dals barguns giu en ils vitgs, exponids a las lavinas.

Il vitget da circa trenta chasas per gronda part da lain è situà sin ins planira auta amez prads grass ed ers, cun blers tschareschers da buna qualitad, er intgins mailers, paloghers e pairers. Per sia populaziun hai suffizientamain tredi, ierdi e furment d’excellenta qualitad. Bunamain dapertut, cun excepziun d’ina vart, èn quests bains però, sco gia ditg, circumdads en proxima vischinanza dal vitg da paraids-crap verticalas ed ins sto sa smirvegliar che muaglia ed arments na crodan betg pli savens en questas profunditads.

Be cun snuizi poss jau pensar uss a la temerariadad u negligientscha, cun la quala nus uffants giugavan e currivan enturn a l’ur da quests precipizis.

Be d’aua aveva il vitg fin dacurt stgarsezza. En il fratemp è el però er munì cun quest bain abundantamain e senza gronds custs e fadias. Be sin il vegl Duvin sa laschava oramai applitgar la chanzun da Cabalzar:

 

Mo mai d’igl feug quittau stos ver,

Parchiei ti has pauc aua.

 

Er la vista sin la bella Lumnezia cuverta cun vitgs, sin ina betg pitschna part da la Foppa ed il tschupè d’autas muntognas enturn enturn è fitg edifitganta ed adattada perfetgamain da laschar enavos en il spiert giuvenil empernaivlas regurdientschas vi da las impressiuns retschavidas da l natira.

D’aderir a la refurmaziun, uschia raquinta la ditga, saja Duvin sa decidì per esser liberà da la fadia da purtar ses morts en la baselgia da Pleiv sper Vella che furma fin oz la pravenda principala da la Lumnezia. Ma ils da Duvin pajan fin oz a questa baselgia tscherts tschains en grass e sche jau na sbagl betg er en granezza e daners.

En quest vitg regiva da mes temp, sche er betg gist gronda ritgezza, sche tuttina bainstanza generala. La povradad era derasada uschè pauc ch’in bel er ch’in ritg abitant, scrivant Gion Capeder, aveva destinà en ses testament per las famiglias las pli povras n’era durant bundant trent’onns vegnì duvrà da nagin ed il tschains da quel vegniva dabun a la cassa da vischnanca.

Usits

Er ils usits eran patriarcals e fitg plaschaivels. Ustaria n’avevi nagina en il vitg. Be per Bumaun cumprava mintga famiglia ina mesira u mesa mesira vinars per far ina da las proximas sairas printgas cun parents, vischins ed il plevon sin l’onn nov (far Bumaun). Tar questa chaschun vegniva giudì groma cun pettas salin, paun cun paira, aur cun tschareschas e veglias liongias, manà discurs alleghers ed edifitgants e bavì vitiers in zanin vinars. Vin vegniva schizunt da nozzas purschì nagin dal tut u fitg pauc e be per ils pasts da batten, visdaglias, faschev’ins ir per in quart (duas mesiras) tar ils chaputschins a Cumbel u tar auters spirituals catolics da la Lumnezia e deva alura a mintga dunna ina cuppina, bain benedida cun aua e dultschida cun mel, en la quala ins bagnava er inqual toc paun alv.

L’ospitaivladad era en quest vitg en general fitg gronda. Savens vegnivan giuvnas e giuvnas d’auters vitgs sin visita tar parents. En la societad da giuvenils (a bella stiva) avevan ils esters adina la precedenza. Da saut era la musica ordinaria però be: tralala, tralala che las giuvnas chantavan tenor melodias da saut. Vegniva però ina dumengia er insatgi dal tuttafatg ester pervi da fatschentas a Duvin ed a predi, pudeva quel esser segir da vegnir envidà a gentar betg mo dad in, mabain gist da plirs.

Er moralmain sa preschentavan las relaziuns a moda fitg allegraivla. In uffant illegitim n’era strusch naschì insacura da quai ch’ins saveva sa regurdar, relaziuns intimas prematuras dal tuttafatg nunusitadas e ch’ina u in da Duvin avess stuì sa preschentar davant il derschader criminal, era insatge quasi maiudì.

Pli tard n’è quai deplorablamain tut betg pli stà il cas. Il cuntrari hai dà entaifer curt temp vargugnusamain divers scandals da quest gener. Per gronda part sa lascha questa trista apparientscha bain attribuir al fatg che blers giuvens passentan la stad sco pasturs en las alps engiadinaisas, ch’els servan er ina part da l’atun en lezs vitgs, sa lavagan moralmain e mainan enavos il tissi da l’immoralitad en lur vitg. Vair èsi però che betg mo tals ch’èn stads ordaifer, mabain er auters èn sa fatgs culpaivels en quests reguards. Tgi n’enconuscha betg il cor uman, questa chaussa desperada e testarda, e tut quai che cooperescha ad al lavagar! Da scherms dal nausch privlus ma regord jau dentant er gia d’avair udì da lez temp tranter ils uffants.

En quest vitget remartgabel sun jau pia gia vegnì manà en la vegliadetgna da 15 mais e cun quel èn colliadas mias pli empernaivlas e sublimas regurdientschas da giuventetgna.

La famiglia da tat e tatta. Vizis giuvenils

La famiglia da mes tat e tatta, en la quala jau sun vegnì, sa lascha bain cun raschun quintar tar las famiglias da purs pli noblas ed exemplaricas. Jau hai vis ed udì bler dal bun en quella. In member da quella aveva la nauscha disa da piclar en il zuppà ed avend gugent mai d’er surmanar pli u main mai da far il medem. En consequenza da quai hai jau pli tard e dal tuttafatg independentamain da quel fatg savens grev putgà en mia giuventetgna. Be duas giadas ha quai però gì nauschas consequenzas exteriuras. Ina giada a Duvin sez. Tat e tatta avevan ina bella masaina ed entiras sadellas plain mel. Jau saveva nua ch’ina da quellas s chattava, e damai che tuts eran or da chasa, sun jau ì en lezza stanza ed hai giudì a bainplaschair la bella provisiun da mel. Ma qua aveva jau fatg il quint senza l’ustier! Vulend jau numnadamain returnar, hai jau stuì constatar ch’i na m’era betg pussaivel da vegnir or dad isch. La serra era numnadamain construida uschia che quella na sa laschava betg avrir d’endadens. Tge tema! Tge anguscha! Per fortuna era la chombra al plaunterren ed i na m’è restà nagut auter che da siglir or da fanestra. La nauscha conscienza ma dueva sinaquai marterisar sur lung temp.

In’autra giada, cur che jau era en visita a Sarn e sulet a chasa, hai jau svutrà tut, sco che jau aveva per disa, hai chattà en ina stgaffa ina bella buttiglia cun vinars da giansauna ed hai prendì in sierv. Uras pli tard, cur che la mamma è vegnida a chasa e passada en stiva, èn stads ses emprims pleds: «Ti has bavì vinars!» Quai m’ha fatg perder ils pleds: tut sulet era jau stà là, e tuttina saveva ella tge che jau aveva fatg! Quai ma pareva in veritabel striegn!

Jau sun bain mitschà cun la vargugna, ma l’effect è stà snuaivel. Fiss jau be vegnì traplà pli savens sin il fatg e chastia en urden, sche avess jau fallà damain. Mias relaziuns da pli m’han bain guarì da quest mal; ma jau sun tuttina daventà conscient, quant tgunsch ch’ins pudess daventar en questa moda in lader.

Ins na po oramai betg metter a cor avunda a geniturs ed educaturs da preservar gia da pitschen ensi ils uffants ch’als èn affidads da gulardezza e malfidaivladad. Latiers tutga però er da sa far in duair da tegnair bain urden cun las clavs, quai che levgescha als uffants fitg ferm da far endretg.

Duvin. Commembers da la famiglia

Mia nova famiglia consistiva per l’ina dal tat, in bel um vegl da fitg bun cor. En ses giuvens onns era el stà cusunz, quai che cumprova che er figls da purs bainstants na refusavan betg d’emprender in mastergn; pertge che er l’um il segund ritg dal vitg – pli tard parentà cun mes tat tras maridaglia – aveva emprendì da chalger. Omadus n’avevan però gia dapi daditg betg pli pratitgà quest art u s’occupavan da quel tut il pli en il pitschen per il diever da chasa.

Alura la tatta, ina pitschna, buna dunnetta. Tant sco che jau ma regord n’eran l’art d’educar, almain quai che reguardava mai, però betg sia fermezza. Ses chastis, schebain pronunziads be darar, eran numnadamain dal tuttafatg nunadattads e n’avevan insumma betg l’effect giavischà.

L’aug che jau temeva pli fitg che quai che jau al charezzava.

Alura l’onda Engadina che m’amava cun affecziun materna ed a la quala er jau era attaschà sco ad ina mamma charezzada. Bleras regurdientschas n’hai jau betg pli dad ella; ma en trais maletgs l’hai jau anc adina vivamain davant mai. Ina giada cur che jau era vegnì cun ella en visita a Sarn. Ella seseva sin il crap da batter davant nossa chasa ed era in’uschè bella matta ch’ella è gist s’imprimida a mai cun questa chaschun sco tala. Jau na ma regord betg ch’il maletg da bellezza feminina ma fiss cumparì pli baud a moda uschè viventa davant l’olma u ma fiss insumma er be vegnida conscienta.

In’autra giada, ch’ella era maridada, che jau sun sesì da Bumaun ad ella sin schanuglia ed ella m’ha regalà ina bella stgatla sin l’onn nov.

La terza giada sin sia purtantina da bara. Ella è morta en si’emprima pagliola, è stada l’emprima bara che jau hai vis, ed er qua anc uschè bella che la mort è forsa gist pervi da quai cumparida uschè pauc terribla.

Remartgabel è però che jau l’aveva charezza bler damain suenter ch’ella era stada maridada. Jau sentiva propi ina sort schigliusia e tras quai eran mes sentiments envers ella sa sfradentads in pau. Pir pli tard èn la charezza ed engraziaivladad envers ella puspè sa svegliadas, e durant che jau scriv quai, la curra anc suenter la larma da la charezza, e da la vesair puspè en tschiel, vegn per franc ad esser per mai in dals pli gronds plaschairs insumma.

En mes curriculum vitae latin davant la sinoda dal 1824 hai jau ditg dad ella: «Ella è stada mia mamma, e sco bab hai jau gì mes tat.» E quai cun raschun, ans èn gea surtut quels bab e mamma, che nutreschan e fan sviluppar la charezza giuvenila en noss intern.

L’ultim commember da la famiglia è stà l’onda Maria, da la quala jau ma regord er be da l’avair vis ina giada, talmain è sia regurdientscha sa persa en mia memoria. Igl era ina sonda saira. Da quel temp stuevan las mattatschas da Duvin gia far cun lur chavels la sonda saira tarschola per la dumengia, e dad ina da questas chaschuns ma regord jau. Ella ma cumpara davant l’egl spiertal sco giuvna fina, sblatga. Da la notg però ch’ins ha purtà al tat a Varduz la novitad ch’ella saja morta e da las larmas ch’el ha spons ma regord jau anc fitg bain, sco er dals tuns dals zains plain tristezza il di da sepultura ch’èn stads d’udir fin Varduz e che m’han emplenì il cor cun melanconia.

Tar quests commembers da famiglia è vegnì pli tard la dunna da l’aug surnumnà, Christian, l’onda Onna, ina dunna fitg brava, la quala jau hai però forsa gia amà pli pauc, perquai ch’ella ha survegnì in figl, cun il qual jau stueva uss parter l’amur en la famiglia, quai che ma vegn ad avair rendì in pau schiglius: il chapitani dad oz C.J. Capeder. Ella era ina dunna perderta, pietusa che sa regurdava a maisa adina il meglier dal predi ed era buna da repeter quel en in tun che m’era gia dà en egl lezza giada e che na m’ha er pli tard betg laschà dubitar ch’i sa tractia da profunda religiusadad e ch’ha gist perquai er fatg in’impressiun uschè particulara sin il spiert giuvenil.

Er d’ina fantschella stoss jau far menziun, Getta da Flem. Ella era gia stada en servetsch a Cuira tar famiglias noblas, era ina buna lavurera a chasa e sin il funs e deva dapli paisa ad urden e nettezza ch’ils auters en chasa. Quai ma plascheva tuttavia, ed jau poss dir che sch’il senn per questas impurtantas virtits chasanas è gia sa sveglià tar mai baud en la vita e m’è daventà char, sche hai jau oravant tut gì d’engraziar quai a l’exempel ed a las admoniziuns da questa fantschella. Var 25 onns pli tard l’hai jau danovamain scuntrà a Cuira sco fantschella en ina chasa d’amis e l’hai dà in pitschen regal sco segn da mia renconuschientscha.

Er la servitid educhescha e maldisa ils uffants, ed in dals pensiers principals da la signuria duess franc esser quel d’occupar servitid che tegna urden e sa distingua tras in bun cumportament.

Duin. Gieus e passatemps d’uffants

Per nus uffants devi en il vitg ils suandants divertiments u gieus publics:

1. Dar il minz. Il gieu il pli banal ch’ins po s’imaginar e propi da pura fortuna. Dals dus giugaders stueva mintgin dar nà in bluztger, tar nus eri però per ordinari be in buttun; quels vegnivan alura scurlattads tranter ils mauns chavortgs e bittads per terra e tut tenor sch’els guardavan cun ina u l’autra vart ensi, tutgavan els a l’in u l’auter dals dus giugaders.

2. Far cun cristgas, l’enviern. Sin maisa vegniva semtgà in mantun cristgas ed en quellas metteva mintgin che sa participava ina gluva. Alura vegniva tut maschadà bain e partì en pitschens mantuns, dals quals mintgin survegniva in. La fortuna consistiva alura en quai da chattar en ses mantun ina u dapli gluvas.

3. Giugar a tgeiels. 4. Dar a mazza. 5. Bittar la balla. 6. Mulin e mulinella e dama. Enconuschents gieus che pretendan gia in pau inschign per gudagnar e betg mo casualitad

7. Dar a buttuns. In gieu ch’è medemamain enconuschent generalmain en il Grischun. Quel giugavan nus mo cun buttuns, faschond però ina gronda differenza tranter quels: i deva da quels dad in – da dus – da trais – da quatter. Tranter nus sa chattava in mattatsch pli vegl ch’aveva talmain il suramaun ch’el ans sblundregiava per ordinari dal tuttafatg. Gieva il dumber da buttuns che nus avevan en satg a fin, era il pir però che l’in e l’auter è vegnì en empruvament da tagliar giu ils buttuns da tschops, librocs e chautschas per pudair empruvar vinavant la fortuna en il gieu. Quai ha alura chaschunà malavita e betg darar gì per consequenza fridas cun la torta cur ch’il disfortunà è vegnì a chasa.

8. Pli privlus per las chommas era il dar la portga. Tar quest gieu vegniva fatg ina gronda fora en la terra ed enturn enturn tantas foras pli pitschnas sco giugaders minus ina. Mintgin aveva in fist u bastun ch’el tegneva en questa fora. In percunter, medemamain munì cun in bastun, stueva empruvar da dumagnar in toc lain, in oss u in crap radund, la portga, en la fora en il center. Ils auters empruvavan d’impedir quai cun pitgar davent la portga cun lur fists, tutgond betg darar las chommas dad auters. Reussivi però en quest mument al portger da vegnir cun ses fist en la fora d’in auter, stueva mintgin empruvar da stgamiar sia fora cun quella d’in auter e quel al qual quai na reussiva betg, era en il proxim gieu il portger.

9. In gieu pli pensiv, ma apprezià mo d’uffants in pau pli sentimentals, era il far da bara. I vegniva preparà ina fossa, prendì in’aissa, tschentà sin quella in lain che represchentava il mort, ornà cun ina taila u er cun flurs e manà en til festiv a la fossa. In uffant tutgava: ting tang, ting tang. Ina mattatscha gieva sco mamma bragind suenter la bara, alura suandavan ils auters en til festiv.

10. Ina da las festas principalas per nus uffants era però l’onn nov e l’ir per Bumaun. Qua survegniv’ins da padrin e madritscha bels regals, da patents ed enconuschents però in paun da furment cun chatschà en suren in pèr bluztgers, paun cun paira ed autra pastizaria.

11. Glindesdi da Pasca giev’ins a ruclar ovs, ed en tut las chasadas vegniva er fatg fava da prers: pitschens quadrels da pasta brassads en sunscha ch’ans parevan ordvart gustus.

12. In grond di da festa per nus era er mintga nozza, ed en quellas eran mintgamai involvids, a moda directa u indirecta, quasi mintga abitant dal vitg. Blers eran envidads a las nozzas, ils mats che n’eran betg envidads sajettavan cun flintas u pistolas, ils mattatschs gievan enturn il suentermezdi cun brunsinas, a far da chavals. Mintgin aveva numnadamain vi d’ina curegia ina, ils gronds bain er trais fin quatter brunsinas enturn vita, ed uschia marschavan els repetidamain tras il vitg viador sin ils prads e puspè enavos en la chasa dals spus, nua che quels als regalavan a la fin in u er fin quatter e tschintg bluztgers. Las mattatschas faschevan canera cun las sgaras e survegnivan pli tard, suenter esser vegnì mess giu da maisa, in tatsch da pasta grossa sco ch’el è usità qua tar nus. Suenter ellas vegnivan las giuvnas a retrair il medem tribut, ed ellas survegnivan il dubel e bain er anc fava da prers.

Intginas da las pli stretgas enconuschentas da la spusa furmavan er gia pli baud, tar il til suenter messa, ina serra cun ina lunga pitga vi da la quala ellas avevan fermà tailas e bindels da saida, per bloccar en questa moda a la spusa la via, la declamavan per cumià buns e pietus auguris e la lubivan pir da cuntinuar il viadi, suenter ch’il spus las aveva onurà cun in pitschen regal.

Uschia vegniva purschì als aspectaturs la chaschun da survesair il til da nozzas en si’entira lunghezza: ils chombrers, vul dir ils giuvens nubils cun lur matgs da nozzas a bindels – fitg bels matgs da flurs e bindels da saida che pendevan giuador vi dal chapè –, preparads da las chombreras, las giuvnas nubilas cun lur tschupels fatgs en medema moda. Spus e spusa purtavan in ornament cumparegliabel, be cun nianzas da colur pli verdas.

Pli tard la saira èn alura anc arrivads dus delegads da la cumpagnia da mats a dumandar il vin usità. Cun pleds plaschaivels e flattants han els exprimì lur dolur davart il donn irreparabel ch’il spus haja chaschunà en il curtin da lur cumpagnia da mats cun cleger en quel e manar a chasa la pli bella e custaivla flur. Damai che quai na sa laschia oramai betg midar pli, han els recumandà quella a sia buna tgira, giavischond ad omadus blera fortuna e ritg benedicziun.

En questa moda, plain canera e plaschair, sa splegava in di da nozzas a Duvin, ed jau poss be deplorar ch’il temp pli nov sa dat tutta bregia d’abolir ils vegls usits, enstagl d’als purifitgar. Da tals usits e da l’impressiun che quels fan sin nus en giuvens onns dependa pli tard franc er l’amur per la patria per la quala nus Svizzers essan enconuschents. Savens furman quels las pli bellas flurs e la poesia da la vita populara.

Tut quests plaschairs hai jau partì cun mes cumpogns da giuventetgna. Daspera aveva jau però anc dus auters che be jau enconuscheva e che m’han savens trategnì betg main fitg er en muments solitaris:

1. Il gieu da schuldads. Jau era bainbaud vegnì unfis da vesair a svanir mes buttuns en las giaglioffas da Johannes pitschen; jau hai inventà in auter gieu cun els e sun stà fortunà avunda da rabitschar ensemen en curt temp in grond mantun. Entirs mezs dis, cur ch’ils cunabitants eran tuts absents, seseva jau a maisa e metteva mes buttuns sin pitschnas aissas en parada, furmava londeror duas armadas, stuschava els sin lur aissas en differentas posiziuns e pitgava alura cun ils pugns sin maisa. Quai eran las chanunadas, ils buttuns che devan enturn eran ils morts e tut tenor il dumber da quels en las duas armadas aveva l’ina u l’autra gudagnà la battaglia.

Jau ma regord anc fitg bain quantas uras fortunadas che jau hai passentà tut sulet approfundà en quest gieu e co che quel occupava e stimulava a moda empernaivla e viva la fantasia. Pir onns pli tard hai jau vis l’emprima giada schuldads da plum e sun stà en il settavel tschiel d’er survegnir intgins da quels.

2. Il pregiar. Gia cun trais u quatter onns era quai ina da mias occupaziuns preferidas, a la quala jau ma deditgava tant persul sco er en cumpagnia dad auters.

La scantschala vegniva furmada da duas sutgas, da palpiri alv la cria, il scussal nair da la tatta serviva sco mantè e dus cudeschs ch’ins m’aveva surlaschà represchentavan il cudesch da la grazia, la liturgia ed il Testament. Remartgabel che la ‹Helvetische Konfession› serviva sco l’emprim ed in catechissem talian da Gabriel sco quest ultim. Omadus cudeschs che jau na saveva betg leger e dals quals auters na devan betg bada, ma che m’èn daventads impurtants pli tard e che sa chattan anc en mia biblioteca.

Jau na sai betg tge che jau hai pregia, sai però che jau hai fatg quai savens e cun grond daletg e che jau n’hai er betg gì retegnientschas da far quai davant societads pli grondas. Schizunt or sin champagna, vesend per exempel ina collina, vuleva jau pregiar, uschia che la tatta ha stuì sa resolver da prender cun sai dus scussals, per ma pudair surlaschar in sco mantè sche jau vegniva surprendì da la mania da pregiar.

Questa passiun han alura er tat e tatta considerà sco segn segir che jau saja clamà sco plevon, e pelvaira eri gia da giuven ensi il pli profund desideri da mes cor da daventar plevon.

A quai vegn però er ad avair contribuì il fatg che nus avevan da quel temp a Duvin cun signur Luzius Cabalzar, in um vegl, in plevon fitg pietus, raschunaivel e generalmain stimà. El aveva in pèr biadis en mia vegliadetgna, ed ensemen cun quels occupava el, sin giavisch dal tat, magari er in auter mattatsch, Nicolaus Castelberg da Glion, che sa chattava medemamain a Duvin tar ses tat e tatta e ch’era mes pli intim ami.

Remartgabladads

Scola per propi na deva il plevon Cabalzar atgnamain betg, mabain ans trategneva, ans fascheva magari emprender ina sentenza, ans laschava scriver e far quint ed ans raquintava u translatava istorgias or da las ‹Biblische Erzählungen› da Hübner, dal qual el aveva in exemplar cun illustraziuns. Tge plaschair per mai d’udir questas istorgias, da vesair quests maletgs! Jau na chapiva, en il dretg senn dal pled, nagina silba tudestg e tuttina era jau abel da translatar suenter anc ditg pli tard pled per pled, sco che jau aveva udì dad el, trais da questas istorgias ch’el aveva be translatà avant ina giada en rumantsch. Cur che jau hai fatg quai ina giada en chasa da l’ami surnumnà, nua ch’i avevan il Hübner, èn il tat ed ils auters preschents stads betg pauc surstads. Uss dueva mes giavisch exprimì dapi daditg dad er posseder quest cudesch ir uschè svelt sco pussaivel en vigur; pertge che talas enconuschientschas n’avevan ils mes betg spetgà da mai. I n’era quai però tuttavia betg la consequenza d’enconuschientschas, mabain be d’ina buna memoria, d’ina talmain fortunada però che jau mez n’hai pli tard betg pudì smirvegliar avunda. Da quella devi però anc ulteriuras cumprovas allegraivlas: be da l’udir saveva jau a memoria in bel dumber da sentenzas, chanzuns ed uraziuns. Il tat e l’aug lavavan l’enviern ditg avant ch’i fascheva di per ir a pavlar il muvel. Jau vegniva er giun stiva e gieva tar la pigna. Cur ch’els eran davent, ma trategneva jau fitg bain cun dir si dad aut per mai questas uraziuns e chanzuns, quai ch’ins numnava far uraziun.

Ond’Onna, che durmiva en la stanza daspera, ha suenter savens raquintà ad auters tge grond plaschair ch’i fetschia ad ella da m’udir a far uraziun en questa moda. Deplorablamain na ma sai jau però betg regurdar che questas uraziuns m’avessan propi nobilisà ed elevà. Percunter ma regord jau ch’il tat m’ha prendì cun sai a Surcasti tar il plevon da là, il poet rumantsch congenial, il qual ans ha servì vin. Igl è quai stà l’emprima giada che jau hai survegnì vin da baiver. Sin il viadi da return, passond tard la saira tras il guaud, hai jau ditg al tat: «Il chau ma va enturn.» «Mo ti es pia sturn», ha el respundì ed explitgà ch’il vin chaschunia quai. Pli tard hai jau ditg: «Tat, jau hai tema.» «Sche ura, mes uffant», ha el respundì. Quai hai jau fatg e pelvaira è tutta tema bainbaud stada svanida.

Jau stoss anc allegar intginas remartgabladads da muntada pedagogica stoss jau anc allegar. Jau aveva apparentamain gia da pitschen ensi ina natira fitg sensibla e furiusa: in’ierta da vart dal bab ch’era derasada vastamain en la famiglia da quel. Mi’excitabladad era però uschè gronda che jau pudeva, da la pli pitschna frida ch’ins ma deva, vegnir convulsiv u senza schientscha, uschia ch’ins fascheva grond’attenziun da betg ma far mal. Ina vischina però, onda Meingia che m’aveva uschiglio fitg gugent, ha cusseglià da be ma chastiar pli savens e l’ir en svaniment è propi er svanì da qua davent.

A mes aug e mi’onda scheva jau ti, quai ch’era nunusità da quel temp. Er mai avess ins gugent sdisà da quai e m’ha perquai mess en vista da tuttas sorts sche jau als veglia dir vus. Jau avess propi er fatg gugent uschia, hai savens prendì avant da far quai, ma ma turpegiava alura tuttina uschè fitg da dir vus che quai n’ha betg vulì reussir. Pir suenter esser stà davent da Duvin m’è quai reussì fitg tgunsch. Avess ins prendì quai per chaprizi e vulì sfurzar mai latiers cun la forza, sche m’avess ins fatg grond entiert. I n’era betg stinadadad, mabain be in turpetg fauss e pelvaira strusch chapibel.

Tranter ils uffants da mia vegliadetgna n’aveva jau nagins proxims parents ed hai gia baud stuì experimentar tge ch’i vul dir dad esser ester en in lieu svizzer. Tar mintga dispita ch’i deva tranter nus,

avevi dalunga num: «Ti va danunder che ti es!» Ulteriura violenza hai jau magari gì da patir pervi d’in mattatsch grobulan, ma uschiglio en divers reguards vaira inschignus, ch’era per sasez gia pli ferm che jau e ch’avess en cas da basegn anc gì in frar pli vegl. El derivava d’ina famiglia plitost malvisa, m’ha offendì il pli fitg da tut quels da Duvin e tutgava tuttavia da l’entschatta ennà tar mias antipatias.

Dal reminent è gia sa mussà da pitschen ensi a Duvin quai che jau hai er pli tard experimentà dapertut vi da mai, numnadamain d’avair be paucs amis per propi, envers ils quals avess pudì sa sviluppar in’attaschadadad propi bainvulenta e cordiala. Forsa che mi’apparientscha exteriura è a l’emprima egliada propi stada plitost antipatica che captivanta; da plirs ch’èn silsuenter daventads buns amis hai jau numnadamain stuì udir ch’els na sajan a l’entschatta insumma betg sa sentids attratgs da mai. Er ves jau en che mia natira decidia, aspra n’è pelvaira betg adattada da ma far l’ami da tuts u er be da blers. A caracters da mes gener n’èsi betg dà, schizunt cur ch’i taschan, da betg dar d’encleger lur sentiments ubain da dar in’autra apparientscha exteriura che quai ch’els resentan a l’intern. Quai vegn alura savens resentì dad auters ed offenda savens dapli che la cuntradicziun averta.

Return en chasa paterna. Viadi da Duvin a Sarn

Il favrer 1799 è morta mia tatta, ed uschia dueva jau bandunar mes charezza Duvin e returnar en chasa paterna. Jau hai fatg quai cuntracor e plain melanconia e be l’empermischun da la mamma da ma trametter a Sarn tar il plevon a scola e da ma laschar studegiar, vul dir daventar plevon, m’ha pudì levgiar in pau il cumià.

Il viadi ha gì lieu en cumpagnia da mia mamma, d’ina dunna da Dalin e d’in um da Raschlinas, tenor il vegl chalender ils 23 da favrer. Ils dus ultims eran stads a las nozzas d’in parent a Pitasch, ed il Tieni purtava in’unifurma cotschna da ses frar ch’aveva servì pli baud en la garda franzosa. Igl era in di vaira grisch ed en mi’olma eri anc pli trist, ma i dueva anc vegnir pli terribel.

Arrivond davos Valendau tar la pitschna galaria, avain nus entupà in um ch’è s’avischinà en prescha e tut chalirà ed ans ha fatg a savair ch’ils Franzos sajan ruts en la notg passada sur Cunclas ed hajan occupà Tumein e Rehanau. En lezza regiun hajan ins gia mobilisà il landsturm, ed el saja il mess ch’haja da purtar questa nova a Mustér. Ils imperials (Austriacs) sajan gia semtgads a Bonaduz e cun quels vegnia il landsturm a s’unir ad ina battaglia cunter ils Franzos. Ins po s’imaginar l’impressiun che questa novitad sto avair fatg sin la societad. Il pitschen radi da speranza ch’i na saja forsa tuttina betg vair, ans ha tuttina laschà cuntinuar il viadi. Ma gia tranter Carrera e Versomi avain nus entupà mintga diesch fin ventg pass dunnas cun satgs u cun uffants si dies che fugivan bragind e singluttond e che n’han laschà nagin dubi pli vi da la vardad da la novitad.

En l’ustaria da Versomi essan nus alura fruntads sin ina stiva plain dunnas da Tumein cun lur uffants pitschens che bragivan e lamentavan tut sconsoladas. Lur suspir «Ach tu min Gott!» ch’ellas repetivan ad in repeter n’hai jau bain betg chapì lezza giada, ma tuttina m’è quel restà brischà per adina en l’olma.

Da vulair arrivar sur Razén a chasa, sco che nus avevan gì en il senn, n’era uss sa chapescha betg pli pussaivel. Uschia è vegnì decidì che noss accumpagnader duaja stgamiar ses tschop e sa render cun la truppa da Versomi tar l’armada, entant che las dunnas duevan sa metter cun mai sin via sur Arezen en Stussavgia e sa render sur la muntogna a Sarn. Uschia èsi er vegnì fatg. Ma tge viadi! En il fratemp avevi cumenzà a naiver, sin via essan nus fruntads da temp en temp sin in triep umens d’Arezen u da Tenna e vers saira avain nus udì repetidamain chanunadas, il resun da las qualas ramplunava terriblamain d’ina muntogna a l’autra. Era l’impressiun da quai gia per sasez sgarschaivla per dunnas flaivlas, temelitgas, sche daventava tut anc pir cun ponderar: «Ils Franzos èn pia en il pajais e quests chanuns èn drizzads cunter nossa glieud, umens, babs ed enconuschents!»

Las povras dunnas vegnan bain ad esser sa stentadas da zuppentar tant sco pussaivel visavi mai lur sentiments ils pli profunds; jau però hai cumenzà a recitar mias sentenzias, chanzuns ed uraziuns sco lezza giada en il guaud, hai tschiffà tras quai curaschi ed er mias accumpagnadras han admess pli tard ch’i sajan surtut stadas questas uraziuns d’in uffant a las dar in pau tegn e confiert.

En Stussavgia essan nus arrivads fitg tard, avain spluntà vi da l’emprima chasa e supplitgà d’ans prender si per daners e buns pleds e d’ans dar insatge da mangiar. Saja uss che la dunna n’aveva propi nagut ubain ch’ella n’ans fidava betg en la stgirezza, en tutta cas ans ha ella l’emprim vulì spedir davent a moda vaira groppa, ma ans ha la finala tuttina laschà entrar sut la cundiziun che nus ans cuntentian da durmir sin pigna.

Qua n’hai betg dà bler d’eleger e nus essan entrads; ma la patruna-chasa pauc ospitaivla n’ans ha gnanc purtà ina glisch e la pegna n’era strusch chauda, uschia che nus n’ans avessan betg pudì sientar vi da quella. Quai ha disturbà mia mamma ed ella è puspè sortida a guardar sch’i fissan chasas en vischinanza ch’avessan anc glisch. Ella ha propi scuvert ina betg lunsch davent, è s’avischinada a quella tras la naiv ed è vegnida a savair per ses grond plaschair che quella era abitada d’ina famiglia ad ella bain enconuschenta, la quala ha alura er gì la buntad d’ans recepir a moda fitg cordiala e d’ans proveder cun tut il necessari.

L’auter di essan nus arrivads ventiraivlamain sur Tschappina a Sarn, nua ch’eran però vegnids clamads tut ils umens sut las armas, uschia che las dunnas sa chattavan sa chapescha en gronda agitaziun e plain tema.

Uschè trist e sul è stà mes viadi da return en chasa paterna.

III. En chasa paterna a Sarn, dal 1799 fin il 1802

Decurs dal cumbat

Mes viadi da return aveva pelvaira gì lieu sut fitg tristas ensainas. La tensiun en la quala l’entir vitg spetgava co che la guerra – e surtut la battaglia a Bonaduz e Rehanau – giaja a fin, aveva sa chapescha er tschiffà nus uffants. L’emprima saira han ils vischins passentà en ina u l’autra da las chasas las pli respectadas fin tard viaden la notg. Nus eran tar mastral Georg Camenisch. Mintga pass, mintga moviment sin via fascheva siglir si plain tema las dunnas e sa dumandar tge che quai haja bain da muntar, tge novitad che possia bain esser arrivada?

Lezza saira m’è restada fitg viva en la memoria, ma er il bel dun da fidanza natirala, cun il qual la providientscha ha munì l’olma uffantila. Quella è adina plain speranza. Igl era plitost mirveglias che tema per propi che ma rendeva inquiet, e tant enavant ch’i pudeva esser quest’ultima, sche sa tractavi plitost d’ina indirecta, passiva recepida or da l’ambient.

Ma svegliond la damaun eran il bab, l’aug e tut ils auters umens dal vitg fortunadamain da return, e da l’entira Mantogna be in u dus ch’eran levamain blessads. Ins era sa surdà, ils imperials, duas cumpagnias, eran vegnids fatgs praschuniers, ils purs però avevan ins laschà returnar a chasa.

Areguard la posiziun ch’ins aveva prendì en visavi ils Franzos sun jau pli tard savens ma smirveglià, passond là sperasvi. Lezs stevan cun lur chanuns en il curtin da Rehanau, l’infantaria a la riva dal Rain Anteriur ed en il guaud per lung dal Rain Posteriur; ils noss en la planira vers Bonaduz ed a l’ur dal guaud en ils bains da Bonaduz sur la via nova, danunder che l’inimi pudeva bain vegnir cuntanschì be cun bunas buis da chatscha.

A medem temp avevan els invadì il Grischun nà da Ragaz vers Cuira ed il Partenz; a Mustér percunter èn ils Franzos vegnids battids cleramain, stgatschads enavos sur l’Alpsu, danunder ch’els eran vegnids, e per gronda part extinguids.

Decisiv n’è però betg stà quai ch’è succedì en il Grischun nua che las partidas eran en discordia, mabain en l’Italia e Germania, ed uschia è, almain sin la champagna, bainbaud tut puspè ì ses trot ordinari.

Experientschas

Sper l’encreschadetgna che m’accumpagnava en las novas relaziuns, èsi stà en la chasa paterna oravant tut duas chaussas che m’han tutgà da bell’entschatta e ch’èn s’imprimidas profundamain en la memoria.

La scola ch’era stada interrutta l’ultim temp aveva puspè cumenzà ed er jau hai gì da frequentar quella. Er là eri tuttavia usità da translatar en rumantsch las istorgias biblicas da Hübner. Plain anim e persvas da mia erudiziun sun er jau cumparì cun mes Hübner e vuleva translatar, e quai precis ina da las istorgias che jau saveva a memoria nà da Duvin. Il magister ha però manegià cun tutta amicabladad ch’i saja bain pli natiral da cumenzar cun l’emprima. El na ma l’ha però betg translatà ordavant sco ch’il plevon da Duvin aveva per disa da far, mabain m’ha simplamain ditg da ma preparar e da recitar cur che jau saja e roda. Quai è stà raschunaivel, ma per mai ina terribla frida; pertge che betg be davant il magister, mabain davant l’entira scola è mia nunsavida cumparida uss en si’entira grondezza, ed uschia hai jau dalunga chalà da prender mes Hübner cun mai en scola.

A la fin da la scola da vischnanca dueva jau uss, tenor l’empermischun fatga da mia mamma, ir tar il signur ‹padrin›, sco ch’il plevon vegn numnà tar nus, a studegiar, vul dir a ma preparar per la professiun teologica. Il signur plevon aveva anc in auter student, Ambrosius Anthieni, en questa ‹preparanda teologica› per uschè dir. Quel era memia vegl, jau memia giuven ed il magister bain anc main adattà da lavurar sin quest champ cun success. Lez emprendeva las reglas dal ‹Angehender Lateiner›, jau hai survegnì ina veglia grammatica tudestg-latina e stueva emprender e recitar si l’entir benedì di hic, haec, hoc, mensa, der Tisch, mensae, des Tisches ed uschia vinavant. Pedagogicamain è quai stà ina terribla errur dal bun plevon, e per mai che na chapiva ni tudestg ni latin ina veritabla tortura. Da mes grond desideri da pudair studegiar sun jau stà curà entaifer paucs dis, uschia che jau sun, malgrà che jau detestava quella, stà cuntent cur ch’ha cumenzà la lavur sin il funs e che jau hai, senza ch’ils geniturs fissan s’opponids, puspè pudì bandunar questa scola ed ir a bittar grascha ed arar. Gea, jau aveva tschiffà ina tala aversiun cunter il latin che jau sun pli tard a Flearda, quasi inconscient, vegnì manà enavos puspè a quai. A moda talmain violenta m’era vegnì fatg en paglia en paucs dis l’ideal amiaivel, gea la suletta poesia da mia vita giuvenila en las relaziuns da lez temp, e da vulair vegnir plevon, quai ch’era stà dapi onns ed era anc adina il pli grond desideri da mes cor, m’avevan ins fatg ir dal tuttafatg las quaidas.

Las lavurs dal funs na ma vulevan però er betg propi reussir. A Duvin n’era jau betg vegnì intimà e disà da far quellas, entant che mes frars faschevan tut cun inschign e senza pli gronda bregia. Er èsi bain in dals sbagls ils pli frequents dals purs ed insumma da la gronda part dals geniturs ch’els giuditgeschan ils uffants pli fitg tenor la lavur ch’els prestan che tenor la voluntad e las forzas ch’els impundan.

Insumma è il segiurn a Sarn daventà per mai pesant. Avant era jau stà uffant sulet en ina chasa plain abundanza ed era franc er vegnì pupragnà in pau; uss steva jau sper frars en ina chasa nua che vegniva pretendida lavur severa, e ma sentiva sulet, e cumbain pir uss en chasa paterna tuttina bandunà, ester tranter esters. Mes dretgs parents eran per mai quels da Duvin. Era jau gea s’exprimì gia pli baud en in raschieni cun il frar vegl en quel senn ch’el possia avair bab e mamma sulet, sch’el ma be laschia il tat.

Savens vegni considerà sco gronda benedicziun, sche tat e tatta prendan en chasa in biadi ed al retschaivan, sco ch’ins di, per distgargiar la famiglia. Abstrahà da quai che tals uffants vegnan per ordinari pupragnads e maltratgs enstagl educads, è quai per els er ina disgrazia entras quai ch’els s’alieneschan uschia pli u main dals geniturs e fragliuns e ch’els ston pajar ils uschenumnads buns dis per quai che reguarda ils fatgs materials tras grondas sperditas moralas. Talas bunas ovras na duain tat e tatta betg porscher e geniturs, sch’els èn raschunaivels, betg acceptar. Cun ils uffants banduna er lur charezza la chasa paterna, e quai ch’ils geniturs pon spargnar finanzialmain, sperdan els ed ils uffants diesch giadas tras mancanza d’amur e da fidanza vicendaivla.

Relaziuns chasanas

Ils geniturs, surtut la mamma, na ma charezzavan en general franc betg pli pauc ch’ils auters dus figls; tuttina ma sentiva jau, sco gia ditg, ester en chasa e pudeva er esser segir durant giugar e tar dispitas tranter uffants d’avair pli tgunsch omadus frars cunter mai che l’in u l’auter da mia vart, quai che m’ha tribulà fitg.

Scola

Il pli supportabel era per mai l’enviern ed il temp da scola. Betg be che jau era liberà qua da las lavurs dal funs; pertge che en chasa m’occupava jau gugent cun lavar e coier tartuffels, cun plegar fil sin asp e spol ed auter pli. Er emprendeva jau gugent e tgunsch, ha surpassà la gronda part da mes contemporans, gea schizunt pli vegls ed hai uschia gudagnà la simpatia fal magister. Quai è surtut stà il cas tar in che jau valitesch sco il meglier che jau hai gì en la scola dal vitg. El aveva num Stoffel Fontauna, era in um pitschen, fitg sever e serius, tirava la chapitscha fin bunamain sur ils egls cur ch’el ans vuleva far pigliar tema, laschava alura crudar il fist cun in culp sin maisa e fascheva ina tschera brutta! Ma tuttina al aveva jau gugent ed hai en spezial en chantar e far quints emprendì bler dad el.

Gieus e divertiments

In da mes gieus preferids era anc adina quel dals schuldads. Uss però betg pli cun buttuns, mabain cun ils mattatschs dal vitg ch’exercitavan cun armas fatgas da fists u da schlondas. Jau era lur cumandant, als muniva cun sabels fatgs da schlondas e ma regord d’avair fatg per mai ina giada en questa moda in sabel da parada, colurà cun charvun e sanguin, cun ina taja da palpiri eda tuttas sorts ornaments. Uschè pauc dovri per far ventiraivel in giuven figl da pur. Jau en tutta cas era fitg losch da mi’ovra, hai però stuì tegnair vaira secreta mi’ovra d’art e cur che quella è tuttina vegnida scuverta, hai jau gì da patir bler pervi dal palpiri ch’era vegnì staglià e la corda che jau aveva duvrà. Uschè pauc vegniva stimada la fantasia giuvenila ed il senn per l’art dal mattatsch.

Per in auter passatemp, cun tratgs da grondaschia, duevan nus stuair pajar char e quai bain cun raschun. Trais da nus vulevan numnadamain eriger ina chasa ed avair mintgin si’auzada. Il maletg da quella chasa ves jau anc adina davant mai, vul dir las chombras; pertge che a la stgala na pareva jau almain betg d’avair pensà. Lavurond vi dal fundament, m’ha mia mamma però stratg in di a moda fitg dolurusa davent da la lavur.

Igl è propi er stà ina narradad giuvenila da vulair ans metter vi d’ina tala lavur, e saja quai er be en il pitschen, e tant main perdunabla che nus vulevan prender la chaltschina or dal foss d’in vischin. Quant tgunsch avessan però geniturs raschunaivels pudì dar da chapir a nus cun explicaziuns ruassaivlas e bain manegiadas ch’i saja nunpussaivel da vulair exequir noss’interpresa; ed a medem temp avessan els pudì profitar da la chaschun d’ans far tegnair endament l’impurtant cumond: «Ti na duais betg engular!» Nagut da quai n’è capità; ed uschia è, sper la dolur dal chasti e la tristezza da l’interpresa ch’era vegnida impedida, er anc restà en il cor il suspect ch’i saja be stà in act arbitrari sche betg anc insatge pir ch’ans haja privà da quest plaschair.

Noss ulteriurs gieus eran pli u main ils medems sco a Duvin. Be in è anc vegnì vitiers. L’emprim da mars, suenter scola, gievan ils mattatschs mintgin cun ina brunsina uschè gronda sco pussaivel davant tut las chasas en il vitg. Tut tenor bainstanza e generusadad ans regalava la patruna-chasa alura farina, ovs u fritgs, e da quai vegniva alura cuschinada ina tratga cuminaivla e mangiada da nus.

Quest usit ch’era er derasà en autras parts dal pajais po esser d’origin pajaun ed avair tutgà tar ina festa dal cumenzament d la primavaira. Sco il moviment da las plantas vi da la feglia, è quel sa mantegnì il pli ditg tar la giuventetgna, la pli leva part da la populaziun.

In nausch usit

In autra, ma nauscha tradiziun ch’era derasada en l’entira Mantogna era l’uschenumnà ir a tscharieschas, a paira u a primblas. I sa tractava dal suandant: La dumengia suenter uraziun u ductrina gieva la giuventetgna a Cazas, Masagn, Tusaun u uschiglio insanua nua ch’i aveva puma, ed i vegniva en general partì dal fatg che sch’ins fruntia insanua sin in pumer nunsurveglià emplenì cun puma madira ch’ins dovria be raiver sin quel, dastga mangiar tenor gust e prender a chasa uschè blers fritgs sco mo pussaivel. Talmain stà enavos e nunsviluppà era il sentiment moral da quel tem tar ils abitants da la Mantogna. Be da quels da Tusaun ans pertgiravan nus, pertge che lezs eran enconuschents sco glieud nauscha che na chapiva nagin spass en da questas chaussas. Ch’insatgi avess numnà questa nauschadad per ses dretg num, numnadamain ladernitsch, avess empruvà da purifitgar mes sentiment moral nà da quella vart e da m’imprimer lez cumond divin, na ma regord jau betg. Quant trist e disgrazià che quai è stà conclud jau dal fatg che da quest vizi da mia stretga patria eran anc blers onns pli tard, suenter avair giudì meglra instrucziun ed esser ma meglierà, restadas enavos profundas plajas en mi’olma e che jau hai prendì si quel bler pli lev che quai ch’i avess pudì esser.

Jau hai oramai tant pli chapientscha sch’in u l’auter al ual mancan las relaziuns interiuras ed exteriuras favuraivlas da las qualas jau hai dastgà profitar, ha er dapli difficultads da s’abstegnair da tals putgads e na resta betg be fin l’aut vegliadetgna en quest stadi, mabain vegn forsa er intimà tras quai a malfidaivladad en general. Pli tard, en mi’instrucziun da religiun e tar mintga chaschun ch’è sa purschida sco magister e plevon, hai jau perquai gist allegà questa nauscha disa sco exempel persvadent co ch’ins zuppenta magari il nausch davos in num bagatellisant, sa surdat alura a quel tant pli nundisturbadamain e sa surdat alura, schebain savens e grev, sche tuttina quasi inconscient e senza remors da conscienza al putgà e resta fitgà en quel.

Divertiments

Dals plaschairs pli sublims avain nus be giudì da Pasca il colurar ovs vi dals quals nus aveva lià fegls e flurs e cun ils quals nus giugavan alura il glindesdi. La saira da Silvester il chantar chanzuns religiusas sut las fanestras dals abitants dal vitg, quai che vegniva fatg las emprimas uras da la giuventetgna, pli tard la notg dals giuvens creschids per gronda edificaziun dals avdants. Per ils divertiments ordinaris da la giuventetgna dal vitg a chaschun da la chargiada e stgargiada d’alp, l’ir a mesiras sin las alps, il chaschar ad acla e tut las lavurs purilas sin il funs n’hai jau però mai pudì ma fascinar. Percunter fascheva jau, sco gia menziunà pli baud, gugent las lavurs chasanas ed aveva ina terribla premura da lavar e tegnair urden en stiva, sco che m’aveva mussà a ses temp Gietta, la fantschella a Duvin. Quai n’ha però betg chattà gronda renconuschientscha da vart da ma mamma ch’era bain ordvart lavurusa, ma na deva betg gist gronda paisa al far urden; e sch’ella na chattava betg insatge, ch’ella aveva forsa er sezza mess a perder, stueva jau savens udir: «Quai vegns ti ad avair mess davent cun tes smaladì urden.»

Tschentada

In’autra tradiziun dal bun temp vegl eran, e quai en l’entir Grischun, las pitschnas u grondas baruffas ch’accumpagnavan l’elecziun d’in commember da la suprastanza, mastral, statalter, scrivant u schizunt salter. Quellas avevan lieu tranter quels da Sarn ed ils abitants da dador u dadens la val, vul dir Preaz cun Dalin u Flearda cun Urmagn. Questa nauscha disa ha er tschiffà ils mattatschs, e gia perquai sa legravan ins gia sin la proxima tschentada che deva chaschun da sa pitgar cun ils mattatschs da l’ina u l’autra secziun. Curaschi e forza n’eran però betg mias fermezzas, ma sa laschavan quellas metter en scena senza privel, era er jau da la partida.

Ina giada avevan nus persequità ils mattatschs da Preaz fin sur la Giraglia or, ed er jau, schebain in dals pli pitschens, aveva fatg ir la mola a tut pudair. Dador il giatter da la Giraglia èn els però cun ina giada sa fermads e, rinforzads tras in pèr mats pli vegls, atgnamain gia creschids, èn els ids uss en l’offensiva. Qua hai dà in pèr patangadas tranter ils pli gronds fin che nus, suenter avair tratg la curta, ans essan preparads per la retirada. In dals pli ferms, pli tard mes bun ami, m’è s’avischinà smanatschond ed ha ditg: «Er a quest tgilgiunplaun fiss dad unscher las costas per sia bucca largia.»

Jau hai respundì: «Dà be!», sun però ma retratg. Jau sun ma sentì mal da far quai, hai però gia sentì lezza giada e pli tard anc dapli ch’il grond aveva tutta raschun. Dapi lura sun jau adina stà tar talas chaschuns da vart dals neutrals u da la partida da la pasch.

Ina grondiusa regurdientscha da la tschentada m’è però restada – la saramentaziun festiva dal magistrat. Suenter l’elecziun vegnivan manads natiers mantels da taila e mess enturn als elegids. Alura vegniva il nov mastral saramentà da ses antecessur, e dal novelegì tut ils ulteriurs commembers dal magistrat. A mintgin vegnivan l’emprim prelegidas sias obligaziuns en il nov uffizi, cun l’introducziun: «Vus mistral, vus scrivant, vus suprastants engirais...» alura auzavan tuts ad aut ils emprims trais dets dal maun dretg, scuvrivan lur chau, quai che l’entira raspada fascheva medemamain, e schevan ad auta vusch il bel sarament ch’als vegniva prelegì ed il qual finiva cun ils pleds: «Uschia pelvaira ma gidia Dieu e la sontga trinitad. Amen.»

Jau n’hai mai vis insatge pli festiv en ina radunanza populara, e l’impressiun da quai è s’imprimida en mai per adina. L’engirament dal mastral è il medem ch’ils mess avevan gia engirà tar l’emprima lia da Trun: da laschar valair dretg e dretgira a moda nunpartischanta tant envers esters ed indigens, povers e ritgs, ils inferiurs ed ils superiurs, ils betg nobels ed ils nobels! Ad in cor republican e spiert che ama la libertad èn questas furmas custaivlas, nunemblidaivlas; ellas èn per el in bel monument da la veglia amur per la giustia.

Mantogna

Tras quests onns da mia giuventetgna a Sarn sa tira in fil melanconic che sa fa sentir er anc en la regurdientscha: I na resortan nagins schabetgs extraordinaris e na dat da numnar nagins amis charezzads; percunter ma vegn endament baininqual narradad, baininqual ingiustia ch’è restada senza admoniziun e baininqual influenza da giuvenils pli selvadis, per part vaira schlaschads. Pir eveniments ed amicizias da pli tard m’han reconcilià cun la patria e ma l’han fatg daventar chara.

Tgi na vuless er betg charezzar la bella muntogna ch’il duca da Rohan ha declerà sco la pli bella en tut il mund! Trais chaussas, uschia vegn raquintà, haja el considerà en il Grischun sco las pli excellentas da lur gener, la pli bella punt, la meglra aua forta e la pli bella muntogna dal mund: La punt d Solis sper Alvaschein, l’aua minerala da San Murezzan e la Mantogna, da la quala el ha fatg far in dissegn per regalar al retg da la Frantscha. Cun sia lunghezza da duas uras e si’autezza da duas uras al sto bain mintgin admirar, surtut l’avust, cun ses tarpun da prads fritgaivels, ses champs da granezza dorads, ses sis vitgs situads quasi en lingia cun sutvart ils prads grass, survart las aclas plaschaivlas ornadas cun tegias ed il pli sisum las alps. Surtut davent da la crusch dal Meir, davent da St. Johann u d’ina autra collina in aspect propi magnific! En ils vitg sezs percunter na vegn ins betg ad esser satisfatgs en quest reguard, per part perquai che las vias èn en in stadi miserabel, per part pervi dals tetgs da schlondas trids che cuvran la gronda part da las chasas. Ins vegn perquai a far prescha da bandunar quels per arrivar puspè en la libra natira, nua ch’ins ha dapertut davant egl l’entira Tumleastga pittoresca cun ses vitgs, curtins da pumera, blers chastels e ruinas.

En proxima vischinanza da Sarn, or la Crusch e sin il Bott Olt, vesan ins fin a trenta differents abitadis. E quant pli grondius vegn anc ad esser quest panorama, cur che la surfatscha deserta, cuverta cun sablun dal Rain, vegn ad esser sa transfurmada en in verd fritgaivel e cuverta cun ritgs curtins da puma ed edifizis e vitgs amiaivels!

Entant han mes geniturs tuttina manegià ch’i fiss bun da ma trametter en ina meglra scola ed è sa decidì per l’institut dal signur plevon F. La Nicca, noss parent, en il vitg vischinant da Flearda. Jau sun bain m’allegrà sin quai, però sut la cundiziun da betg stuair studegiar. Talmain era jau ma snuì tar mi’emprima emprova d’emprender latin. Cun quai èn ins stà d’accord ed uschia hai jau, sco giuven da dudesch onns, puspè bandunà la chasa paterna per mai pli returnar per pli lung temp en quella e senza prender cun mai da quella regurdientschas allegraivlas e d’ina educaziun morala u religiusa che fiss stada miaivla, empernaivla, opportuna ed oramai er effizienta na m’è restà nagut en memoria da quel temp.

Blers onns hai jau considerà sco disfortuna d’esser naschì e tratg si en ina famiglia da purs. Uss, suenter l’experientscha da blers onns, è mia persvasiun en quest reguard daventada ina tut autra. Jau consideresch uss en general precis quest’educaziun sco la pli adattada, perquai ch’ella è la pli natirala e, sche las premissas constattan, la pli effizienta e durabla. Ella na sa basa betg sin cudeschs, mabain sin la vita pratica, adattada bler meglier da far profunda impressiun e da mantegnair quella viventa. Ella dat la meglra chaschun da svegliar, exercitar ed augmentar il sentiment moral, religius ed estetic sco er la lavurusadad e vigur.

Il figl da purs crescha si gia da pitschen en la natira che rinforza corp ed olma e vegn animà d’impunder tut sias forzas en servetsch da la chasa, dals conumans e, sch’ins be al entruidass latiers, er en onur da Dieu. La cundiziun, la conditio sine qua non, è però d’avair geniturs raschunaivels, moralmain buns e religius. Èn els quai, vegnan els sco nagin signur e nagin prinzi ad avair chaschun da sviluppar ed exercitar las forzas da lur uffants, d’als render attent a tut il bun, gist e bel davant Dieu ed ils umans, e quai betg durant lecziuns da morala e religiun lungurusas u cun exercizis da giudizi, mabain quasi en plaina acziun, cun olma disposta e cor avert, en chasa e sin il funs. Ma nua èn quests geniturs da chattar? Nua, tranter ils millis instituts, quel che sa metta la finamira d’educar en questa moda conscienziusamain la giuventetgna?

Igl è in da mes pli fervents giavischs ch’i vegnian er fundadas per las classas pli autas da la societad instituts d’educaziun sco las scolas dals povers agriculas, ed jau sun fermamain persvas ch’i na sa laschass introducir per la furmaziun dals uffants da sis fin dudesch onns or da famiglias bainstantas nagut che fiss pli adattà e benefizient che precis tals instituts. Quai vegn a capitar uschè spert ch’ins emprenda da stimar commensuradamain il stan dals purs. Jau mez na vegn bain betg pli a vesair quai, sper però che quest temp na saja betg tant lontan.

IV. Segiurn a Flearda, dal november 1802 fin il matg 1806

Instituts d’educaziun

Ils fatgs da scola sa chattavan en il Grischun anc en in stadi deplorabel. Instituts d’educaziun publics na devi anc betg. Il famus institut da Haldenstein dals onns 1770, translocà pli tard dal minister U. v. Salis a Marschlins, aveva chalà d’exister ed il medem destin aveva gì l’institut installà pli tard da professer Nesemann a Rehanau. En omadus vegniva purschì als figls or da las famiglias pli bainstantas la chaschun da frequentar ina buna scolaziun, e per quest motiv è surtut l’emprim er vegnì frequentà da Svizzers da renum ch’han pli tard occupà impurtantas plazzas statalas.

Ftan. Institut d’educaziun da signur a Porta

Il meglier institut da furmaziun da mes temp era quel dal professer R. a Porta a Ftan. Bunamain tut ils Engiadinais ed er bleras famiglias pli bainstantas da questa vart da las muntognas che levan dar paisa ad ina buna furmaziun da lur uffants, mattatschs u mattatschas, als tramettevan nà là.

Signur a Porta era stà plevon d’armada en in regiment svizzer en servetsch franzos, dumagnava oramai perfetgamain la lingua franzosa ed aveva bain er en ils ulteriurs roms da scola dapli enconuschientscha che la gronda part dals spirituals grischuns da lez temp. Daspera era el in um fitg prus ed agreabel, ha er gì pli tard ina famiglia amiaivla, exemplarica ed aveva oramai sin ses scolars in’influenza morala ordvart benefizienta. Jau hai pli tard emprendì d’enconuscher blers dad els e tranter quels be paucs che na fissan betg stads attaschads ad el, percunter blers che sa regurdavan dad el cun profunda engraziaivladad e singuls che discurrivan cun affecziun e passiun da lur vegl magister en ses institut da furmaziun, sco per exempel mes ami Joh. Peter Hosang, il fundatur da la chasa da povers da pli tard. Per figls da famiglias da purs da la classa mesauna era la scola a Ftan però memia chara, e che jau avess frequentà quella na steva gnanc en discussiun.

Sper signur a Porta manavan anc intgins auters plevons ina scola privata e tras baininqual dad els han blers spirituals retschet lur entira furmaziun superiura ed èn, sco ch’ins scheba, quasi vegnids tschentads dad els sin scantschala. Uschia han divers spirituals grischuns d’engraziar lur entira furmaziun umanistica e teologica al vegl, erudit a Porta, l’autur da l’istorgia da la refurmaziun grischuna; auters al signur Minar ch’ha manà en trais fin tschintg onns blers sin scantschala; auters al signur plevon Cloetta da Filisur, puspè auters, ma pli paucs, al signur L. Walther da Valendau. Singuls pli bainstants èn alura pli tard anc vegnids a Cuira en il Collegium philosophicum ch’era vegnì fundà dal docter Abis. Ma las abilitads scientificas da quests spirituals n’eran betg gist las meglras ed en tutta cas pli magras ch’en tut ils temps precedents. In pau latin, ma in fitg mediocher! Ils cumpendis da Turretin ed Osterwald ed in d’istorgia da la baselgia, tut emprendì per gronda part a memoria, è bain il punct culminant da l’erudiziun e da la furmaziun spirituala da la gronda part dals plevons dad oz.

Flearda. Scola

Signur plevon Friedrich La Nicca da Sarn, noss proxim parent e da quel temp plevon a Flearda, n’aveva nagina fabrica da students, sco ch’ins pudess bunamain numnar lezzas scolas, mabain in’instituziun privata per figls da purs pli vegls che sa trategnevan per ordinari be là quatter fin tschintg mais ed eran alura puspè occupads da la primavaira fin l’enviern en lur famiglias vi da l’agricultura. Signur La Nicca n’era er betg in scienzià, mabain in um fitg brav, raschunaivel ed allegher ch’aveva laschà davos sai baininqual pregiudizi da la teologia sombra ed aveva sviluppà per sai ina metoda d’instrucziun che meritava per lez temp renconuschientscha. Bain darar ha in plevon acquistà en in uschè aut grad la charezza e renconuschientscha unanima da sia cuminanza parochiala sco quai ch’igl è stà il cas tar el. En l’interval da nov onns n’han quels da Flearda gì betg in sulet process tranter els. El intermediava en lur dispitas e metteva els perina. En auters fatgs da vischnanca na sa maschadava el percunter betg gugent, sinaquai che sa sviluppia quai che servia il meglier a la generalitad.

Tar quest magister sun jau pia ma rendì da buna speranza il november 1802 sco mattatsch da 12 onns e quai d’ina statura uschè pitschna che jau vegniva savens numnà da mes conscolars il pitschen. Damai che jau aveva anc adina starment da latin, m’avevan mes geniturs dà il pled che jau haja be da frequentar la scola da Flearda, senza stuair studegiar. –

Jau na sai betg co che mia mamma era sa cunvegnida cun il plevon, en tutta cas hai jau, ensemen cun ses figl Melchior La Nicca, il bundsstatthalter da pli tard ch’era be in pèr onns pli giuven ed al qual jau vegn a revegnir pli tard, survegnì puspè da l’entschatta davent il ‹Declinirbuch› e sper il tudestg hai jau er gì d’emprender latin. Quai però be paucas lecziuns per di e tut ils ulteriurs roms d’instrucziun avevan nus ensemen cun ils auters scolars, uschia che quai na m’è stada nagina mulesta, gea che jau na saveva gnanc propi sche tant latin na tutgia betg er gia tar il tudestg. Uschia ha cumenzà per mai a Flearda in meglier temp. Jau era uss, senza savair, student ed ultra da quai mes agen cuschinier. Jau era en alloschi tar ina famiglia che nus enconuschevan bain, aveva mes agen letg, in pau vaschella da cuschinar e las mangiativas necessarias nà da chasa e preparava mez mes ensolver e mia tschaina. Ed jau dastg dir che mia schuppa da farina, mia buglia da latg, ris en latg, tatsch da tartuffels etc. n’han gustà betg main bain ch’insanua auter.

Gia la damaun a las tschintg stuevan nus ir en la scola da la damaun, avevan suenter duas uras in’ura liber per l’ensolver ed alura puspè scola da las otg fin las indesch e da l’ina fin las tschintg la saira. Ils roms eran variants ed jau fascheva bels progress en tudestg, en istorgia biblica, en scriver, far quints, en translaziun a bucca ed en scrit, en caligrafia e, sco ch’i pareva, er en latin, uschia che jau hai propi puspè survegnì gust d’ir a scola. Instrucziun da Religiun avevan nus, e quai è bain remartgabel, pir la saira, cur ch’i fascheva stgir e ch’ins n’avess betg pli pudì vesair ed emprender or da cudeschs senza glisch. Quella consistiva da referats ch’il signur plevon tegneva libramain davart quai ch’al pareva gist impurtant. Nus ans sentivan pledentads fitg ferm da quai e pli tard hai jau, senza ch’insatgi avess ditg da far quai, cumenzà mintgamai ad elavurar per mai en scrit quai ch’era vegnì referì. Tuttina na ma regord jau betg ch’insatge avess fatg sin mai in’impressiun pli profunda, durabla. N’è quai betg forsa en general il destin da l’instrucziun da religiun per spierts giuvens, malmadirs? Jau tem che nus avessan tutta raschun da daventar ditg modests, sche nus pudessan guardar en il cor dals uffants e vesair quant pauc ch’els chapeschan e resentan per ordinari tar nossas explicaziuns minuziusas da maximas dogmaticas.

Imprudent èsi en tutta cas stà che quest’instrucziun n’è betg vegnida dada a moda catechetica ed anc bler pir ch’ella aveva lieu la saira da stgir, cur ch’ils scolars na pudevan betg vesair la commoziun interna dal magister en sia tschera ed il magister betg leger las emoziuns da ses scolars or da lur egls. E n’èsi betg gist quai che dad al pled ina forza uschè singulara? Jau en tutta cas hai gì pli tard l’impressiun da pudair leger l’impressiun che mi’instrucziun da religiun fascheva sin ils scolars main or da lut respostas che or da lur egls e lur tscheras.

Arrivond uss la primavaira e returnond la gronda part dals scolars a chasa, han mes geniturs surlaschà a mai da decider, sche jau veglia studegiar vinavant a Flearda ubain medemamain returnar a chasa a lavurar sin il funs. Quella decisiun è prest stada prendida: Jau vuleva uss en tutta cas studegiar ed als sun stà da cor engraziaivel ch’els han surlaschà a mai questa decisiun.

Uschia sun jau restà fin il tschintgavel onn a Flearda, occupà pli u main cun il medem, avanzond be plaunsieu. E quai è stà memia ditg, propi bler memia ditg.

Sco ch’i dat natiras che na vegnan betg sin ina frastga verda er sch’els giaudan la meglra furmaziun pussaivla, uschia vegni bain er a dar tals che dovran be pitschens impuls d’ordaifer per sviluppar or d’atgna forza interna gronda vivacitad; ma omadus cas furman per franc l’excepziun. Per lunschor la gronda part dals umans è constituida uschia ch’ella è abla da prestar cun instrucziun ed agid adattà chaussas respectablas, ma ch’ella degenerescha tgunsch u resta enavos a moda deplorabla senza quest sustegn. Tar questa classa stoss jau er quintar mamez.

Sche jau hai ludà survart la raschunaivladad e metoda dal signur plevon, sche è quai be sa referì als scolars reals che visitavan sia scola durant l’enviern e be al stadi da furmaziun da magisters grischuns da lez temp, betg però a instrucziun superiura. Per quest’ultima disponiva signur La Nicca da memia paucas enconuschientschas e fascheva er memia pauc per s’acquistar quellas. El legeva gugent, ma be cudeschs emprestads, senza selecziun e senza plan. El sez na cumprava nagins novs cudeschs e n’aveva insumma naginas enconuschientschas da la litteratura pli nova. Il ‹Cornucopie› da Kirscher era ses lexicon latin, la grammatica da Lange ses sulet cudesch d’instrucziun da lingua latin. Lavurà vegniva be en las lecziuns; per a chasa, per atgna lavurusadad u studi autodidactic vegniva strusch dà si lezias. Er la surveglianza en reguard moral era bler memia lascha, perquai ha il far bellavita, ir en l’ustaria e giugar a chartas prendì tar blers suramaun e consumà temp custaivel. Deplorablamain sun er jau vegnì tratg en tut quai ed en nauschas disas ch’en per part resultadas londeror. Uschia vegniva per exempel, enstagl cuschinar, savens mangià ensolver paun cun paintg e giudì vitiers in zanin vinars; abstrahà da la nuschaivladad da la bavronda sco tala, avess quai tgunschamain pudì manar al vizi da baiver.

En il decurs da l’onn eran anc entrads auters scolars che restavan là tut l’onn, uschia Beat Liver e Georg Caminada da Flearda e pli baud gia Ch. La Nicca da Sarn ch’èn pli tard tuts daventads plevons. Mes sulet cumpogn da classa da latin è però restà sur lung temp il figl dal plevon. El era in bunatsch e bain er pli spiertus che jau, ad el mancava però in pau la premura d’emprender e l’ardur da vulair vegnir vinavant. Restar enavos na vuleva el er betg ed uschia stueva el sa sfadiar dapli che quai ch’el vuleva. En tutta cas è sa fatga valair tar mai en il decurs dal temp, cun raschun u senza, l’impressiun che jau vegnia tegnì enavos tras el, e ch’il motiv per sia malvulientscha e nauscha luna ch’è savens s’exprimida envers mai – che pudeva bain er esser memia sensibel ed avair mes gronds sbagls –, saja be ch’el stoppia sa strapatschar dapli che quai ch’el vuleva. En tutta cas hai jau gì da patir bler tras quai e steva sco partida sa chapescha sulet visavi il figl dal magister ch’aveva per ordinari tut ils conscolars sin sia vart.

Questas dissonanzas e mes sentiment creschent da betg esser pli a Flearda en il dretg lieu han manà in di durant il gieu da mazza ad ina nauscha dispita, durant la quala jau sun vegnì maltractà malamain. Surprendì dal sentiment ch’i ma saja vegnì fatg grond entiert ed indignà da la brutalitad, cun la quala els m’avevan maltractà, sun jau currì, empruvond da stinentar il sang-nas, tar il plevon a lamentond ed hai declerà che jau vegnia a bandunar la scola. La ricla e las larmas cun las qualas il bun Melchior m’ha silsuenter rugà per perdun m’han reconcilià dal tuttafatg cun el en mes cor ed jau al hai perdunà sinceramain. Percunter ha la fraidezza cun la quala in auter m’ha tschiffà da davos, impedind che jau ma dostia durant ch’in da ses camarats ma pitgava en fatscha e l’indifferenza fraida, sche betg maligna dal pli grond tar questa scena indegna fatg in’impressiun inannullabla sin mes anim. Jau sun restà tar mia decisiun e returnà , malgrà tuttas emprovas da far midar mi’intenziun, anc il medem di enavos a Sarn. Uschè tragica è stada la fin da quest chapitel da mia vita, dal qual m’è er restada en memoria baininqual fatg edifitgant.

Divertiments

Tar ils divertiments pli spiertus ed instructivs che nus avain giudì in enviern a Flearda, ha senza dubi tutgà quel da la dertgira faussa u dretgira da mats. Quest usit era pli baud er derasà en autras parts dal Chantun. Or dal circul dals mats vegniva elegida ina suprastanza: mastral, statalter, scrivant, salter e giurads. Questa dretgira statuiva sias atgnas leschas e sa radunava ina u duas giadas l’emna alternantamain en ina u l’autra chasa la saira suenter tschaina per tegnair dretgira. Mintga commember da questa suprastanza survegniva ina mattatscha dal vitg quasi en avugadia, e las leschas sa referivan en emprima lingia a quellas. Ellas na duevan per exempel betg sa mussar stgarvunadas, malnettas u spennadas, betg sponder aua cun manar quella en chasa, la quala avess uschiglio pudì far glatsch ed esser per uman ed animal, e surtut per ils commembers da la suprastanza, in privel da glischnar e crudar. Er nauschas tschantschas e blastemmas eran scumandadas. Vegnivan surpassadas questas leschas, era l’accusà responsabel per si’affidada, il process vegniva instradà, manà tras en tutta furma ed il culpant condemnà ad ina pitschna multa. I dependeva per gronda part da l’inschign e da l’umor da l’advocat, schebain quests process sajan lungurus ubain divertents. Autras cuntraversas vegnivan fingidas e purschevan oramai anc dapli spazi per debattas davant dretgira e per divertiment general. In advocat fitg popular era da quel temp Aug. Tumasch Camenisch; sias sgnoccas pli finas e pli groppas devan savens chaschun a grondas risaglias.

Sper ils funcziunaris da dretgira vegniva er elegì in medi. Er el aveva da cumparair mintga giada per gist star a disposiziun sche in commember da la famiglia u insatgi dals auters preschents vegniva tutgà da deblezza u d’auters mals da quest gener. El sa distingueva tras sia perucca lunga da stalizzas ed aveva da prender cun sai en sia chista da tuttas sorts mixturas e pulvras. Ina chaussa indispensabla per il medi era d’esser vaira curaschus e ferm; alura pudeva el intervegnir cun tutta energia, stender e manar resolutamain la membra malsauna e chatschar sche necessari en bucca mixturas e pirlas vaira amaras, uschia che la guariziun na laschava betg spetgar ditg e ch’ils mals daventavan insumma pli stgars.

In auter divertiment era l’ir cun scuas. Ils mats creschids faschevan da notg or da spir levsenn da tuttas sorts lumparias. Da l’autra vart exercitavan els en in tschert senn er la polizia da la via e da la moralitad publica. Uschia faschevan els per exempel musica da giats tar dunnas ch’avevan in nausch num e consorts che vivevan en malapasch e dispita manavan els sche necessari schizunt or da chasa ed als bittavan en il bigl.

Fitg derasà era da quel temp er anc l’ir a tramegl, vul dir il far visitas da notg tar las giuvnas e per quest intent gievan ins er d’in vitg a l’auter. Per far quai duvrav’ins sa chapescha tizuns. Ins prendeva scuas veglias, setgas, chatschava en in bratsch strom, envidava alura davant il vitg in fasch strom ch’ins aveva prendì cun sai per quest intent e vi da quest fieu alura las scuas ch’ins smanava aut en l’aria e cun las qualas ins pudeva chaminar en questa moda bain ina mes’ura senza ch’ellas sa stizzavan. Ins aveva en questa moda in tizun che glischava cler ed er anc ina funtauna da chalur las sairas d’enviern stgiras, fraidas. Da purtar ordavant ina suletta da questas scuas avess bastà per in’entira societad, ma per il pli vuleva mintgin avair la sia, ed uschia vesev’ins magari sis fin diesch da quests tizuns-scua glischants a passar sperasvi, quai che purscheva propi dalunsch e damanaivel in aspect magnific. In ester che n’avess savì nagut da quest usit ed avess vis il til be da lunsch, avess tgunschamain pudì crair ch’i sa tractia d’in saut da strias. A mai pari er fitg probabel che precis talas apparientschas, en sasez tut natiralas, han dà chaschun a baininqual tema e fatg crair ch’ins vesia insatge suspectus.

Per quests tizuns-scua aveva er jau ina gronda passiun, ed essend che jau gieva per ordinari la sonda saira a Sarn, passentava là la dumengia e returnava pir da notg a Flearda e fascheva er uschiglio baininqual giada il viadi da notg, sche aveva jau savens la chaschun da ma deditgar a quest divertiment.

Sin via tranter Sarn e Flearda sa chatta la Val Gagliuna. Quella vala in pau sco lieu da barlot da la Mantogna, e da quella aveva jau udì baininqual istorgia da striegn e chaussas terriblas che duajan esser capitadas a quest u l’auter. Jau era bain sclerì avunda per betg pli crair a spierts e strias e buttatschs cun egls, n’aveva pia er betg tema d’ir questa via persul, saja tge ura da notg ch’i veglia. Ma nolens volens ma vegnivan endament en là tut las istorgias da snuizis che jau aveva udì d’in lieu u l’auter ed i na ma fiss betg stà pussaivel da las stgatschar or da mes chau tras auters patratgs e da ma dustar qua e là d’in tschert snuizi. Uschè profund s’impriman talas impressiuns da la fantasia giuvenila tant en lur colurs stgiras sco er en lur colurs cleras ed han er anc pli tard in’influenza sin nus ch’igl è strusch da crair.

Quai è sa mussà blers onns pli tard tar differents umens che jau hai emprendì a conuscher sin stgalims pli bass e pli auts da la societad: Vegnids en conflict cun la baselgia catolica u meglier ditg cun il clerus da quella, han quels, fitg serius ed uschiglio da ferm caracter, savens tratg en la cua cur ch’igl avess gì num da far frunt decididamain a questa baselgia. Qua m’hai parì ch’i giaja ad els tuttina sco pli baud a mai cun ils cobolds da la Val Gagliuna, e che quests umens hajan be pervi dad impressiuns da pli baud sin il spiert u sin la fantasia tema da sa metter en il cumbat per far resortir meglier lur schientscha e far valair cun dapli resolutezza la raschun.

V. Segiurn a Cuira, dal matg 1806 fin il matg 1811

Scola chantunala

Betg senza avair stuì talunar in pau, hai jau uss survegnì da mes geniturs la lubientscha da visitar la Scola chantunala a Cuira. Là sun jau arrivà cun bler dapli grondaschia che savida, ma cun gronda voluntad d’emprender. En far quint aveva jau valì a Flearda sco grond scheni, a Cuira na vegniva jau però betg da schliar, u sco che jau scheva cumenzar, ils pli simpels quints. En geografia ed istorgia na saveva jau nagut, gnanc il pli fundamental da la stretga patria. En latin n’aveva jau anc legì nagins classichers, mabain be ils discurs en la grammatica da Lange e translatà las istorgias biblicas da Castellio. Betg be Schiller, Johannes Müller e Gellert, mabain er Salzmann e Campe, Bröder e Schaller eran per mai nums dal tuttafatg nunenconuschents. A maisa sun jau vegnì tar in cumpatriot, signur scrivant Beat Caflisch da Flearda. Quel era emploià en il negozi da Dalp ed aveva maridà da curt la bella giunfra Denz da Cuira. Questa glieud m’ha tractà vaira bain ed jau als hai er adina tegnì char, schebain che pli tard, cur ch’els manavan er in’ustaria ed avevan quatter acquisiturs a maisa, lur chasa n’era betg propi adattada per scolars.

La scola chantunala – ina creaziun surtut da signur professer P. Saluz, landshauptmann J.U. von Salis-Seewis e docter Raschèr – fundada pir avant dus onns, n’aveva betg dapli che 40 fin 50 scolars e quatter professers, sper ils magisters da dissegn e da scriver.

Directur e magister da religiun ers signur professer Saluz, in um fitg respectabel tant en sia cumparsa exteriura sco er en ses cumportament serius ed a medem temp amiaivel. Deplorablamain è el mort gia suenter dus onns, quai ch’ha muntà ina gronda sperdita per la giuvna instituziun. Il magister il pli erudit ed a medem temp il pli temì era da quel temp professer Gautsch da Hannover ch’instruiva linguas veglias ed istorgia. El disponiva pelvaira da bellas enconuschientschas ed era in bun um, ma senza metoda, quai ch’è deplorablamain daventà adina pli evident en il decurs dals onns. Per l’instrucziun da matematica era engaschà signur Gutmann da Turitg. El era anc fitg giuven e disponiva gia da vastas enconuschientschas, mo betg en ils roms, en ils quals el dueva instruir, sco ch’el sa lamentava sez, e perquai ha el bandunà gia baud la scola. Pli tard s’ha el fatg in num cun fegls scolastics e surtut cun sia translaziun dal Tacitus. Franzos instruiva signur Benedict da Schleins, il qual è daventà suenter la mort da signur Saluz directur da la Scola chantunala e plevon da Cuira, pli tard plevon superiur e decan. El era in um fitg cumadaivel e da buna luna, fitg entusiastic, ed oramai main adattà per la vita pratica che per star da cumpagnia. Signur Richter da Sachsen era magister da dissegn e signur Christ, in scrivant excellent, instruiva caligrafia. Eran quests umens er betg uschè erudits e n’avevan els er betg giudì la medema furmaziun pedagogica sco magisters da la scola chantunala da pli tard, sche han els tuttina operà per las relaziuns da lez temp a moda fitg benefizienta, e tant tranter els sco er tranter ils scolars regnava ina vita fitg famigliara, agreabla, sco che quai vegn pli tard bain be darar ad esser stà il cas. Instrucziun da talian deva signur professer Grass, anteriur plevon refurmà a Triest, uss in um vegl ch’instruiva er teologia sper signur Saluz.

Sut tala constellaziun pedagogica sun jau entrà en la scola chantunala, sun stà diligent ed hai gudagnà l’affecziun dals magisters e da baininqual dals megliers scolars, ils quals m’èn er restads pli tard attaschads e per part fitg appreziads.

L’emprima e pli deprimenta disgrazia che m’è capitada a scola è stada la consequenza d’ina ura da dissegnar che jau hai manchentà. Quella avess gì lieu da l’ina, ed jau hai supplitgà signur Richter da pudair esser absent lez di. Per spir conscienziusadad m’ha el renvià a signur Saluz. D’avanzar fin tar lez cun mia supplica n’hai jau betg ristgà, n’hai però tuttina betg pudì desister a la tentaziun da la laschar or, e pertge? Perquai che precis lezz’ura dueva partir vers la Frantscha l’emprim transport da recruts, 63 en tut sut litinent Bundi cun musica ed ornads cun bels matgs e bindels vi dals chapels.

La veglia amur per la vita da schuldà ed il giavisch da vesair a partir questa colonna era s’appropriada talmain da mi’olma che jau n’hai betg pudì desister da la tentaziun ed hai manchentà aposta la lecziun. Pervi da quai sun jau vegnì censurà severamain ed igl è quai stà la suletta giada a la Scola chantunala che jau hai gì da star or da quai.

Forsa il pli grond plaschair da mes entir temp da scola arrivà il medem mez onn, numnadamain in examen. Da quel vegniva anc dà premias als megliers scolars. Quellas consistivan da cudeschs da scola necessaris. Ils scolars ch’eran degns da quai vegnivan numnads a la fin da l’examen e clamads en l’emprim banc. E qua, tut nunspetgadamain, gia sco segund ni terz, è er crudà mes num. Mes plaschair è stà senza fin.

Ina gronda tgutgadad hai jau fatg l’atun 1807, e quai cun las meglras intenziuns pussaivlas. Jau avess giavischà talmain che mes frars possian giudair in pau dapli instrucziun che quella ch’els han survegnì durant dus envierns a Flearda. Da trametter els en ina scola ordinaria na vegniva betg en dumonda per mes geniturs, cumbain che, avessan be gì in’autra tenuta envers educaziun e furmaziun, lur situaziun finanziala als avess tuttavia lubì quai. Jau sun oramai ma decidì d’interrumper mia furmaziun, da ma render a Sarn e d’instruir là ils frars durant l’enviern. Questa tgutgadad hai jau fatg cunter il cussegl da mes magisters, e sco ditg cun las meglras intenziuns dal mund. Ma l’interpresa dueva fallar dal tuttafatg l’intent. Mes frars n’han chattà nagin temp per in’instrucziun regulara en l’atgna chasa, tant pli che quella vegniva dada da l’agen frar. Uschia hai jau passentà in custaivel enviern a moda fitg dischagreabla, e suenter mes return a Cuira il mars 1808 sun jau vegnì uschè grev malsaun che docter Raschèr aveva gia dà si tutta speranza. Otg entirs dis sun jau stà en il deliri, tutgà da fevra dal fel e da la gnerva, e quai en in stadi terribel ch’ha mess mes ambient en anguscha, surtut mia povra mamma ch’ins aveva clamà natiers per tgirar mai, entant che jau n’hai ni sentì conscientamain dolur ni realisà tut quai che vegniva fatg cun mai. Finalmain hai dà nunspetgadamain ina vieuta vers la vita ed jau sun guarì. Per il corp ha questa malsogna gì in effect salutaivel, pertge ch’il bolleret da 18 onns è creschì ils proxims dus onns a la lunghezza ch’el ha oz, e quai en ina moda che er proxims enconuschents e parents al enconuschevan strusch pli suenter in mez onn. Per il spiert percunter èn las consequenzas stadas main avantagiusas. Ils magisters vulevan a vair remartgà che quel haja patì, ed areguard la memoria consteva quai en tutta cas.

Questa malsogna hai jau dumagnà en quartier tar ina famiglia Christ en vischinanza da la fabrica da quadrels, la quala aveva da quel temp pliras persunas en dunsaina – in signur von Pestalozzi, numnà pervi da sia predilecziun per lez autur Voltaire, ina dunna podestata Misani cun sia figlia, la quala, sch’ella seseva, pareva ina dunna respectabla, en pe percunter in nanin, ma da spiert fitg viv e da tschantschusadad anc bler pli exprimida, sco er scolars da la Scola chantunala. – Signur e signura Christ eran buna glieud, ma na vegnivan betg da sa far avunda respect tar nus ed ans nutrivan talmain bain che lur finanzas pativan da quai. Qua vegniva deplorablamain giugà a chartas, sche er be per pitschnas summas, e savens dà terriblamain la bucca sur dal proxim. Quai n’era betg gist in passatemp adattà per scolars da la scola chantunala e tuttina stoss jau, per amur da la vardad, dir che quai ha la finala gì sin mai dapli consequenzas positivas che negativas. Il vegl Voltaire era in um fitg undraivel, dal qual jau hai gist pudì emprender ch’ins po er esser en il gieu sincer ed onest, ed al hai stuì onurar e respectar gist pervi da quai. Confurm als princips che valevan en la Mantogna crajeva jau pli baud ch’en il gieu stoppian ins per tut pretsch avair en egl ses avantatg. Qua però hai jau er vis morala en il gieu. La giuvna Misani vivifitgava noss spiert tras quai ch’ella era adina al current davart las novitads dal di, e dunna Misani era ina dunna raschunaivla, pietusa, empernaivla e curtaschaivla en sias manieras, uschia ch’ella ha gì sin mai en fatgs da morala e religiun in effect ordvart benefizient. Or da respect ed engraziaivladad hai jau vulì far qua menziun dad els.

Tranter ils scolars da la scola chantunala ils pli vegls ed avanzads sa chattavan da quel temp intgins da mes cumpatriots: J.A. Camenisch da Sarn, ch’è dapi lura adina stà mes am, essend el in um fitg respectabel ed ordvart modest; J. Beat Wazzau, J. Marugg, forsa il pli spiertus e diligent da tuts, il qual ha er studegià pli tard cun success tar Daub a Heidelberg ed avess merità e bain er chattà in meglier destin pli tard en sia vita, sch’el be avess gì in pau dapli amur e clerezza en ses spiert. El ha ditg ina giada, cur ch’è vegnida fatga la proposta da giugar a chartas tranter nus: «Na, igl è gea scumandà nà da la scola, ed uschia vulain nus, sco ils scolars pli vegls, betg far quai.» Ina fermezza morala, fin la quala jau n’era pelvaira betg anc avanzà da lez temp e la quala ha perquai, entras il cuntrast, fatg tant dapli impressiun. Plinavant Tester, mes collega da pli tard a la Scola chantunala, gia da quel temp schenial, spiertus ed in pau da levsenn. Dad el hai jau survegnì las fablas da Gellert che m’han pledentà fitg e propi fatg ina grond’impressiun sin mai. Dad el hai jau er udì da Schiller ed hai emprendì d’enconuscher quel tras ses ‹Fridolin›. Er Ch. La Nicca, mes commiliton da Flearda e plevon da pli tard era qua, sco er J.U. Truog, il figl dal decan da Tusaun, in giuven pli vegl, pitschen e defurmà, areguard savida bler pli lunsch che la gronda part da ses conscolars, ma senza tact e giudizi en la vita cumina. Quels tuts vivevan tar signur J. Truog en la Obere Gasse e manavan ina legra vita, surtut tras las farsas ch’els sa lubivan la saira sin donn e cust da lur pover conscolar Truog. La rolla principala en quellas giugava Tester ch’aveva sa fatg tar Truog in num pli che dubius; quest ultim era dal tuttafatg persvas che quel saja in somnambul e striun ed aveva d’el in terribel respect. Tester al saja, uschia crajeva el, cumparì en chombra schebain che tut ils ischs eran serrads, e quai per part vestgì ch’i fascheva tut tema, aveva prendì chaussas or d’ina valisch serrada e puspè mess enavos, e confessà chaussas ch’el n’avess, uschia crajeva Truog, mai ditg en stadi alert. Sco somnambul crudava Tester apparentamain en in sien magnetic e respundeva sin tut cun in’avertadad incredibla, surtut sin las dumondas da Truog cur che quel al tschiffava en letg vi dal det-pe grond dal pe dretg. Talas stuccas faschevani cun il bun uman e tuttina eri precis quel, al qual jau aveva d’engraziar insatge che m’ha fatg uschè bler plaschair e ch’ha dà ina nova direcziun a mia vita, insatge che fa che jau na poss tuttina betg deplorar dal tuttafatg d’esser ma trategnì lez enviern a Sarn.

La chasa dad Albertini a Tumein

Cur che jau sun ma mess sin via vers chasa ha quest Truog numnadamain dà ina brev da recumandaziun a ses ami Christoph von Albertini a Tumein. Jau hai surdà quella l’avantmezdi e sun vegnì envidà da star là da mezdi. Il giuven signur von Albertini pativa dapi ses settavel onn d’ina paralisa che s’extendeva adina dapli cun l’ir dal temp e n’era gia da lez temp betg pli bun da chaminar, mabain vegniva manà en ina sutga cun rodas d’ina stanza a l’autra. En quella era el però da buna luna, divertent, sveglià, diligent, in uman ordvart pur ed amabel, cun il qual igl era in deletg da star da cumpagnia. Gia d’esser giast en ina chasa uschè nobla era in’onur per il figl d’in pur; tant pli edifitgant eri da pudair conversar cun in um giuven uschè pur ed amabel e quest effect vegniva anc rinforzà betg pauc tras ils ulteriurs avdants. Qua era sia mamma, la signura podestata, nata von Salis-Sils, da quel temp gia surda, ma ina da las olmas las pli excellentas che jau hai emprendì a conuscher, sia sora, la signurina Anna, in esser amabel, sc’ina gilgia, pura, modesta e buna. Qua eran las signurinas D. von Planta-Samaden e Julie von Salis-Soglio, sias cusrinas, e per questas giuvnas damas ina guvernanta, giunfra Roth, ina dunna instruida, graziusa che merita mes grond engraziament per avair manà in pau erudiziun en la Mantogna uschè nuncultivada.

En ina famiglia uschè nobla n’era jau mai stà, uschè bler furmaziun, uschè bler grazia feminina, uschè blers umans moralmain buns n’aveva jau mai vis ensemen. Quai ha fatg in’immensa impressiun sin mes intern e n’hai jau mai emblidà. Mes ami ha manegià pli tard che jau haja ditg en mia conversaziun baininqual chaussa ch’haja fatg surrir las damas cultivadas, el saja però precis sa sentì attratg da mia moda sincera e natirala. El ha gì affecziun per mai, ed uschia è il liom d’amicizia stà furmà. Arrivà a Sarn n’hai jau betg manchentà d’exprimer envers el en scrit mes plaschair e mi’engraziaivladad, ed uschia ha cumenzà ina correspundenza che nus avain cuntinuà plain entusiassem fin sia mort, e ch’è, schebain manada da sia vart plitost en in tun skerzond, stada per mai fitg attiranta ed elevanta. Malgrà la betg pitschna tema che questas brevs pudessan vegnir en mauns profans, n’hai jau tuttina betg pudì ma resolver da las eliminar. Ellas m’han fatg da quel temp uschè grond plaschair e ma dà uschè blera inspiraziun, be da quel punct da vista èn ellas da considerar e da giuditgar.

Da quel mument davent che jau hai visità pli savens questa famiglia squisita ed hai er passentà là la gronda part da mias vacanzas, hai jau emprendì a conuscher sper las persunas menziunadas successivamain autras famiglias noblas e cunzunt er noss umens da stadi ils pli respectads. Qua avevi er ina bella biblioteca, da la quella jau pudeva emprestar cudeschs tenor plaschair. Qua na vegniva betg be discurrì dal muvel e da fain, mabain d’impurtantas fatschentas dal pajais e da las novas producziuns litteraras, quai che m’era tut fitg ester, ma m’ha attratg grondamain ed ha, sco ditg, dà a mes spiert ina nova direcziun e schlantsch per propi.

Igl è donn che giuvens da la champagna han be darar la chaschun da vegnir en talas relaziuns che fissan adattadas d’als dar impuls per la vita superiura e per ils studis sco ch’ins als spetga adumbatten da classas da scola e da cudeschs. Jau na poss mai esser engraziaivel avunda a la providientscha per la benedicziun ed ils plaschairs che jau hai giudì tras quest nobel ami e sia famiglia. Ma deplorablamain è nossa relaziun stada sin terra be da curta durada: gia suenter radund dus onns è mort l’ami che m’aveva instruì amicizia e d amur pli sublima. En mi’olma però e la memoria da sia persuna restada inextinguibla e l’attenziun envers el be anc creschida. Da nagin auter avess jau giavischà pli fitg ch’el restia en vita fin mes megliers onns ed el tutga tr quels che jau ma legrel il pli fitg da revair en l’auter mund. –

Ses testament aveva el scrit senza ch’insatgi en chasa s’accorschia, e quai cumbain che tut las chaussas necessarias al stuevan vegnir dadas sin maisa. D’avair fatg quai ed il lieu nua che quel sa chattava, aveva el affidà be a Truog ed a mai, giavischond che nus fetschian a savair quai suenter sia mort a sia mamma. El aveva giavischà en quel per sai la sepultura en baselgia, testamentà a la scola da Tumein 400 rentschs ed a mintgin da ses amis in cudesch or da sia biblioteca, ma mai las fablas da Pfeffels che m’avevan adina plaschì uschè bain. Sia ultima brev drizzada a mai è dals 4 da schaner 1809 e gia ils 12 da schaner 1809, sche jau na sbagl betg, è el mort. Ils 14 è el vegnì sepulì. Paucs onns pli tard al è suandada sia sora en plaina fluriziun giuvenila e l’onn proxim er signurina Deta von Planta ch’era quasi restada a la mamma en la medema chasa sco confiert. Talmain ha questa nobla dunna gì da suffrir: gia en giuvens onns la perdita da l’atgna udida, pli tard da ses um, alura da trais uffants plain speranza, dals quals ils dus giuvens han patì d’ina paralisa progredinta, la giuvna però ha prosperà fitg bain, per vegnir – daventada spusa fortunada – raffada davent en plaina fluriziun e speranza. Jau hai dapi lura mai pudì guardar sin la povra mamma senza resentir ina profunda melanconia, ma er stuì admirar vi dad ella tge profund ruaus intern e tge submissiun che pon dar a l’uman buntad e religiun. Ella viveva dapi lura be pli dal far dal bain ed allegrar ils conumans.

Anc blers onns suenter na sun jau mai passà sper Tumein vi, senza che bellas regurdientschas e profunda melanconia avessan tschiffà mi’olma vesend questa chasa. Ed i m’è stà in vair confiert cur che jau hai pudì passentar avant paucs onns a chaschun da la sinoda lien intgins dis tar il possessur da pli tard, mes ami Vincens von Planta.

Mi’emprima poesia hai jau scrit per l’anniversari da signurina Nanni en il Teingathale, sco che nus schevan, sper Tumein, ed jau deploresch che quella è ida a perder, pertge che anc blers onns pli tard fiss jau gugent ma legrà da quella. Er il gieu da schah nobel che m’ha fatg uschè bler plaschair en mia vita e rubà uschè bler temp, hai jau emprendì a conuscher en la chasa Albertin, e mi’emprima victoria cunter mes magister ed ami Christoffel tutgan tar mias regurdientschas las pli vivas. Da lezzas uras aveva jau er, manà da la moda, ma procura in cudesch d’amicizia vaira gross, il qual jau hai pli tard midà en in vademecum; quel aveva jau quasi inaugurà a ses temp cun laschar far Christoph l’emprima inscripziun.

Cuira

Mia pli gronda paina a Cuira n’era betg la mancanza dals daners necessaris per ma procurar ils cudeschs indispensabels e vestgadira ubain ma participar ad in u l’autra occurrenza u divertiment, mabain las lamentaschuns repetidas da mes geniturs che jau custia uschè bler e las reproschas frequentas da mes frars ch’els stoppian lavurar entant che jau possia giugar a Cuira il signur. Questas lamentaschuns e reproschas ma tutgavan en mes profund intern, schebain che jau na las poss betg dischapprovar dal tuttafatg, sche jau ma met oz en lur situaziun. A mes geniturs hai la finala parì che quai ch’els hajan investì en mes studi sajan daners pers, e quai per mes donn. Mes frars als han sustegnì en quest parairi, faschond valair che las expensas per mai als tutgian sin il viv. Ma il pli necessari furnivan els vinavant. Jau da mia vart studegiava a tut pudair da la damaun baud fin la saira tard e ma deva, uschè lunsch sco che quai sa laschava far, tutta bregia d’als distgargiar da lur burdi. Chaschun latiers m’ha dà professer Gautsch cun m’affidar ina lecziun da repetiziun en latin per trais scolars da la Scola chantunala. Quella hai jau dà in mez onn – co na sai jau betg, en memoria m’è be restà il smirvegl d’avair fatg quai.

Alura ha in signur Kramer da Milaun gì dus figls a la Scola chantunala, dals quals il giuven, in bun mattatsch, ma plaun e nunponderà en l’emprender, è restà là pli ditg ch’il giuven. Signur Kramer ha oramai giavischà d’al pudair metter sut la surveglianza d’in scolar pli vegl ch’al dueva er sa gidar cun la preparaziun e repetiziun ed al entruidar d’emprender diligentamain. Ils magisters al han cusseglià mai, e signur Kramer m’ha acceptà. Il giuven era a maisa tar signur cusseglier Otto Cantieni, e damai che quel aveva anc in auter scolar e parent en chasa – Colani da La Punt –, è er quel vegnì affidà en medema moda a mia direcziun e surveglianza. Nus abitavan e lavuravan ensemen, ed jau fascheva mes pussaivel cun tutta conscienziusadad, na ma regord però betg d’avair pudì effectuar bler u d’avair gudagnà gronda simpatia da vart da mes discipels, schebain che signur Kramer ha exprimì en si’ultima brev sia satisfacziun cun il prestà. Franc avess er in bler pli capabel chattà qua in grev champ da lavur. Sche er betg a mes scolars en il grad giavischabel, sche è quest uffizi tuttina stà a mai fitg nizzaivel, pertge che jau emprendeva sez durant instruir, e signur Kramer ma pajava alloschi e dunsena. Quai è stà da l’atun 1809 fin l’atun 1810.

Dunna Rehsteiner

En dunsena era jau dapi lura tar dunna Rehsteiner, ina vaiva betg gist bainstanta che, schebain da pitschna statura, vegniva da sa procurar tar ses pensiunaris respect e bun urden grazia a ses spiert e si’energia. Ella aveva be ina figlia gist creschida, la quala valeva da quel temp cun ses bellezza chavels blonds e sia bella postura sco la pli bella giuvna da Cuira. Jau l’hai survegnì fitg gugent, ma sentiva, en tutta onur, ventiraivel en sia vischinanza ed hai tgirà cun ella contacts amiaivels e giudì sia bainvulientscha fin sia mort. Signur von Salis vegniva mintga saira en chasa, savens eran er là da sias amias, ed uschia hai jau er emprendì a conuscher l’auta societad da damas da la citad ed hai er fatg amicizia cun ina u l’autra dad ellas.

Cur ch’avevan lieu bals, sa rimnavan pliras da quellas tar giunfra Rehsteiner, nua ch’ils signurs las vegnivan a prender, ed jau ma regord anc cun vivamain, co che questas bellas sa rendevan er da malaura e da vias tschuffas a pe en il ‹Weisses Kreuz› e sa laschavan purtar suenter da la fantschella lur chalzers da ballet.

Cadets

Ils onns 1808-1809 è er vegnì fundà a la Scola chantunala il corps da cadets, quai ch’ans ha dà grond anim. Signur colonel Pellizari aveva surpiglià il commando da quella e vegniva sustegnì dals signurs Hieronymus von Salis, Stephan von Pestalozzi e Carl von Pestalozzi. Tut umens ch’èn pauc pli tard avanzads en autas posiziuns, e quai meritadamain, essend els fitg capabels e bravs. Nus exercitavan tuts cun grond plaschair e l’emprima festa d’exercitar è stada per mai ina da las pli bellas occurrenzas publicas da las qualas jau aveva prendì part fin lura. Ma betg da l’entschatta davent, mabain pir suenter dus fin trais culps; pertge che jau n’aveva betg anc surmuntà la squassada da la gnerva che ma turmentava tar mintga culp che detunava en vischinanza, e tant tar la prova, nua che mintgin ha stuì sajettar per sai, sco er l’auter di tar las duas emprimas salvas ma sentiva jau terribel. Silsuenter hai jau sajettà cun plaschair tut mias patronas e pudì ma preschentar a la fin dals exercizis cun tutta raschun en las retschas dals eroxs dal di.

Magister

En il fratemp avevi dà entaifer la magistraglia da la Scola chantunala midaments che duevan s’effectuar a moda fitg positiva sin mi’ulteriura furmaziun.

Signur professer Paul Kind, in um giuven cun vastas enconuschientschas, è vegnì engaschà tar ses return da l’universitad sco professer, ed ans ha instruì cun bun success istorgia romana. Jau hai profità spezialmain da quella damai che jau aveva emprendì a conuscher e pudì emprestar en la chasa Albertin la ‹Römische Geschichte› da Ferguson e pli tard er Gibbon. Jau hai uss sentì pir da dretg la differenza, sch’il scolar taidla be e repeta, ubain sch’el vegn en l’instrucziun gia preparà tras studi autodidactic e meds auxiliars litterars. Quant pli grond è il niz ed il plaschair en l’ultim cas!

Bler pli impurtant per mai è però stà l’engaschament da dus auters magisters, ils frars J.B. e Friedrich von Tscharner. Els derivavan d’ina da las pli ritgas famiglias da Cuira, eran omadus spiertus e tranter quels da lur vegliadetgna bain ils pli cultivads e versads. Els aveva studegià giurisprudenza ed il vegl burgamester von Tscharner era stà antruras in dals chaus da la partida franzosa en il Grischun, la quala era però vegnida en il fratemp talmain en discredit ch’ils uffants avevan anc adina da patir per ils putgads e las ovras – vairas u be attribuidas – che lur babs duevan avair commess politicamain. Uschia vegnivan ils giuvens umens admess be per intents filantropics u en connex cun fatschentas che fissan stadas per auters memia difficilas da reglar. Cur ch’è vegnì fatg ina giada en ina mastergnanza la proposta d’eleger signur J.B. von Tscharner sco maister da la mastergnanza, ha in sa fatg udir ad auta vusch: «Nagin Tscharner pli a la testa!» Pervi da pregiudizis infams da lur conburgais èn quests umens bainvis ed independents oramai stads exclus da l’operusitad politica; ma stumplads en lur intern da metter a disposiziun lur forzas a la patria, èn els sa decidids d’enchaminar provisoricamain ina carriera pedagogica e da surpigliar mintgin duas fin trais lecziun d’instrucziun quotidiana a la Scola chantunala.

Tar signur Baptista von Tscharner hai jau gì cun be paucs cumpogns da classa – Killias, Sandri, von Albertini e Christ – durant trais semesters instrucziun matematica (algebra, stereometria e trigonometria). Jau ma regord anc adina dal grond plaschair che jau hai gì cur che jau sun vegnì da resolver tut sulet l’emprim quint cun variablas. Da qua davent sun jau propi ma deditgà cun grond gust a questa nova, bella sfida. E gist quest’experientscha m’ha mussà ch’ils umans sa spaventan magari pelvaira dal pensar. En vardad n’eri numnadamain nagut auter che tema dal pensar, sche jau vegniva pli baud da schliar be la mesadad u dus terzs da talas lezias e ma mancava alura, sco tar in che survegn sturnizis sin in’aissa che ballucca, propi be il curaschi da la manar a fin. Ma er en in auter reguard ma deva quai esser in avertiment pedagogic, numnadamain cun ma dar da chapir quant grev ch’igl è en general per il spiert giuvenil d’avanzar a noziuns cleras, abstractas, tge exercizi ch’è necessari fin ch’el è bun da far quai a moda currenta e quant savens che pedagogs giuvens e bain er pli vegls tegnan quint memia pauc da questa vardad.

Anc bler dapli hai jau però d’engraziar a l’auter magister, il signur Fr. von Tscharner ch’ha instruì tudestg, e quai en la moda la pli interessanta, fritgaivla e perfetga che jau ma poss imaginar e sco che jau na la sun mai pli vegnì a vesair en tut las scolas en las qualas jau hai mess pe. Cun ses entusiassem natiral s’univan en quest um fitg vastas experientschas litteraras, ina bainvulientscha betg memia loma, mabain seriusa envers ses scolars, ina premura conscienziusa da promover lur progress e la perseveranza nunstanclentaivla da cuntanscher quest intent a moda segira e persistenta.

Nus avevan tar el be la lecziun da tudestg, ma el è stà bun da pachetar en quella ina paletta incredibla d’entruidament, meglierament, d’exercizis a bucca ed en scrit e da svegliar e vivifitgar tuttas forzas moralas, religiusas ed esteticas! Aveva jau emprendì antruras gugent e ma sfadiond, sche fascheva jau quai uss cun brama e passiun. Sut si’egida sa transfurmava la diligenza en in’amur flammegianta per il studi. La grammatica tudestga sa transfurmava en in’occupaziun filosofica cun la lingua e faschond diever d’exempels persvadents s’univa la logica pratica cun la retorica. Sias correcturas en ils cumponiments eran cleras ed evidentas e tras quai fitg instructivas. Quai che na sa laschava betg explitgar na vegniva gnanc curregì, percunter dà dapertut grond pais sin ina descripziun logica e clera, sin in diever precis dals singuls pleds, inditgond mintgamai sch’i saja vegnì duvrà per ina noziun pli specifica be l’expressiun generala e viceversa e dond grond pais retoric a la posiziun tant da singuls pleds

sco er da las parts da la proposiziun sco tala. Quantas giadas sun jau ma legrà ch’in sentiment vag è sa transfurmà tras sias explicaziuns en in’idea concisa e ch’insatge che ma pareva betg propi adattà è sa schlià en la pli bella consonanza cun spustar be in u intgins pleds. Tut quai vegniva però anc cumprovà cun leger ils classichers e surtut a l’exempel dal pled dad Engel a chaschun da l’anniversari da Friedrich il Grond ch’ans è vegnì preschentà sco model excellent da stil, urden logic e concisadad retorica. Da l’analisa che nus stuevan l’emprim sez empruvar da far, e la quala signur Tscharner ans preschentava silsuenter davent da las parts principalas fin als singuls pèrs opposts ed entras las passaschas che nus avain gì da declamar, hai jau gudagnà il pli custaivel che jau hai intervegnì insacura da magisters davart la precisiun dal stil, la logica e retorica. Insumma era quest’instrucziun structurada uschia ch’ella mussava dapertut vi sin la vita e fascheva conscient il cuntrast e la concordanza da chaussa e pled, spiert e lingua en tut lur nianzas. Surtut da qua hai jau d’engraziar quest emprim princip decisiv, dal qual jau sun conscient d’al avair emprendì en scola, ed il qual è ord vista pedagogica da muntada inappreziabla, gea indispensabla, e dueva er pli tard adina sa mussar sco ordvart benefizient ed efficazi. Signur von Tscharner n’ha però, sco gia ditg, propi er betg spargnà fadia. Jau possed anc dad el da quel temp in tractat grammatical davart la sutdivisiun e classificaziun da las singulas parts dal pled, in’autra davart l’interpuncziun sco er ina tabella davart la declinaziun tudestga per la quala el ha, per la far uschè cumpletta sco pussaivel ed enumerar tuttas excepziuns betg spargnà la fadia da lavurar tras tut ils substantivs or dals pledaris dad Adelung e Campe. Tut quai ch’al pareva impurtant elavurava el l’emprim per sai ed jau deploresch be da betg avair retschet dad el ina skizza davart logica e retorica.

Ultra da las uras d’instrucziun deditgava el però als scolars pli vegls er mintgamai intginas uras da la sonda saira. Er da quellas hai jau profità fitg e ma regord jau cun gronda engraziaivladad. Durant quellas vegnivan be legids ed explitgads ils gronds poets tudestgs. Pir qua sun jau vegnì en contact cun Hebel che m’è dapi lura daventà uschè char, sco er cun Voss, Goethe ed auters pli. En quest connex sa tractavi surtut da furmar il gust ed il sentiment estetic da la glieud giuvna, ed er en quest reguard avain nus per franc gì d’engraziar ad el il pli grond gudogn da noss entir temp da scola. Ina giada avain nus legì la poesia ‹Die Ideale› da Schiller. La bella passascha:

 

Doch, ach! schon auf des Weges Mitte

Verloren die Begleiter sich,

Sie wandten treulos ihre Schritte,

Und einer nach dem andern wich.

Leichtfüssig war das Glück entflogen,

Des Wissens Durst blieb ungestillt,

Des Zweifels finstre Wetter zogen

Sich um der Wahrheit Sonnenbild.

 

Ich sah des Ruhmes heil’ge Kränze

Auf der gemeinen Stirn entweiht.

Ach, allzuschnell, nach kurzem Lenze,

Entfloh die schöne Liebeszeit!

Und immer stiller ward’s und immer

Verlass’ner auf dem rauhen Steg;

Kaum warf noch einen bleichen Schimmer

Die Hoffnung auf den finstern Weg.

 

«Signur von Tscharner, quai na chapesch jau betg», al hai jau ditg. «Vegnì en diesch onns tar mai, mes ami, e sche Vus na chapis anc adina betg, sche vi jau gugent explitgar tge ch’è manegià», è stada sia resposta. Jau n’hai betg gì da basegn da si’explicaziun, ma sun però adina regurdà cun respect da sia resposta.

Ma betg mo sco magister hai jau stuì stimar e charezzar signur von Tscharner, er en autras impurtantas fatschentas da la vita è el daventà mes benefactur ed ami. Mes geniturs han gì adina dapli fadia da ma mantegnair a Cuira: Els avessan giavischà da gia vesair mai ordinà en il chapitel, ma jau aveva apaina cumenzà cun ils studis teologics e sentiva be memia fitg che jau saja anc memia malmadir per l’examen, che jau saja insumma anc memia enavos e stoppia anc approfundar mes studis. Qua è signur Tscharner sa purschì da ma dar per quest intent emprests e m’ha liberà uschia generusamain da gronds quitads.

Mes cumpogns da classa èn ids a l’universitad. Jau avess er pudì far quai, ma il quità da laschar enavos in grond daivet sche jau avess gì da murir e che mess geniturs avessan gì da pajar quel, m’ha tegnì enavos. Jau hai pia dà la preferientscha a la proposta da signur Benedict che m’ha mess a cor sia charezzada citad da Berna; sper mes studis da teologia vegnia jau tgunschamain a pudair dar lecziuns privatas ubain surpigliar ina plazza sco magister da chasa, quai che gidia alura a sminuir ils custs da studi. Animà da questa speranza, sun jau pia ma decidì per l’academia da Berna. Signur von Tscharner m’ha munì cun ils daners necessaris e signur Benedict cun brevs da recumandaziun a signur L’Orsa ed il conrectur Niehans che ma duevan porscher agid e cussegl. Ed uschia sun jau viagià il matg 1811 a Berna en cumpagnia dal litinent Bundi da Glion, pervi dal transport da recruts dal qual jau aveva gì il 1806 a la Scola chantunala grondas malempernaivladads, ed il qual sa rendeva uss tar l’armada a Namur.

Cumià da Cuira

En il decurs da quests tschintg onns aveva jau survegnì fitg gugent Cuira e ses abitants. Jau hai laschà enavos là blers chars amis ed er amias. Pertge che en scola vivevan nus anc en gronda simpladad e lunsch davent da la disciplina da scola severa ch’è vegnida introducida pli tard sut il regiment da signur directur Hold. Nus avevan tranter auter ina pitschna societad maschadada ed en quella baininqual giuvna chara ed amabla per exempel la bella e buna Apollonia von Jenatsch ch’è deplorablamain morta bler memia baud da spussada. Ubain Dutti von Raschèr, Denzi von Bavier e.a., cun las qualas nus ans inscuntravan mintgatant e betg darar per sautar, uschia en il chastè da Haldenstein ed en la chasa Abis sut Masans. Jau na tutgava bain betg tar ils onuraturs da la societad, n’era betg in commember che paja, ma trategneva però tuttina fitg bain e poss dir che quests divertiments na m’han betg fatg donn, mabain m’han be animà silsuenter tant pli d’esser diligent.

In’autra societad che nus avain er tgirà in temp, era plitost da caracter litterar. En quella eran tranter auter J.B. von Bavier e L. Christ, la natira squisita in pau zuppada dal qual m’è surtut dada en egl en questas radunanzas, cumbain ch’el sa distingueva tras spiert e fitg bels cumponiments.

Er da tut mes magisters hai jau prendì cumià cun engraziament e bainvulientscha ed als hai adina tegnì en buna memoria. Sche jau na ma sbagl betg, era la relaziun tranter magisters e scolars da lez temp bundant pli famigliara e la vita tras sia simpladad e modestadad pli interessanta e bella che quai ch’igl è vegnì pli tard. Mo forsa èsi er uschia ch’ins vesa quai pli tard cun auters egls che da giuven e che l’opiniun vegn tras quai intscherta. Tant poss jau però pretender or d’atgna experientscha ed er or da quella d’auters magisters che l’attaschadadad engraziaivla a vegls magisters è daventada pli tard bundant pli rara.

VI. Segiurn a Berna, dal matg 1811 fin l’october 1813

Mes viadi da Cuira a Berna sut la protecziun da signur Bundi m’è stada fitg empernaivla entras las bleras novas impressiuns che m’èn sa preschentadas, pertge che sur ils cunfins dal Grischun ora n’era jau anc mai vegnì. Da Cuira partiva la posta da las dudesch e pir il terz di a las diesch u a las indesch arrivava ella a Turitg. Ma er bler auter na sa preschentava da quel temp en lezzas cuntradas betg sco oz. A Walenstadt vesev’ins bleras fatschas sblatgas da fevra, il lai tanscheva fin a la citadina, blera chasas stevan amez l’aua, quai che m’è er dà en egl a Weesen, nua ch’ina chasa solitaria a sanestra dal lieu aveva l’aua che tanscheva fin las fanestras da l’emprima auzada. Il chanal da la Linth è vegnì duvrà pir il proxim atun e n’era anc betg terminà. Medemamain na sumegliava Turitg cun ses fossals e mirs da tschinta insumma betg la citad dad oz. – Il pli curius sun jau ma sentì sin il Lai Rivaun gist suenter esser embartgads, jau avess numnadamain pudì engirar che la nav stettia airi e las chasas, citads, pradas etc. s’allontaneschian. Plaschì il meglier da tut ils abitadis m’ha dal reminent Rapperswil, pervi da las turs dal chastè da Lenzburg, e tranter ils umans ina bella camariera ad Emfelden en costum bernais, in vestgì che m’ha er pli tard parì adattà il meglier da far resortir la bellezza d’ina dunna. – L’impressiun da Berna en la glischur dal sulegl che gieva da rendì, suenter avair traversà ditg l’alea da chastagners, è pelvaira stada surprendenta.

Là studegiava da quel temp er mes anteriur cumpogn da scola Truog, il qual jau sun dalunga ì a visitar l’auter di. Enstagl da ma drizzar a signur L’Orsa che m’ha silsuenter fatg tant dal bun, m’hai jau laschà persvader dad el da prender quartier en la medema famiglia, tar la quala el sa trategneva. Jau hai bain survegnì ina chombra en urden, la glieud era buna, la maisa cuntentaivla, il patrun in mez studegià e pajass e maister da sentenzias tant comicas sco spiertusas. Uschia ha el ina giada ditg d’in professer nunpratic ch’ins aveva ludà pervi da sia erudiziun: «Jo, jo, ’s ist e glehrte Ma, aber er hätt kei Verstand.»

A Cuira aveva jau gì tras e tras ina fitg empernaivla maisada tar dunna Rehsteiner: signur Herold, pli tard signur professer Gautsch, l’original Bassus, in anteriur muntg ch’era da quel temp magister a la scola chantunala e pli tard vagabund, plirs scolars chantunals e la chara Bäbeli, la bella giuvna Rehsteiner. Tant pli antipatics m’èn stads qua a Berna ils cumpogns nairs che mangiavan cun nus, cumbain ch’igl aveva er tranter els per part glieud detg en urden. Quai che jau avess duì far da l’entschatta ennà hai jau pir fatg suenter plirs mais – jau sun ì tar signur L’Orsa, nua ch’eran a maisa anc trais auters da mes cumpatriots: Rud. Conrad von Baldenstein, Theodor Mohr e M. Wallser da Seewis. Cun l’emprim ed il terz aveva jau er gia serrà amicizia a la Scola chantunala. Nus abitavan en la chasa-pravenda a la Nideck; en si’atgna chasa aveva signur L’Orsa però in institut da mattatschas ed en quel er pliras Grischunas. Da quel temp M.M. da Baldenstein, ina Casparis da Fürstenau, ina L’Orsa da Silvaplana, von Hammer da Cuira etc.

Jau sun l’emprim entrà en la partiziun filologica da l’Academia e sun fruntà là sper mes cumpatriots sin divers students als quals jau sun ma sentì spezialmain attaschà e ch’èn daventads mes chars amis, surtut Gottlieb Studer, il geolog da pli tard, Baggesen, Carl Wyss, Richard, uss professer e predicatur a Strassburg ed auters pli.

Las prelecziuns na ma vulevan a l’entschatta però betg propi plaschair. Professer R. Wyss legeva theolgia naturalis en latin, quai ch’era gia in impediment per sasez. Tar Risold vegniva Homer translatà en latin e tar Horaz m’hai er parì che jau possia emprender dapli or dal Mitscherlich che dal magister sez. Quel però, il Horaz, m’è daventà char ed ha fatg grond’impressiun sin mi’olma. En si’entira valur m’è el però pir cumparì in onn pli tard, cur che m’è crudada en ils mauns la translaziun da Wieland da sias ‹Satyren›.

Er ils exercizis stilistics tar professer Jahn na stevan betg a pèr a quels da von Tscharner, cumbain che jau hai dal rest stimà l’um. In’influenza pli viva hai jau retschet tras la vita scientifica da mes amis che m’ha dà in veritabel stumpel da studegiar en urden.

Da dar lecziuns privatas na vuleva però anc adina sa mussar nagina chaschun, quai che ma steva in pau sin l’olma. In di m’han Niehans però laschà drizzar or che signur general von Wattenwyl giavischia da laschar dar a ses figl intginas uras privatas e che jau duaja ir tar el. Jau sun festinà, betg senza battacor, tar il grond signur, pertge che cun generals n’aveva jau anc gì da far nagut. Jau sun bain vegnì retschet amiaivlamain e suenter intginas dumondas e respostas hai gì num ch’el ma veglia laschar drizzar or sche jau duaja vegnir ni betg; ma jau n’hai udì nagut e stuì supponer che l’impressiun da mia persuna e conversaziun n’haja betg sveglià gronda confidenza tar el.

La magnifica stad dal 1811, las spassegiadas da la saira cun mes amis vers ils curtins u tar in dals pasters da vatgas en vischinanza da Berna, nua che nus giudevan bun latg u groma or d’in dals cups da lain schubers, las uras passentadas la saira tard per ordinari persul sin la fortezza contemplond il magnific comet e las magnificas Alps svizras, las conversaziuns agreablas las dumengias e dis da festa en chasa L’Orsa ed ils studis als quals jau sun ma deditgà diligentamain da las quatter la damaun fin la saira tard m’han per gronda part fatg emblidar ils quitads finanzials; quai tant pli che signur von Tscharner ed uss er mes ami da Cuira, Hartmann Bavier, ch’era uss tar in commerziant a Basilea, ma provedivan cun il necessari. Bavier è stà in da quels ch’ha confessà d’avair sentì pli baud nagina fantasia per mai, il qual m’è però daventà silsuenter in char ami e che sa mussava uss envers mai spezialmain bainvulent e buntadaivel. Er sias brevs ma legravan fitg, pervi da midament religius ch’aveva gì lieu en ses intern e ch’el descriva en quellas cun sentiment, gea savens a moda fitg edifitganta. En l’emprima da quellas dals 8 da zercladur di el: «Che mes cor ha pir realisà endretg or da la distanza tge che jau hai pers vi da tai e quant che jau hai d’engraziar a tai, ta vuleva jau gia dir pli baud, mes char. La pussanza da las circumstanzas m’ha impedì da far quai. Quant fitg che la religiun e las obligaziuns supremas m’eran, pervi da mes levsenn, daventadas tuttina a Cuira, hai jau pir realisà qua per propi. Quant fitg che questa enconuschientscha sto avair commuventà tes Hartmann, pos ti t’imaginar. Cur che jau aveva bandunà Cuira, m’avevan ins, senza che jau avess gì merità quai, fatg plaschentinas davart mes cumportament. En l’aivrezza hai jau cret tut quai e pensà che jau saja in dals megliers mortals. Per spir amicizia envers mes bab sun jau vegnì recepì qua bain, hai retschet en chasa da mes principal ina fitg buna maisa e bella dimora ed hai vis che jau vegniva da far en mes rom quai che vegniva spetgà da mai. Uschia hai jau lavurà di e notg e n’era tuttina betg cuntent. L’Etern ma vuleva far pli ventiraivel e ma laschar sentir la beadientscha da la cretta, e per quest intent m’ha el, jau poss bain dir, manà tras bleras da las vias pulainas che mortals pon ir. Na, mes char, lavurar a moda intensiva e nuninterruttamain, ma senza la dretga enconuschientscha dal Suprem na po betg far ventiraivel. Nus na duain betg lavurar be per fadiar insatge, mabain per contribuir a la benedicziun da l’umanitad. E n’ans reusseschi er betg da manar a fin tut quai che nus prendain per mauns, sche resta tuttina il confiert ch’il Segner na guarda betg tant sin l’ovra sco sin la voluntad... Jau supplitgesch tai instantamain da ma scriver savens. Tras amicizia ans vulain nus embellir vicendaivlamain la vita. Cun stuair sa sparter daventan amis be pli chars in a l’auter, ed alura arrivan las uras beadas dal sa revair. Nus vulain ans distatgar tant sco pussaivel da quai che divertescha be ed ans colliar cun il perpeten. La vocaziun per propi da l’uman èsi d’aspirar la vaira virtid.» El s’externescha alura fieu e flomma davart quest tema, cusseglia Veillodter, suenter la lectura dal qual el sa sentia adina rinforzà d’ademplir sias obligaziuns supremas ed autras.

En in’autra brev di el: «Jau ta cussegl da leger adina cudeschs religius pli novs. La lectura da pli vegls m’aveva numnadamain, quai ta confess jau sinceramain, tementà in pau areguard l’adempliment da mias obligaziuns» etc. En quest senn e spiert ma scriveva mes giuven ami commerziant ed ha er anc pli tard, en ils megliers onns, mussà entras si’experientscha da la vita tge midada ch’aveva gì lieu en ses intern e quant rinforzà ed elevà ch’el sa sentiva tras quella.

Instrucziun privata

Il proxim atun m’ha signur general von Wattenwyl tuttina envidà da dar sin in bain rural vischin mintga di in pèr lecziuns a ses figl. Igl era quai il sulet ch’el aveva e forsa gia perquai pudeva quel esser ina persuna in pau distracta. Quest invit m’ha legrà dublamain, damai che jau hai pudì crair uss che betg mia persuna, mabain autras relaziuns famigliaras eran stadas la culpa che quai n’era betg reussì l’emprima giada. L’instrucziun ha cumenzà ed è sa splegada vaira bain. Il mattatsch era bain in pau distract e liger, ma propi da bun cor. Entaifer curt temp avain nus survegnì fitg gugent in l’auter e pli tard avain nus mintgin mussà il maister: jau sco magister, el sco scolar.

Ma ditg n’hai jau betg pudì cuntinuar lez atun cun las lecziuns, avend jau consentì ad ina dunna von Erlach, nata von Tscharner da vegnir intginas emnas a Spiez ad instruir ses dus uffants, Albert e Henriette. Uschia èsi daventà. La dunna era ina dama fitg fina, nobla che m’ha plaschì fitg, medemamain sia figlia. Cun il mattatsch percunter n’hai jau betg cuntanschì bler, e da vegnir engaschà sco magister privat a Berna er durant l’enviern, sco che jau aveva sperà, n’è betg gartegià.

Suenter mes return da Spiez sin l’entschatta dal semester d’enviern sun jau puspè vegnì dumandà da dar mintga di al giuven E. von Wattenwyl ina lecziun privata da latin. La simpatia vicendaivla è creschida adina dapli ed ha embellì betg pauc mes segiurn a Berna. Er bab e mamma èn sa mussads fitg amiaivels envers mai e m’han adina puspè fatg in plaschair u l’auter.

Il giuven vuleva daventar militar, cumbain ch’el era da natira in pau debel. «Bun», ha ditg il bab, «ma alura duais ti gia uss far mintga di duas uras guardia si surchombras. Quai ha calmà in pau sias quaidas da vulair daventar militar. «Avess jau da daventar in di prinzi», ma scheva el magari, «alura faschess jau da Vus mes cusseglier da stadi.

Avant che l’enviern giaja a fin ed avend jau quasi gia pers la speranza d’anc chattar plazza sco magister privat, m’ha signur L’Orsa l finala tuttina anc mess en vista ina tala. Signur chapitani Fischer dad Eichberg aveva trais figls, dals quals ils vegls avevan gia tranter endisch e quindesch onns. El n’als aveva betg laschà frequentar las scolas publicas a Berna, saja quai per luschezza patriziana ubain ord persvasiun che l’educaziun a chasa saja meglier per els. En tutta cas m’ha signur Fischer laschà entrar en plazza. Jau sun vegnì clamà en chasa e la chaussa è vegnida decidida cun bunas speranzas dad omaduas varts. La stad passentava la famiglia sin ses bel bain rural en vischinanza da Thun, l’enviern en la citad. Durant la stad dueva jau dar als mattatschs tutta instrucziun sulet, l’enviern però be trais uras per di per pudair visitar daspera mias prelecziuns. Albiert e dunsena survegniva jau en chasa e da fixar l’autezza da la paja hai jau surlaschà a signur Fischer. Da quel mument davent sun jau ma sentì fitg levgià.

Eichberg. La Famiglia Fischer

Il viadi ad Eichberg hai jau fatg cun mes discipels, a pe siador per lung da la riva sanestra da l’Aara. Igl era in bel di da matg che fascheva parair a l’olma tut anc bler pli bel e giavinant. Sut talas circumstanzas essan nus dalunga ans famigliarisads in cun l’auter. L’Eichberg sez, cun sias aleas, arranschaments da plantas, lajets, terrassas ed il bel chastè sin ina vasta terrassa m’han emplenì il cor cun speranza e plaschair; pertge che er da la famiglia aveva jau survegnì in’impressiun ordvart favuraivla. Signur Fischer era in um fitg simpel, onest che legeva bler e vi dal qual jau hai chattà bler dal bun, ma mai insatge nausch, nundegn. Sia dunna, nata von Sinner, ha gudagnà mes cumplain respect entras ses intelletg, ses sentiment, sia religiusadad ed operusitad. La relaziun tranter ils conjugals era anc adina plain affecziun e tant pli undraivla sch’ins tira en consideraziun che la dunna pativa gia da lez temp d’in mal privlus, quai che na sa mussava però betg exteriuramain.

L’uffant il pli vegl era ina figlia, gia creschida, ma d’ina natira malsanitscha che deva en egl; alura suandavan ils mattatschs: Carl ch’ha mussà pli tard a chaschun da la revoluziun bernaisa dal 1830 bler ardiment patrizian; Eduard, in mattatsch fitg bel e char, e Fritz, cun il qual jau hai, sco uffant il pli giuven, er gì da sbatter il pli fitg. El vuleva vegnir general, ma restar a chasa tar mamma. Plinavant viveva anc il bab dal signur chapitani, il signur colonel Fischer, in um dad otganta onns cun pass franc, sidretg e spiert serain, allegher, ina bella olma, a la quala la vegliadetgna aveva be anc dà dapli miaivladad e venerabladad. Jau al hai savens contemplà tut quiet e plain stima, ed ils avantatgs da la vegliadetgna m’èn sa preschentads l’emprima giada vi da sia persuna a moda clera ed evidents, tuttina sco pli tard vi da l’ultim barun da Haldenstein, signur Luzius von Salis, e vi da signur J. Caspar Zellweger da Trogen.

En questa famiglia sin ses bel bain rural en vischinanza da Thun ed en ina cuntrada uschè magnifica hai jau passentà la stad. Igl è quai senza dubi stà ina da las pli bellas e fritgaivlas da mia vita; sper tut questas empernaivladads exteriuras che jau hai dastgà giudair en ina moda e maniera fin qua dal tuttafatg nunusitada, è vegnì il success fitg cuntentaivel, cun il qual lavuravan mes discipels, la buna fidanza che ma regalavan lur geniturs ed oravant tut l’evoluziun favuraivla – l’avanzament general – ch’aveva lieu en mamez.

Signur Fischer aveva er ina buna biblioteca. Qua hai jau chattà Horaz en la translaziun da Wieland e l’hai legì cun l’original, la ‹Schweizergeschichte› da Müller, a mai anc nunenconuschenta fin lura, en pli las ovras da Rousseau – ‹Émile› e ‹Nouvelle Héloïse›, – quai che m’ha tut intgantà e tschiffà talmain che jau na poss anc uss strusch deplorar da betg avair legì pli baud questas ovras classicas, d’in temp che mes spiert era anc pli malmadir ed jau n’avess franc betg pudì profitar tant. Per mia instrucziun però hai jau studegià diligentamain La Croix e Le Gendre e m’hai acquistà la cuntentientscha da signur Fischer surtut entras la metoda en stereometria che jau aveva da mes ami Tester: numnadamain da represchentar ils corps cun agid da fils en ina chascha engiatrada sin trais varts cun fildarom e da tractar ils problems respectivs cun las cumprovas necessarias.

L’avust ha signur Fischer alura laschà far mai cun mes discipels in viadi sin il Rigi tras ils pitschens chantuns e fin a Turitg, nua che jau hai puspè vis e giudì bleras bellas chaussas. Sin il viadi da return essan nus vegnids sur Lucerna e tras l’Entlebuch a Langnau, nua che nus avain passentà in di tar l’aug dals mattatschs ch’era là landvoct.

Grond daletg aveva jau uss er da la correspundenza cun mes amis. Nà dal Grischun cuntegnevan oravant tut las brevs da signur Liver, il landrehter da pli tard, las novitads dal di, raquintadas a moda interessanta, dals amis da Berna quellas da Baggesen e Studer; il pli fitg ma legravan però quellas da signur Fr. von Tscharner da Cuira, il qual, sper tut sias fatschentas multifaras, manava ina vasta correspundenza cun ses scolars da pli baud. Ina brev dad el era per mai mintga giada ina festa che resunava anc sur blers dis. Plirs extracts or da questas brevs drizzadas a mai èn stampadas en l’ovra da Vincenz v. Planta ‹Joh. Fr. Tscharner’s Leben und Wirken›, cumparida il 1848 (a partir da pagina 181). Inseriss jau qua singulas passaschas or da questas brevs, sche fissan quai senza dubi las pli bellas flurs en questa descripziun; essend ellas però stampadas e la vita da Tscharner descrits detagliadamain en l’ovra surmenziunada, desist jau da las allegar. La collecziun da las brevs originalas è da chattar en tom I da mia correspundenza.

Sin l’enviern essan nus puspè ids a Berna, jau gia sin l’entschatta dal semester d’enviern, la famiglia Fischer in pau pli tard. En la chasa dals Fischer hai jau survegnì ina chombra, nua che la veglia fantschella ma purtava l’ensolver, da mezdi era jau envidà da tut temp tar signur von Wattenwyl ch’aveva medemamain prendì ses figl or da la scola per laschar frequentar quel, cun il consentiment da signur Fischer, l’instrucziun ensemen cun ses figls tar mai. A tut quests mattatschs ensemen aveva jau da dar var trais uras a di, las ulteriuras, per exempel franzos, survegnivan els dad auters magisters, ed uschia pudeva jau frequentar senza nagin impediment mias sentupadas da students, tant pli che jau n’aveva er betg da survegliar mes discipels durant las uras da studi.

Durant quest semester hai jau frequentà las prelecziuns teologicas. Blers impuls per quellas n’hai jau Deplorablamain ni survegnì da vart dals professers ni da vart dals students. Il professer il pli erudit ed apprezià era signur Hünerwadel. Tar el hai jau udì istorgia da la baselgia, deplorablamain en latin, hai però utilisà Schröck e lavurà or tut en latin. I na vegn betg ad esser stà in latin squisit, ma jau hai scrit quel in pau a la giada vaira tgunsch e deploresch che quests carnets m’èn, jau na sai betg co, ids a perder. Plinavant dogmatica, quella dentant per tudestg. Nus n’essan però gnanc vegnids a fin cun l’introducziun, gea forsa gnanc cun la mesadad da quella.

Mes meglier ami tranter ils students da teologia è stà Schnell da Burgdorf, magister da scola superiura en la chasa d’orfens e pli tard plevon a Ligerz, da tuts senza dubi il pli capabel. En questas prelecziuns è uss però capità cun nus dus insatge fatal: Signur Hünerwald or da la scola da Flatt era, sche er betg exagerà sche tuttina vaira ortodox, e quai or da ferma cardientscha. Là vuleva el er manar ses auditurs e per quest intent allegava el tar mintga dogma las contestaziuns ch’eran vegnidas allegadas dals vegls eretics e dals neologs dal temp pli nov, e quai per ordinari cun lur agens pleds ed en tutta vehemenza. Sinaquai suandava sia refutaziun. Questa moda da proceder ha però, tar tut il respect ch’ins stueva avair per il magister, il qual n’aveva naginas resalvas da las suandar, almain tar mes ami e tar mai, manchentà svelt dal tuttafatg la mira, pertge che a nus parevan las resalvas pli evidentas che las refutaziuns. Gea, i ans vegnia procedì cun questas ultimas pli u main sco en il letg da Procrustes cun stender e scursanir tut tenor basegn. Jau aveva cumenzà mes studis cun grond gust vi da la teologia u atgnamain vi dal daventar plevon, conservond la veglia, solida cretta a Flearda e Cuira e manond quella er intacta a Berna. Pir uss ha cumenzà per mai la perioda dals dubis ch’èn s’ignivads en mes spiert e m’han propi inquietà fitg. Jau hai stuì vesair en che jau n’aveva sut talas circumstanzas nagin’autra letga che da daventar nunsincer ubain da desister sin l’uffizi da plevon. Cun cor grev e chaschunond malavita a mes geniturs sun jau ma decidì per l’ultim. Da vulair predegiar ed instruir en il Grischun la religiun uschia sco ch’ella ma cumpareva uss, na steva betg en discussiun, e d’instruir e predegiar insatge che jau na resentiva betg mez sco vair, na sun jau er betg stà bun da far, ed uschia hai jau bandunà la teologia per ma deditgar a la pedagogia.

Igl è remartgabel e plaschaivel co ch’il pitschen coincida en quest punct en ses intern cun in grond. Tenor Channing tom I, p. 105 di Milton: «Tenor l’intenziun da mes geniturs ed amis e confurm a mi’atgna resoluziun era jau gia destinà sco uffant al servetsch a la baselgia, ed a quel fiss jau er ma deditgà, n’avess jau betg, suenter avair cuntanschì ina tscherta madirezza dals onns, remartgà, tge tirannia ch’è sa patrunada da la baselgia, e co che quel che vuleva vegnir ordinà plevon stueva sa laschar metter en sclavitid e prestar in sarament, il qual el na pudeva betg prestar cun buna conscienza senza quasi far in fauss engirament ubain destruir sia cretta, uschia ch’i m’ha parì pli cunvegnent da dar la preferientscha ad in taschair irreproschabel, enstagl al sontg uffizi da discurrer, cumprà cun sclavitid e fauss engirament.»

Uschiglio hai jau passentà l’enviern a moda fitg agreabla: jau studegiava cun gust ed instruiva cun success, sco che jau dastgava bain crair, giudeva en las chasas Fischer e von Wattenwyl bler dal bun, en in’uniun scientifica cun Baggesen, S. e B. Studer, ils frars Wyss, Müller, Mohr e Richard trategniment infurmativ e tar signur L’Orsa en il contact cun las mattas baininqual cumpagnia divertaivla. Ils pensiunaris da signur L’Orsa dimoravan bain en in’autra chasa, mangiavan però cun las mattas en l’institut e vegnivan là stediamain en contact cun quellas. Ultra da las Grischunas menziunadas gia pli baud eran là ina Bonorand, Bolny e Vulpius da Pforzheim, duas Rossat da Grandson, duas Steiner da Winterthur ed autras pli. La bella stagiun dastgava jau ir a spassegiar cun ellas e l’enviern vegniva sunà suenter il ton clavazin, chantà, prelegì, dà gieus da cumpagnia, e cur che signur L’Orsa era absent tuttavia er sautà mintgatant. Quai era ina favurisaziun da dunna L’Orsa, ina dama fitg raschunaivla ed ordvart respectabla, e da sia sora, la giunfra Kühn che purscheva gugent maun per divertir la glieud giuvna.

Che questas cumpagnias manavan er ad amicizias pli stretgas gea a marusaglias e veritablas relaziuns d’amur n’è betg da smirvegliar. Ina tar la quala el sa sentiva spezialmain attratg aveva bain mintgin. Jau da mia vart hai be bellas regurdientschas da questas cumpagnias e savens ma regord jau anc da ‹Carl von Eichenhorst› da Bürger; il rapiment – quant bain che giunfra Bolny giugava quel e la Steiner al chantava! Jau sun be restà tar la charezza generala e pir la primavaira sisura, cur che jau gieva curt avant mia partenza a spass sin la plattafurma ed hai entupà tranter las mattas da l’institut er ina Grischuna ch’era arrivada da curt, hai jau survegnì da ses bels egls e da la vivacitad amuraivla da ses entir esser in’impressiun sco che jau n’al aveva anc mai resentì fin qua. Quella m’ha fatg chapir pli tard il maletg dal poet talian Petarca che di: «Ferirmi di saetta in quello stato.» Quest’impressiun che jau hai retschet da la giuvna Sophie von Baldenstein ch’era gist arrivada dal Grischun, è restada viva en mai fin oz. A Berna na la hai jau betg vis pli, en il Grischun m’è ella però daventada pli tard ina fitg chara amia.

Dals sentiments dals geniturs da mes discipels envers mai hai jau retschet da Bumaun cumprovas fitg legraivlas. Gia la damaun m’han ils mattatschs purtà cun lur buns giavischs ina bella bursa che jau hai conservà quaranta onns en buna memoria vi dad els e pir lura regalà ad in da mes nevs. Suenter ensolver eran ils uffants malruassaivels e plain mirveglias tge ch’il bambin haja purtà. Signur Fischer m’ha envidà d’als accumpagnar. En stiva aveva dunna Fischer semtgà tut cun premura; ils regals eran enzugliads en tailas alvas, sin las qualas steva il num per il qual els eran destinads. Per mai n’aveva jau spetgà nagut pli; co sun jau oramai surstà vesend sin ina da questas tailas er mes num e sut quella in bel tschop da dunna Fischer e setanta bratschs glin da signur colonel, e signur chapitani ha agiuntà che jau duaja be laschar elavurar quella ed al dar il quint ch’el veglia gugent surprender.

A moda uschè grondiusa e surprendenta n’aveva anc nagin fatg regals a mai e mes engraziament e plaschair en propi stads sincers. La saira ha E. von Wattenwyl anc purtà in schal che sia mamma sezza aveva urlà e la Fischer in libroc da saida da la tatta Sinner, ina chara dunna che m’aveva er uschiglio fatg bler dal bun.

Uschè empernaivel sa preschentavan mias relaziuns a Berna e cun in resentì engraziament hai jau adina pensà enavos vi dad els. Quai ch’ins pertschaiva savens en istorgias è er capità qua a mai: Sch’i na va ad ins magari betg tenor giavisch ed ins ha l’impressiun d’esser mez vegnì emblidà da la providientscha, sche fa ella, savens cur ch’ins spetgass quai il pli pauc, cun ina giada bun tut en ina moda bler pli grondiusa che quai ch’ins avess dastgà spetgar e sperar. Quai è daventà qua la segunda giada en il decurs da mia vita ed è er anc pli tard capità a moda anc pli surprendenta.

Sco paja annuala m’ha signur Fischer fixà bunamain il dubel da quai che vegniva pajà normalmain a Berna ad in student, numnadamain 25 louis d’or ed ha ultra da quai surlaschà a mai tge che signur von Wattenwyl veglia contribuir per ses figl, il qual ha alura dà 12 louis d’or.

Betg ils daners, mabain l’independenza economica che jau hai acquistà en questa moda e la pussaivladad da pajar enavos gia uss ina part da mes daivets tar signur von Tscharner han pelvaira rendì pli agreabla mia situaziun.

Viadi en la Mantogna

Il matg m’ha signur von Fischer anc lubì da far ina visita a chasa. Jau sun viagià a pe sur Burgdorf, Lucerna, Küssnacht, Immensee, Steinen e sur l’Etzel a Weesen e Cuira per gronda part persul e tuttina è quest viadi stà in dals pli agreabels che jau hai fatg. Giudend la natira magnifica en sia pli bella decoraziun da primavaira, èn mes sentiments anc vegnids elevads tras la satisfacziun ch’accumpogna il giuvenil premurà suenter esser penetrà tras tribulaziuns exteriuras ad in’independenza quietanta.

Mia metoda da viagiar era adina: D’ir la saira ad uras a letg e da gia avair pajà il quint, da sa metter la damaun cun l’alva dal di sin viadi e d’ensolver pir suenter duas, trais uras. Ins mangia alura cun tut auter appetit e rinforzà pon ins sinaquai viagiar tgunschamain trais, quatter uras fin mezdi; alura ruaussan ins intginas uras e cuntinuescha il viadi cun nova forza, faschond en questa moda senza gronda bregia lungas distanzas.

Il studi da Joh. Müller e la prelecziun che jau aveva gì tar professer Samuel Schnell davart l’istorgia svizra m’han fatg vesair uss la Svizra e blers lieus tras ils quals jau sun vegnì en ina glisch dal tuttafatg nova. Per sasez gia classica ed entras la cumpagnia tant pli interessanta è stà il tschancun da Lucerna a Küssnacht sin l’aua e da là fin ad Immensee sin la terra. Sin la nav sa chattava er in chaputschin. El è sa mussà tschantschus e giovial e m’è daventà tras quai fitg char. In al ha dumandà quant lunsch ch’i saja da Lucerna fin Küsnacht. «Trais uras», ha el respundì, «ma tut planiv». Sin la nav sa chattava er ina giuvna dunna da Soloturn cun sia sora da circa diesch onns. Ella ha demussà l’indulgenza e miaivladad ch’è tipica per las dunnas ed ina premura e tenerezza maternala envers sia sora che jau l’hai gia stuì stimar e survegnir char mo per quai. A Küssnacht van ins a terra e mintgin per ses fatg. Suenter in curt tschancun sun jau puspè fruntà sin mia zunt stimada Soloturnaisa, hai stuì raquintar tar la Chapella da Tell a la sora pitschna l’istorgia da Tell ed uschia essan nus, approfundads en la conversaziun la pli agreabla arrivads be memia baud ad Immensee. Da là davent gieva ella a Zug, jau ad Arth, ed il temp fin la partenza avain nus passentà ensemen en l’ustaria. Mai na m’ha il cumià d’ina persuna che jau aveva pir gist emprendì a conuscher rendì mai talmain melanconic, ed igl era quai propi be il respect che jau mussava envers ina bella dunna. Sin la nav vers Arth hai jau pudì ma consolar cun fruntar puspè sin il chaputschin giovial. Ed essend mes cor plain, vegn jau ad avair discurrì in pau memia fascinà da la bella Soloturnaisa, uschia ch’el vegn ad avair pudì pensà che jau saja inamurà en ella. El enconuscheva la giuvna dun a e sias relaziuns famigliaras, m’ha descrit quellas detagliadamain e serrà cun ils pleds: «Quella n’è oramai betg d’avair per in protestant, nun ch’el returnass.» Alura ha el dalunga cumenzà a s’externar davart fatgs religius: «I fa propi mal ad ins da vesair in giuven uman da buna pasta manà talmain en errur.» Sinaquai è el entrà sin intgins detagls ed intginas dunnas ch’eran cun nus sin la nav han ditg tar mintgina da sias pretensiuns: «Gea, quai è vair.» El haja, ha el cuntinuà, a chasa in cudesch d’in protestant che saja sa convertì e ch’inditgeschia tschient motivs daco ch’el haja fatg quai; e tgi che legia quest cudesch stoppia ubain esser terriblamain stinà ubain daventar catolic. Jau hai respundì be a moda fitg generala. El è uss daventà serius, ha prendì nanavant ses brevarium e ditg ch’el veglia uss far uraziun. Er las dunnas han ditg rusari ed enturn enturn han cumenzà a tutgar ils zains da vespras, quai che m’ha be anc fatg vegnir pli melanconic. Or da mes tschiel era jau crudà fitg fitg profund ed jau sun stà led da finalmain pudair descender ad Arth, danunder che jau sun, cumbain ch’igl era gia tard, festinà fin Steinen.

L’autra damaun hai jau mangià ensolver a Rothenfluh e quai cun vegnir trategnì a moda fitg agreabla. L’ustier, in pur fitg bun e raschunaivel, m’ha raquintà en sia moda da las veglias guerras e surtut er da las pli novas ch’els, ils da Sviz, han manà cunter ils Franzos e co ch’els hajan sa fatg respect tar quels e sajan tras quai er vegnids tractads a l’entschatta cun spezial resguard. Il raquint simpel e cler e l’entusiassem che glischava latiers or da mintga tratg da l’um sincer, m’ha propi delectà fitg ed jau hai prendì cumià dad el a moda fitg cordiala.

A Ragaz m’è capità in discletg. Dal Grischun era jau partì bunamain anc senza barba; uss, daventà in um, m’aveva jau laschà crescher lungas cotlettas che jau tgirava cun ina tscherta luschezza. A Ragaz hai jau laschà far la barba, ma, oh je, guardond en il spievel eran mias cotlettas quasi davent dal tuttafatg. Jau sun ma grittentà fitg da quai ed hai pli tard savens stuì rir davart questa umiliaziun da luschezza giuvenila.

Curius sentiments m’han tschiffà cur che jau sun m’avischinà al Rain ed hai vis dalunsch las paraids-crap a l’entrada dal Partenz. Jau avess pudì bragir dal plaschair e da la commoziun interna. Igl è insumma in sentiment satisfaschant ed elevant tut agen da returnar en patria fortunà u cun cor cuntent. Il Grischun m’è uss cumparì en ina tut autra glisch; jau sun ma sentì attratg dapertut, avess pudì embratschar ami ed inimi ed uschia è il segiurn er stà dapertut ordvart agreabel. Be a mes povers geniturs na cunvegnivi betg propi che jau na vuleva betg daventar plevon, quant fitg ch’els sa legravan uschiglio davart mia situaziun.

Er il viadi da return m’ha procurà per baininqual giudiment. Per l’emprima giada hai jau vis l’Appenzell che m’è daventà dapi lura uschè char e grazia a la recumandaziun da mes ami A. Liver sun jau vegnì prendì si a moda ordvart amicabla tar ses ami, signur maior Rüesch, a Speicher. Ina recumandaziun da noss signur J.U. von Salis-Seewis m’ha introducì tar signur Kirchhofer a Stein am Rhein e tar professer Georg Müller, il frar da noss istoriograf, a Schaffusa. Dad omadus, oravant tut però da l’amiaivladad e bainvulientscha da Müller hai jau gì ina fitg bun’impressiun. Jau al hai be anc vis ina giada set onns pli tard tar mes return da l’universitad e l’impressiun è stada la medema, be anc augmentada.

Berna

Tar mes return a Berna era la famiglia gia puspè sin l’Eichberg. Exteriuramain sa splegavan las fatschentas sco adina, ma tuttina hai dà lezza stad grondas midadas. Dunna Fischer era malsanitscha, medemamain Eduard, mes discipel il pli char ed empermettent. Ses frar ed el aveva gia acquistà la patenta d’uffizier. Per pudair esser en vischinanza dal medi, è el returnà cun la mamma a Berna. El, il meglier e pli char, mancava pia en las lecziuns, e quai vuleva gia dir bler en in circul uschè pitschen. Natiralmain regiva er en famiglia in’atmosfera contristada, tut era pli ruassaivel, taciturn e somber perquai che mancavan la patruna-chasa ed il char figl, Quest ultim è mort anc en il decurs fa la stad, per gronda contristezza da tuts ch’al avevan enconuschì. L’atun al è suandada la mamma, ed uschia eran spartidas duas persunas principalas da la chara famiglia.

Ina tscherta discordanza pudeva er esser vegnida manada natiers per in auter motiv. Signur Anton Frizzoni a Bergamo m’aveva numnadamain fatg la dumonda da surpigliar ina plazza da preceptur tar ses trais figls. Il gust da vesair l’Italia e las cundiziuns favuraivlas che m’eran vegnidas messas en vista ma giavinavan propi fitg. Jau hai communitgà quai a signur Fischer gia la primavaira, faschond però la remartga che jau na vegnia betg a bandunar ses figls senza ses consentiment. El ha respundì da betg vulair esser enta pes a ma fortuna, ha però tuttina – e cun tutta raschun – reagì in pau sensibel. Jau sentiva mez mia ingiustia ed hai pelvaira mai pudì magunar da betg avair tegnì la dira uschè ditg sco ch’el vuleva senza er be perder in pled davart lezza offerta. Ils eveniments da pli tard avessan oramai fatg ir ad aua tut. Gia il proxim enviern èn numnadamain ils Alliads entrads en Svizra, e gist a Berna han gì lieu las pli grondas revoluziuns. Er Fritz, il figl il pli giuven, è bainbaud suandà sia mamma ed il frar e betg ditg suenter er la figlia. Uschia ha la mort decimà en dus onns ina famiglia numerusa ed empermettenta, en la quala er jau era stà uschè fortuna, cun vegnir a prender quatter da ses commembers.

La figlia duai, vesend a s’avischinar sia fin, avair supplitgà sia meglra amia, la giuvna Manuel, da maridar ses bab, sinaquai che el ed il tat possian retschaiver la tgira ed affecziun necessaria. Tge bella amur d’uffant! Quai è propi capità e da questa lètg èn naschids almain dus mattatschs. Il bun vegl signur colonel è, crai jau, mort pir suenter trais fin quatter onns. Deplorablamain n’hai jau vis nagin pli da la famiglia.

Tge che jau hai anc da prender suenter da las empernaivladads che jau hai dastgà giudair en quella chasa, è stà in segiurn a Ligerz al Lai da Bienna, nua ch’il signur colonel sa rendeva mintg’atun a far vendemia sin sias possessiuns. Nus al avain visità durant lezza stagiun e qua hai jau er emprendì a conuscher la bella Petersinsel ch’è daventada famusa entras il segiurn da Rousseau. In viadi vers quella avess tgunschamain pudì prender per nus ina nauscha fin. Nus remblavan sezs ed eran tuts betg versads en quai. Qua è prorut in vent furius ch’ans ha bittà vi e nà in temp, ma la finala essan nus mitschads cun la tema.

Sin il viadi da return essan nus restads intgins dis a Villars, in bain sper Murten che tutgava a la basatta da mes discipels, ina dunna Grafenrid ordvart prusa ed undraivla. La hai in tigl gigantic, dal qual vegn ditg ch’el saja gia vegnì perfurà cun ballas durant la Guerra da Murten.

In’autra excursiun avain nus fatg sin il Niesen. Nus essan ans rendids la sonda saira fin si tar las tegias d’alp, avain durmì là ed essan muntads l’autra damaun avant l’alva dal di fin sin l’autezza. Igl era glina plaina e la vallada era emplenida cun tschajera or da la quala cuchegiavan or be ils pizs da las muntognas las pli autas. Propi in aspect magnific da clerglina e silsuenter en la glisch dal sulegl. Tgi ch’enconuscheva la mar veseva en questa tschajera ina gronda sumeglientscha cun quella ed en las muntognas inslas che vargavan or. Sin l’autezza eran nus en tut 25 persunas, tranter quellas in prinzi da Mecklenburg-Schwerin fitg uman, il qual na pudeva betg ludar avunda il bel aspect che sa preschentava. Il Rigi n’aveva el anc betg vis e be il Weissenstein sper Soloturn, ha el ditg, porschia tranter las muntognas svizras sin las qualas el saja muntà fin uss in aspect cumparegliabel.

VII. Segiurn a Losanna, da l’october 1813 fin il schaner 1814

Gia la primavaira avant eran las tractativas cun signur Anton Frizzoni da Celerina, commerziant a Bergamo, davart la plazza da preceptur per ses trais figls avanzadas entras intermediaziun da signur cusseglier Stephan Braun e professer Gautsch uschè lunsch che jau dueva surprender quella uschè spert ch’i m’era pussaivel. Fin l’atun na vuleva jau però betg bandunar signur Fischer ch’era stà uschè buntadaivel cun mai, ed in ulteriur mez onn era jau, or da conscienziusadad, da l’avis d’anc stuair passentar en in lieu franzos, per ma perfecziunar en lezza lingua. Jau na saveva numnadamain anc insumma nagin talian e sun perquai ma sentì obligà d’almain emprender, cun prender instrucziun privata, da discurrer andantamain il franzos che jau aveva gia cumenzà a Cuira e cuntinuà a Berna. Per quest intent sun jau ma decidì da ma render sin agen cust a Losanna e da passentar là l’enviern cun studis privats e surtut cun m’exercitar en il franzos. A mia surveglianza è vegnì affidà da ses geniturs in giuven um da Cuira, Anton von Jenatsch, che jau enconuscheva gia nà da la Scola chantunala. El è vegnì sin il temp fixà a Berna, e davent da là sun jau alura viagià cun el sur Murten, Neuchâtel ed Yverdon a Losanna. En viadi al hai jau raquintà da las battaglias burgognaisas e da l’ossari a Murten ed al hai ditg che nus duain almain ir a guardar il lieu nua che quel sa chattava, pertge ch’ils Franzos al avevan ars il 1799. El n’è però betg stà da dumagnar or da l’ustaria ed ha be manegià ch’el ma craja senz’auter. A Grandson hai jau passentà in di tar chapitani Rossat, las figlias dal qual m’avevan recumandà ad el da Berna anora, e sun ma spruvà d’emprender ad enconuscher da datiers ils pli impurtants puncts da la battaglia.

Ad Yverdon hai jau vis per l’emprima e davosa giada Pestalozzi, il maletg dal qual m’è restà en memoria, senza vegnir però en pli grond contact spiertal cun el u cun l’ulteriur persunal da l’institut.

Davent da Losanna hai jau anc fatg cun mes cumpogn da viadi in’excursiun a Genevra. Il fatg d’avair surpassà la lingia da pedagi ed il sentiment dischagreabel da sa chattar da lez temp da dischurdens ordaifer il territori svizzer vegn ad esser stà il motiv ch’il curt segiurn en lezza citad è restà per mai uschè nunfritgaivel. Ultra da quai avevan nus fatg il sbagl da far il viadi d’ir e turnar en charrotscha, uschia che las bella riva dal Leman ed ils abitadis e las cuntradas, tras ils quals nus essan vegnids n’han betg laschà enavos en mi’olma in maletg uschè viv sco quai ch’els duevan. Insumma èn ils gronds avantatgs dal viagiar a pe sa mussads per mai en plirs reguards. Schebain stanchels dal viandar, giaudan ins cun ir a pe tuttina tut a moda bler pli intensiva; mangiar e baiver gustan meglier ed il durmir fortifitgescha pli fitg; pajais ed avdants emprendan ins a conuscher meglier cun sa trategnair sin bels puncts e guardar enturn e cun sa discurrer cun ils avdants e gudagnar uschia enconuschientschas pli autenticas da lur usits e da lur maniera da pensar. Paupra tai sche ti fruntas però en ina charrotscha sin societad ordinaria! I na dat nagin med da mitschar da la lungurella mortala, e da la cuntrada resta adina be enavos in maletg fustg, flottant. Uschia èsi ì cun mai cun tut las cuntradas che jau hai percurrì en charrotscha, entant che quellas che jau hai traversà a pe ha laschà enavos fin en la vegliadetgna in maletg frestg e viv. Ins vesa er en quai quant sabi e gist che la providientscha ha repartì ses regals e co che quels han atgnamain entiert che sa lamentan da stuair desister dal viagiar a moda cumadaivla e dals giudiments che sajan colliads cun quella.

Returnads da Genevra avain nus prendì quartier tar la famiglia ordvart simpatica da signur Chavannes de la Borde. Signur plevon Chavannes pastorava ina pitschna plaiv en vischinanza da Losanna ed era in um activ, brav ed en tscherts reguards giovial. «Pour être mieux servi», ha el ditg ina damaun, «j’ai chassé un de mes domestiques.» Dunna Chavannes m’è gia daventada chara perquai ch’ella ma regurdava a signura podestata von Albertini, cun la quala ella aveva inqual sumeglientscha e sco lezza er pers l’udida. Ella era però er uschiglio ina dunna brava, miaivla, vi da la quala jau n’avess chattà nagut da crititgar. Alura eran qua quatter figlias, duas da quellas creschidas, da las qualas ina, Louise, era in pau torta, ma fitg viva e spiertusa. Ella fascheva bellas poesias, prelegeva bain ed ha maridà pli tard in um giuven simpatic, candidat Christinat. La figlia pli veglia, Marie, n’era betg a chasa, mabain tar l’oncle, professer Levade, dal qual ella è vegnida tratga si e scolada. Ella ha pli tard translatà curts tractats da l’englais ed ha furnì als Mômiers vadais l’emprim nutriment spiertal. Il sulet figl, Alexander, era in fitg bel um giuven, student da teologia a l’Académie, chantava vaira bain, sunava la ghitarra ed era in erox bainvis en societads da damas e da divertiment. Seriusadad profunda na tradiva el betg da quel temp, e ses bab sa lamentava savens da ses levsenn e sia negligientscha en l’ademplir las obligaziuns academicas. El ha pli tard maridà in’Englaisa pietusa ed è daventà in dals chaus dals Mômiers, quai ch’è stà il motiv er lungas, pitras persecuziuns. Ses recurs e giustificaziun en quest connex hai jau legì ils onns 1820 cun grond interess en l’‹Allgemeine Kirchenzeitung›. El sto propi esser daventà in tut auter e fitg capabel um: Quest tractat ha tradì miaivladad, amur intima e sacrifizi per la vardad cristiana.

En questa famiglia onuraivla, tras la quala nus essan er vegnids en contact cun blers parents ed amis, regiva in’atmosfera privada ed jau sun ma sentì fitg ventiraivel.

Da far visitas persunalas en autras famiglias, ha signur Chavannes ditg, na saja per entant betg necessari, ma cartas da visita stoppian nus trametter en chasa a quels, dals quals nus giavischian da far l’enconuschientscha. El sez ha designà las famiglias, en las qualas el ans vuleva introducir, e las cartas èn vegnidas tramessas. Sinaquai essan nus alura vegnids envidads repetidamain tar signur Chavannes-Porta, il frar da noss signur Chavannes ed in preditgant da la citad onuraivel e popular; tar signur Chavannes-Renzi, la giuvna dunna dal qual chantava fitg bain en societads e sunava clavazin; tar professer Secretan, noss vischin; tar Madame de Vaillères, la sora da signur Chavannes, la quala, senza che jau fiss stà inamurà, ma mancava tuttina il pli fitg, sch’ella era impedida da sa participar ad ina societad; tar la giunfra Menge, ina dama gia in pau sin ils onns che na sa distingueva betg tras bellezza da la fatscha e da la statura, ma ch’era fitg amabla entras sia miaivladad, furmaziun, spiert e ses dun da sa conversar ed en la cumpagnia da la quala nus avain probablamain emprendì dapli che en mintgin’autra. Jau ma legrava adina, cur ch’ella cumpareva en la societad. Er tar plevon Cortin, da lez temp il plevon il pli popular da la citad, essan nus vegnids introducids, tar professer Carrard e plirs auters.

L’impressiun da questas societads, surtut en il circul da famiglia, era per mai ordvart benefizienta ed allegraivla. Servì vegniva latiers be insatge fitg modest: te u café cun biscotg e pli tard, tranter las nov e las diesch, fritgs ed in pau pastizaria. A quests circuls da famiglia vegnivan adina envidads tut ils commembers da famiglia a medem temp. Ils uffants giugavan en ina stanza sut ils egls e grond plaschair dals geniturs; la glieud giuvna creschida sa conversava, conquistava u empruvava almain da conquistar e da plaschair; ils signurs e las damas pli vegls giugavan lur partida ed uschia era mintgin ‹à son aise›, vul dir cuntent, a medem temp però er sut l’influenza da las autras classas da vegliadetgna da la societad. Quant different e bler pli raschunaivel è quai che a Cuira, nua che sa scuntran en societad ubain mo uffants cun uffants, giuvens signurs e damas be per sai e tranter las persunas pli veglias las dunnas per sasezzas ed ils signurs er puspè be per sai. Da quai resulta sa chapescha il monoton, unilateral, lungurus e bain er il frivol en la societad, entant che la maschaida surnumnada fa tut pli attractiv ed animond, sto sa tegnair a mastrin, e contribuescha en il pli aut grad a delectar ed elevar in l’auter.

Las sairas las pli daletgaivlas eran per mai las soirées de musique. Quellas cumenzavan per ordinari cun in quartet, alura sunavan ils virtuus insatge sin il clavazin, ils chantadurs e las chantaduras sa preschentavan tenor meglier pudair ed a la fin vegniva sautà. Savens pensava jau alura a mia chara mamma, sche quella vesess co che quatter, tschintg plevons sunavan e lur figls e figlias sautavan latiers e per variaziun sautavan er sezs in valzer cun ina da lur dunnas u figlias, quai ch’era savens il cas. Jau mez sun a l’entschatta stà stut, n’hai però, cun studegiar a funs, pudì vesair en quai nagut tort. Igl era bel, fitg innocent, pur e na deva nagin stgandel tenor l’usit dal lieu.

Societads uschè finas n’aveva jau pelvaira betg anc giudì. Jau hai stuì admirar la curtaschaivladad, cun la quala ins sa scuntrava senza sa schenar, la pazienza ch’ins demussava envers nus esters, cur che nus discurrivan franzos ans interrumpend u schend il davantdavos, e cun tge finezza ch’ins ans curregiva a moda indirecta e senza laschar sentir. Uschia schevan els per exempel endretg quai che nus aveva ditg fallà, senza agiuntar insatge auter, ubain sche nus n’eran betg buns da pronunziar in patratg: «Oui, oui, je vous comprends. Mr., c’est cela, que vous voulez dire», ed agiuntavan quai che mancava. Quant pli umans èn ils Franzos en quest punct ch’ils Tudestgs, ils quals, apaina ch’els sentan er be da lunsch ch’insatgi discurra cun accent fan dalunga la remartga loscha: «Sie sind wohl kein Deutscher?» ni «Sind ein Franzose, Italiener», e cumenzan la conversaziun en ina lingua ch’els na discurran savens franc betg meglier che quels la lura.

Questa moda manieraivla e fina envers il visavi m’ha rendì ils Franzos ils emprims mai uschè simpatics che jau als hai propi cumenzà a venerar ed amar sco ina sort creatiras pli puras, noblas. Pir in pau a la giada hai jau realisà che quai è atgnamain dapli furma, politesse française, surfatscha simulada, en la profunditad da la quala po sa zuppar tuttina bler nauschadad sco tar nus in pau pli grops.

A Losanna hai jau er gì mi’emprima instrucziun da talian tar in fugitiv piemuntais che discurriva ditg entusiasmà e sperava da pudair returnar bainbaud en l’Italia. A l’Académie hai jau frequentà prelecziuns davart dretg natiral tar professer Carrard e tar professer Develey, il damus matematicher, insatge davart tagls conics, omadus oravant tut pervi dal franzos.

Il sulet student, cun il qual jau sun vegnì qua en contact pli stretg, propi amicabel, è stà Merles da Genevra, in giuven um fitg gentil, scolà e diligent. Cun docter Binder da Meiningen, crai jau, che viveva tar Chatlenat, in um fitg erudit, gia pli vegl, ch’era gia stà maiordom, hai jau gì il pli stretg contact e giudì en sia cumpagnia bleras uras empernaivlas.

Ina chaussa che m’è dada fitg en egl a Losanna è stà l’urden da la citad areguard il pregiar. La citad aveva quatter baselgias e tschintg spirituals. Igl era usità che mintga preditgant tegneva la medema pregia cun midar mintga dumengia la baselgia successivamain en tuttas quatter baselgias da la citad, uschia ch’el tegneva quatter giadas per mais la medema pregia, e l tschintgavla dumengia na pregiava el insumma betg, mabain ruassava, aveva il dimanche de repos.

I sa lascha bain supponer che quests spirituals n’hajan er betg sa dà gronda fadia cun la pastoraziun ed auters acts uffizials e quai vegn er ad esser stà in dals motivs ch’ils Mômiers èn cumparids l’emprim en tala tema e pli tard la baselgia libra en tala fermezza, pertge che mintga abnormitad evochescha a lunga vista ses cuntrast. Bain ma parevan ils spirituals d’esser fitg ortodoxs, ma eloquenza e bella furma exteriura valevan en la pregia sco sulets meds per cuntanscher renum.

Quant bain che las chaussas parevan a l’entschatta da sa sviluppar en mes senn, sche hai tuttina gia baud dà ina midada fitg dischagreabla. L’armada alliada è s’avischinada adina dapli a la Svizra, ils monarcs eran a Basilea, e la gronda dumonda era, schebain els vegnian a respectar la neutralitad da la Svizra u betg. A Losanna regiva lasura gronda tensiun e tema ed en il zuppà vegniva procurà per muniziun e s’armà en differenta moda e maniera. Ina ferma cumprova da la gritta cunter Berna m’ha dà in um vegl, respectabel, mes patrun-chasa. «Jau sai», ha el ditg in di, «ch’igl è vegnì tegnì sut Berna buna giustia e che er uschiglio baininqual chaussa è stada buna; ed jau hai er gugent la Svizra e sun er losch d’esser in Svizzer. N’avess jau però nagin’autra letga da returnar sut Berna ubain s’unir cun la Frantscha, ma decidess jau per quest ultim.»

In di è sa derasada la novitad che, entras l’intercessiun da Le Harpe tar l’imperatur da la Russia, la neutralitad svizra saja vegnida renconuschida. Tge giubilar e s’allegrar! Tut che curriva da chasa tar chasa tar parents ed amis a communitgar la nova e sa legrar communablamain. Schizunt sin via èn enconuschents da dalunsch stads airi ed han dà plain entusiassem in a l’auter il maun, stretgs amis, umens, dunna, giuven e vegl, èn sa bitschads da tut cor, ed uschia ha baininqual gì chaschun da dar bunas a persunas, a las qualas el n’avess mai sminà da pudair s’avischinar insacura en questa moda. Dus u trais dis pli tard è però arrivada la nova ch’ils Austriacs sajan gia entrads en la citad da Berna. Tge trumpada, tge frida per ils buns Vadais! Tge consternaziun sin tut las fatschas! Sin questa novitad è in vegl, legher mat vegl, cun num signur Grazie sche jau na ma sbagl betg, vegnì a la Borde a prender enavos da las dunnas la buna ch’el aveva dà, essend che quella saja, sco ch’el scheva, bain stada adumbatten.

Uss è però il corps von Buben marschà a Losanna, ed en baininqual chasa han las sallas de visite, en las qualas avevan uschiglio lieu las bellas sairadas en cumpagnia, stuì vegnir cuvertas cun sternim e transfurmadas en dormitoris per il militar. Uschia ha sa chapescha tut il star da cumpagnia prendì ina fin, ed jau sun ma decidì da correspunder al giavisch da signur Frizzoni e ma render gia uss enstagl pir il proxim matg a Bergamo, cumbain ch’igl era da mez enviern ed il viadi metteva en vista paucas empernaivladads, ma tant dapli strapazs e privels.

VIII. Bergamo

Viadi a Bergamo

Ils 14 da schaner 1814 sun jau partì da Losanna, nua che jau n’aveva bain betg cuntanschì dal tuttafatg mia finamira, ma tuttina per part. Perquai ch’era er prorutta en il Grischun la famusa revoluziun dals 4 da schaner, m’hai parì pli prudent da prender la via sur il Gottard. Spargnus betg mo cun ils agens daners, mabain er cun quel dad auters, hai jau fatg ina gronda part dal viadi cun la posta da la notg, quai che na fiss betg stà necessari e che jau hai savens deplorà pli tard. En questa moda sun jau viagià da Losanna a Friburg e da Langenthal a Lucerna, nua che jau ma chattava sulet en la charrotscha ed hai schelà talmain che mes pes èn dapi alura adina stads sensibels cunter il fraid. A Wassen ha la posta stuì sa fermar, perquai che lavinas smanatschavan la via. Là hai jau vis in um vegl ch’era, sco ch’el ans ha raquintà, stà 36 uras sut ina lavina. El aveva udì la glieud a discurrer sur el, ma n’era sez betg stà abel da sa far udir. Omaduas chommas al avevan stuì vegnir amputadas.

Ad Andermatt avain nus danovamain stuì spetgar in di e mez, perquai ch’il Gottard era serrà, ed jau hai gì chaschun da contemplar co ch’ils Uranais faschevan tschaiver da camifo.

Sur il Gottard è l’aura stada fitg bella, e schebain che l’entira cuntrada stueva pervi da sia cuverta da naiv cumparair en in tschert senn fitg monotona, sche evochescha questa cuntrada muntagnarda tuttina in’impressiun maiestusa e fa respect. Da Faido a Bellinzona ha il postigliun blastemmà a tut pudair pervi dal bel stradun ch’era vegnì a fin da curt. Antruras, ha el manegià, stuevan ins pelvaira esser in bun charrotschier sch’ins na vuleva betg ristgar da rumper tut l’ossa, uss però saja mintga asen bun da charrar e cumenzia er a manar esters.

A Lugano hai jau gia sentì in pau la vita taliana, almain en l’ustaria; a Como surtut entras il tutgar ils zains tut agen che tuna sco in termagl e ch’ha perquai sveglià en mai in terribel laschar encrescher. D’entrar en salas grondas, fraidas e da stuair cumandar l’emprim en las ustarias ch’i vegnia fatg in fieu da chamin, vi dal qual ins sa brischa bunamain d’ina vart ed h da l’autra tuttina fraid, è medemamain ina da las grondas malempernaivladads d’in viadi d’enviern en l’Italia.

A Milaun essan nus arrivads la saira tard e gia partids l’autra damaun marvegl, uschia che jau hai vis be pauc da la citad zugliada en tschajera. Cumpagnia da vaglia hai jau pir chattà viagiond da qua fin a Bergamo cun in Tessinais ch’era impiegato en Val Brembana. Malgrà mes talian maltractà e ses franzos struptgà essan nus tuttina vegnids da conversar detg bain in cun l’auter. A la porta da la citad m’è vegnì ditg «Non faccia parola»; els vegnian a dir: «Tutti Bergamaschi», ed uschia essan nus mitschads ventiraivlamain en da la Porta d’Osio. En l’albergo en il qual nus eran ids ha mes cumpogn da viadi procurà cun gronda servetschaivladad che jau vegnia manà tar signur Frizzoni, il qual viveva da lez temp en ina chasa tut auter che magnifica en Costrada St. Orsola, Borgo di Leonardo.

En il scriptori sun jau l’emprim fruntà sin ils dus signurs che duevan silsuenter daventar mes megliers amis: ils signurs J.P. Hosang e G. Curò, il nevs da signur Frizzoni. Els ha clamà il patrun-chasa, e suenter m’avair beneventà cordialmain m’ha quel manà tar ses trais mattatschs che giugavan en ina stanza tar l’onda Nina. Jau sun ma chattà qua en la situaziun in pau penibla da quasi pudair conversar nagut dal tut cun mes discipels, essend che quels na chapivan nagin tudestg ed jau n’era betg bun da discurrer talian senza ma cumprometter.

Suenter tschaina sun jau vegnì manà en mia chombra. Quella era pitschna, la fanestra serrada cun in barcun da dadens, il letg però tenor moda taliana grond, aut e cumadaivel. Jau hai engrazià a Dieu per sia protecziun buntadaivla durant quest viadi, sun ma regurdà cun engraziaivladad da la buntad ch’el m’aveva lascha pervegnir ils ultims onns, al hai rugà per agid e benedicziun en mes nov champ d’activitad, e sco arrivà finalmain en il port segir sun jau ma durmentà led sco in’olma ed hai giudì il pli dultsch ruaus.

Suenter esser ma sveglià l’autra damaun hai jau sco emprim avert il barcun; ma, oh Dieu, davant quel in grond giatter da fier e la vista da tuttas varts be sin tetgs! Quest’impressiun m’ha propi tutgà en il pli profund, ed jau n’hai betg pudì ma dustar encunter ina tscherta melanconia. Dapli che en tut ils auters reguards era jau numnadamain creschì en quel or da quai che jau era bain stà disà en mi’uffanza rurala, ed ers ina stanza amiaivla propi ma daventà in basegn per pudair esser cuntent ed allegher. Malcuntent sun jau puspè ma bittà sin il letg, sun silsuenter però tuttina ma vestgì e festinà viadora e d’ina stgala siadora tar ina sort gallaria. Ma tge aspect! La citad da Bergamo cun sias chasas talianas e palazs magnifics che s’auzan a moda amfiteatrala sa preschentava en la pli pura splendur dal sulegl. Jau sun stà fascinà da quai, hai anc savens giudì quest aspect en medema moda e sun adina stà intgantà. Mia melanconia è sa mitigiada pensond jau: «Sche ti pos avair in aspect da tala bellezza en vischinanza da tia chombra, sche prenda si lev sche quella n’è betg clera e na porscha nagina survista.» Damai che tut l’auter en mias novas relaziuns è sa preschentà a moda fitg cuntentaivla, sun jau pelvaira bainspert ma disà vi da mia chombra, ed in pau a la giada l’hai jau schizunt survegnì gugent, tant pli ch’ans è vegnida tschentada en quella ina pigna ch’ans protegiva uschè amiaivlamain da la fradaglia che jau resentiva tut spezial en l’Italia. Pli tard hai jau alura er survegnì in’autra chombra, pli confortabla.

Famiglia Frizzoni

Mes novs cunabitants eran primo signur Frizzoni, oriund d’ina fitg respectabla e veglia famiglia da Celerina. El era vegnì da giuven a Bergamo, l’emprim sco emploià en il café da ses bab, alura sco scrivant en il negozi da saida Orelli, pli tard Steiner e Co. Sia furmaziun da giuventetgna vegn, confurm a las relaziuns da lez temp, ad esser stada modesta; tuttina discurriva e scriveva el trais linguas, uschè lunsch sco che quai era necessari per in commerziant, vaira chapaivel e bain. Pli tard aveva el sez avert in negozi e fatg l’emprim onn ina miserabla bilantscha, quai ch’in ami aveva commentà cun la remartga: «Quai ma legra, signur Antonio.» «Tge, quai As legra?» «Gea, per novizs è quai bler meglier che sch’els fan gist gronds gudogns; els vegnan uschia preservads da luschezza e da speculaziuns ristgantas ed emprendan bler pli tgunsch d’esser lavurus, spargnus e precauts.» Questas virtids aveva signur Antonio propi s’approprià da camifo. Cumbain ch’el era uss fitg ritg, è el adina restà in um modest, nunpretensius, aveva in cler giudizi ed era prudent e raschunaivel en tut ses agir. Spargnus per sasez, era el tuttina pli generus che tut ils auters commembers da sia colonia che jau hai emprendì d’enconuscher là, cur ch’i sa tractava dal bainstar general e da finamiras pli autas. En sia vischnanca burgaisa Celerina ha el mess il crap da fundament dal fond da scola, ha contribuì sin in clom respectiv a chaschun dal return da Napoleun da l’insla Elba il 1815 quaranta louis d’or per l’armament da nossa miliza naziunala, ed ha pussibilità a ses figls tutta furmaziun ch’al pareva nizzaivla per els; en quest reguard ha el fatg bundant dapli che mintga auter Bergamasc refurmà u catolic, gea bain dapli che quai che baininqual prinzi impunda per ses figls. Quai para d’esser da si da quellas grossas, n’è però betg exagerà, e da furnir la cumprova persuenter vegn forsa a porscher pli tard la chaschun.

El era maridà pir cun 48 onns cun la giunfra Irmel che sto esser stada ina dunna fitg raschunaivla e brava. La mortal l’ha però gia prendì davent suenter paucs onns e mai n’avess el fatg menziun dad ella senza intima affecziun e charezza.

Secundo mes trais discipels, Anton, Johann Leonhard e Friedrich, mattatschs da set fin indesch onns, dal caracter e las atgnadads dals quals jau vegn anc a discurrer sutvart. Sco significativ per ils dus pli giuvens remartgesch jau be ch’els eran veritabels frars dal cor, n’avevan mai dispita in cun l’auter e sa stentavan a tut pudair d’esser amiaivels e servetschaivels in visavi l’auter.

Terzio giunfra Nina Irmel ch’aveva quità dals mattatschs tenor meglier savair e pudair e cun gronda charezza e che manava il tegnairchasa.

Quarto signur Thomas Frizzoni, il frar da signur Antonio, surdmit da naschientscha, ma da cumparsa exteriura che n’avess tradì en nagina furma quest sbagl organic. El era in um grond e bel, cun egls glischants ed ina fisionomia fitg marcanta e disponiva da talents spiertals admirabels. Gia da mattatsch ha el tradì in dun d’observar extraordinari, umor ed in talent remartgabel per la pictura e la mecanica. In signur Malurani da Celerina, in um da pitschna statura, aveva maridà ina giuvna von Planta ch’era fitg gronda. Il til da nozzas era stà grondius e sa chapescha che l’entir vitg da Celerina era sa radunà per vesair quel. Uschia er noss Thomas da set onns. Turnà a chasa ha el malegià duas persunas che sa laschavan distinguer fin il pli pitschen buttun da lur vestgids sco ils spus, la dunna stond giun plaun, l’um daspera sidretg sin ina stgabella ed en questa moda precis sin la medema autezza sco sia marusa.- En stiva da la chasa dals Frizzonis a Celerina sa chatta fin oz ina cumoda cun surtschentada che Thomas ha fatg sco mattatsch dad endisch onns e picturà cun flurs. A l’entschatta vuleva el er ir a scola e vesend el qua ils auters ad avrir la bucca ed a discurrer, ha el imità quai il meglier pussaivel. In di sto el però avair remartgà ch’al mancava insatge ch’ils auters avevan; quai al ha fatg vegnir fitg trist e da qua davent ha el preferì da star a chasa. Percunter ha el creà pli tard cun agid da ses frar in agen vocabulari. Per quest intent ha el malegià objects ch’al interessavan, ha fatg scriver latiers ils nums talians, ha emprendì ils bustabs, per ils quals el ha er emprendì agens segns per la conversaziun a bucca ed è vegnì en questa moda da leger cudeschs e da conversar detg bain cun auters davart chaussas simplas tras segns, senza esser stà en in institut per surdmits.

Pli tard ha el studegià pictura a Firenza e Roma ed a la fin sut Bossi ed Apiani a Milaun. En sia chasa a Celerina sa chattan anc ina massa purtrets e cuntradas, oravant tut però cuntradas d’enviern e picturas istoricas dad el. Spezialmain en egl dattan ils chaus da dus murdieus da lez temp. El aveva quità lur fisionomias uschè marcantas e caracteristicas ch’el als aveva prendì in di cun sai a chasa ed als malegià a moda uschè inschignusa e bain d’enconuscher ch’els han attratg tras quai l’attenziun dals Engiadinais e cuntanschì ina tscherta celebritad. El tutgava senza dubi tar ils megliers purtretists grischuns ed era en ses giuvens onns fitg occupà en quest art, cumbain ch’el steva pli fidaivel a la natira che quai ch’in ni l’auter avess giavischà e n’aveva nagin interess da far plaschentinas.

A Bergamo era arivada cun il marchese Terzi ina contessa Colloredo che fascheva a ses temp gronda sensaziun e pudeva er esser in pau loscha. Cur che signur Thomas è returnà da ses studis a Milaun, han intgins da ses flattaders dà da crair ad ella ch’el la veglia malegiar, entant ch’els han ditg ad el ch’ella veglia vegnir malegiada dad el. Uschia èsi pia daventà. El l’aveva copià fidaivel a la natira e senza far bellinas e nagin n’ha mai vulì vegnir a prender il purtret. E tge fa el? El malegia il culiez in pau pli gross e gutrus e penda il maletg en questa moda en suler datiers da la stgala. Tut tgi che gieva sperasvi enconuscheva dalunga la marquise, era però surstà davart l’agiunta e scheva: «Ma ha ’la propi il gôs la Sinora Marchesa?»

n chasa era el bun da fabritgar tut quai ch’i duvrava: el era scrinari, serrer, en il magazin da saida in sortitore da vaglia, gea pelvaira da duvrar per tut. Latiers era el l’um il pli servetschaivel che sa purscheva gugent per mintga servetsch.

Il talent che predominava però era – bain chapaivel – il mecanic. La famiglia Frizzoni è en possess d’ina ura da paraid fatga dad el, sin la quala quatter plats da l’ura inditgeschan las uras tenor moda tudestga e taliana, ils dis dal mais e tut las midadas da la glina e quai tut entras in mecanissem fitg simpel. Medemamain ina pitschna charrotscha, tratga d’in schimmel grischent che va baud al trot, baud al pass e sa ferma puspè. En la charrotscha sesan in signur ed ina dama. El smaina da temp en temp la giaischla per far il chaval e magari sa volva el cun tutta grazia vers sia bella per sa trategnair cun quella.

Plinavant in pitschen taler vi dal qual sesa ina mattatscha en costum bernais e taissa a medem temp sis differents bindels da saida. Questa pitschna ovra d’art na derivava oriundamain betg dad el, mabain era vegnida manada avant onns d’in Bernais a Bergamo ed era ida suenter la mort da quel en ruina. En quest stadi era quella vegnida dal temp che jau era a Bergamo en la famiglia Frizzoni e sia restauraziun aveva furmà per il bun signur Tomaso sur mais l’object da ponderaziuns ed emprovas senza fin. Sias stentas èn er stadas curunadas dal pli bel success: il taler è puspè vegnì en cumplaina funcziun, la bella Bernaisa, fittada bellin en ses costum aveva tutta tgira da quel e manava er a moda admirabla ils egls nà qua e vi là, adina en la direcziun sco che la lavur dumandava. La scuverta principala era stada quella che la roda motorica stoppia vegnir rendida pli greva per tegnair il mecanissem en moviment cuntinuant, e quai ha il maister exequì uschia ch’el ha mess enturn quella in rudè da zin d’ina ladezza da circa ina lingia, quai ch’ha ultra da quai dà a la maschina dapli splendur exteriura.

Anc pli remartgabla è però in’autra ovra d’art, la quala è dal tuttafatg l’invenziun dal signur Thomas Frizzoni e tant pli attractiva, perquai ch’ella represchenta en ses esser insatge dal tuttafatg naziunal, dal tuttafatg bergamasc u almain talian. Igl è quai il fornello d’ina filunza da saida cun duas Bergamascas occupadas cun questa lavur. Il mecanissem è calculà uschè precis che moviment ed interrupziun s’alterneschan a moda natirala e ch’il moviment na s’exprima betg mo en la manipulaziun cun ils mauns, mabain er en l’entira posiziun dal corp, dal chau ed en ils moviments dals egls. Persunas d’auta posiziun che vegnivan a Bergamo ed a las qualas ins vuleva mussar las remartgabladads da la citad, manav’ins betg darar er tar signur Frizzoni ed admirava il talent extraordinari da quest autodidact en producziuns mecanicas. Uschia han questas ovras d’art tranter auter chattà l’attenziun dal viceretg Eugenio e da Rainero.

La saira durant ses temp liber giugava signur Tomaso gugent ina partida chartas u schah e preschentava a la cumpagnia betg darar vaira buns trics magics. Quests trics aveva el ubain guardà giu dals maisters sin las fieras ubain s’acquistà per daners. Sco surdmit, dal qual n’era da temair nagina concurrenza, vegn ins bain er ad avair correspundì pli tgunsch a sia dumonda che ad auters.

Ad in’olma uschè bella ed amabla ed a talents uschè grondius aveva la providientscha refusà ils organs fisics, tras ils quals ella fiss sa sviluppada il pli svelt a sia pli gronda perfecziun. Er senza quest agid è quai però reussì qua sco darar tant intellectualmain sco moralmain e po servir sco cumprova da la gronda forza dal spiert, il qual po schizunt en cas da sustegn basegnus d’ordaifer muntar en talas autezzas. El giudeva il respect da tut quels ch’al enconuschevan pli datiers ed jau sun savens ma fortifitgà vi da sia bella calma e pura buntad dal cor e bleras custaivlas regurdientschas m’èn restadas dad el. Ina bella vegliadetgna ha el passentà fin ses 84avel onn ed è alura spartì per puspè vegnir unì cun ses frar e sia sora, dals quals el era vegnì separà paucs onns avant per sia grond dolur.

Quinto signur Giacomo Curò, nev da signur Frizzoni, in um giuven fitg bun ed allegher ch’ans ha savens divertì cun raquints giovials, ch’era uschiglio commerziant tras e tras, ch’ha pli tard er acquistà ina facultad considerabla e ch’ha fundà tras sias nozzas cun giunfra Apollonia Ganzoni ina famiglia empermettenta.

Sexto, signur J.P. Hosang da Tschappina, gia dapi plirs onns cumiss tar signur Frizzoni, in um giuven fitg spiertus che fascheva bels progress tras sia operusitad e ses studi cuntinuant, il qual mintgin stueva stimar en ed ordaifer sia professiun ed il qual ha entras sia fidaivladad, sias abilitads en l’adempliment da ses duairs e si’intima charezza envers ils uffants da signur Frizzoni s’acquistà gronds merits per la famiglia. El è stà quel tar il qual jau hai tgirà il pli stretg contact, da la conversaziun cun il qual jau hai profità il pli fitg, il qual jau hai emprendì d’enconuscher en tut ils reguards sco vair ami dal cor ed um onest e dal qual jau hai d’engraziar bler. D’al descriver pli detaglià ma resalv jau per pli tard.

Quai eran pia mes cunabitants en mes nov champ d’activitad ed i m’ha parì inditgà d’als caracterisar pertge ch’igl è precis stà questa nova relaziun a dar oravant tut sia direcziun a mia vita da pli tard.

Davart is sentiments che m’han tschiffà cun suttascriver il contract cun signur Frizzoni chat jau en mes diari sut ils 21 da fanadur 1813 la suandanta inscripziun: «Tge perspectiva allegraivla, flattanta, da manar giuvens mattatschs pass per pass en la scienza ed en la vita burgaisa, da mussar ad els princips che schlargian spiert e cor, d’als stgaudar ed entusiasmar per il vair, bun e bel e da speranza er porscher cun quai a mai en la vegliadetgna bellas regurdientschas e forsa in pau charezza. Duess quai, gist perquai ch’i sa preschenta uschè bain, esser tut be in siemi?»

La vita en questa chasa e surtut cun mes pitschens discipels è pelvaira dalunga stada fitg amiaivla. Fisicamain als tegneva il bab a moda fitg simpla e raschunaivla; els eran pelvaira buns mattatschs, il vegl pli raschunaivel, il segund cun dapli sentiment ed en il terz s’univa il bun da ses frars senza esser tangà marcantamain fa lur unilateralitad.

Mes emprim quità stueva esser uss d’emprender talian. Per quest intent m’è vegnì cusseglià in spiritual catolic, il qual era bain versà en la lingua, ma n’è ni areguard premura ni areguard metoda stà bun da prestar insatge da muntada. El n’aveva nagut stimulant vi da sai e propi entusiasmà vesev’ins el mo sch’el discurriva da roulet, il gieu tar il qual el perdeva probabel da temp en temp ils pitschens respargns ch’el aveva fatg en il fratemp.

In auter magister, al qual jau sun ma vieut pli tard, era bain pli animant, ma er betg en quella moda sco ch’ins spetgass dad in bun magister. Uschia sun jau ma concentrà pli fitg sin la lectura e sin l’agen studi, quai ch’avess tut pudì daventar bundant pli fritgaivel cun l’agid commensurà.

Battibugl da linguas

In’experientscha fitg remartgabla en fatgs da lingua hai jau fatg suenter in pèr mais vi da mamez. Igl ha numnadamain dà en mes chau ina fusiun u confusiun da talian, franzos e rumantsch, uschia che jau n’era pli bun da discurrer nagina da quellas linguas senza maschadar viaden ina massa or d las dus autras e betg be scumbigliar la construcziun, mabain er enconuschentas expressiuns. Quai che jau dischapprovava en la teoria, numnadamain da laschar emprender u discurrer uffants gia da pitschen ensi pliras linguas a medem temp, sco che quai è il cas en famiglias noblas, hai jau er experimentà qua en la pratic sco betg cussegliabel. Pir suenter che jau sun vegnì pli segir en il talian, èn las singulas parts puspè sa schliadas da quest caos e m’èn vegnidas pertschertas cun la segirtad necessaria.

Tge che jau sun vegnì da prestar per mes discipels, na sai jau betg dir; be tant è tschert che jau als amava ed empruvava tant fisicamain sco spiertalmain da far tut mes pussaivel. Tenor l’‹Anleitung zur Gymnastik› da Gutsmuths avain nus fatg da tuttas sorts exercizis e surtut er il siglir cun corda d’enviern per sa stgaudar. Il magister da sautar sa legrava da m’entupar uschè savens sin spassegiadas cun mes discipels e da vesair co ch’els, per pudair suenter a mai, stuevan batter ils chaltgogns. Intginas emnas avain nus passentà la primavaira e l’atun a Radona, in bain rural vischin da signur Frizzoni, autras magari en l’Engiadina tar l’onda duonna Mengia Curò, ina da las pli excellentas dunnas che jau hai emprendì d’enconuscher insacura.

Dunna M. Curò

Avend frequentà be la scola populara, e quai d’in temp che quella era anc fitg manglusa, era ella interessada ed averta per tut il bel en ina moda che jau n’avess betg pudì crair, sche jau n’avess betg sez vis quai repetidamain. Bellas poesias, pregias, tractats da tut gener suandava ella cun in interess e plaschair che s’exprimiva en tut ses tratgs. Tgi ch’aveva da basegn insatge en il vitg, chars, iseglia, manadira, gieva be tar duonna Mengia Curò ed era segir da betg dumandar adumbatten. Tar ella sa radunavan umens e dunnas da tutta vegliadetgna il pli gugent: igl era la chasa da l’ospitalitad, en la quala quella che deva pareva adina anc pli ventiraivla che quel che retschaveva.

Ella fascheva er gugent la media, quai che vegniva fitg ad engrà surtut als povers. Povers murdieus manava ella en chasa sia, enfaschava lur plajas, als tgirava cun tutta charitad fin ch’els eran puspè sauns ed als relaschava alura anc cun il sustegn necessari per la cuntinuaziun dal viadi. Che la virtid saja l’abilitad da far dal bun aveva jau udì e legì dapli ch’ina giada en la morala. Cur che jau hai emprendì d’enconuscher duonna Mengia e l’hai pudì observar en ses pensar ed agir, m’è questa definiziun dalunga vegnida conscienta e clera vi da ses exempel; pertge ch’en ella veseva jau indubitablamain persunifitgada la virtid, vul dir l’abilitad da far dal bun.

E questa nobla dunna ha, surtut durant ils ultims nov onns da sia vita, gì da patir terriblamain. Grondas dolurs vi da las chommas che tegnevan magari fin 24 uras senza interrupziun e che nagin medi n’era propi bun da declerar, ha ella supportà cun in sacrifizi, ina confidenza en Dieu ch’ins stueva admirar e vi dals quals ins pudeva propi s’edifitgar.

Quantas bellas ed edifitgantas uras n’hai jau betg passentà en sia chasa, en sia cumpagnia! Là entrava jau, dapi che jau aveva fatg si’enconuschientscha, mintga giada sco en la chasa paterna e na l’hai mai bandunà senza ch’il cor fiss stà commuventà d’engraziaivladad e stima.

Suenter sia mort aveva l’Engiadina pers per mai ina gronda part da si’attracziun, e mai na sun jau ì sper sia chasa vi senza ch’ina tscherta melanconia fiss sa svegliada en mai.

Anc in schabetg stoss jau allegar qua posteriuramain en connex cun questa nobla dunna, il qual è adattà tut spezial da metter ses caracter en la dretga glisch. In enviern era ella ida a Segl sin visita. La saira vers las set è arrivà in um pover nà da Fex, en ina distanza d’almain in’ura, ed è sa lamentà che sia dunna haja gia dapi daditg, jau crai dapi dus dis, deglias senza pudair parturir. El ha perquai supplitgà duonna Mengia d’al vegnir en agid, e la buna dunna lascha semtgar ina schlitta e va ina fraida notg d’enviern cun l’um a Fex per assister a la suffrinta. Ella entra en la povra stivetta, e cun ses agid vegn in pitschen, bel poppin manà a la glisch dal mund e provedì. Ma suenter in mument cumpara anc in segund e per quel n’avevi betg la vestgadira necessaria e nagut d’al zugliar en. Per anc engrondir la miseria cumpara però suenter in tschert temp anc in terz. La buna spendrera metta a mintgin dals trais bels poppins in fil da differenta colur enturn in det per pudair distinguer pli tard tgenin che saja naschì sco emprim e tgenin sco davos, ha consolà ils geniturs cun l’agid da Dieu che quel n’als vegnia betg a snegar, va alura svelt en las chasas vischinas e dumonda u cumpra, nua che quai era necessari, vestgadira per pudair proveder ils povers cratschs cun il pli necessari, metta alura a disposiziun sasezza e ses figl sco madretscha e padrin, e cun l’empermischun da far il pussaivel per els, returna ella l’auter di a Segl. Qua e l’entira l’Engiadina giuadora recumonda ella la povra famiglia a tut ses amis ed a persunas benefizientas ch’ella enconuscheva, ha er chattà tranter quels baininqual padrin e madritscha per ils trais povers uffants ed è stada buna d’avrir e muventar talmain ils cors dals Engiadinais, ch’èn generalmain enconuschents per lur beneficenza, ch’i sgolan en curt temp en da chasa a la povra famiglia a Fex entiras chargias da proviant e vestgadira, faschond uschia da l’eveniment ch’aveva cumenzà cun anguscha en il vair senn dal pled ina benedicziun. Ils uffants èn suenter trais emnas morts tuts trais, ma l’interess e la cumpassiun ch’els avevan sveglià cun agid da dunna Curò e las donaziuns ch’eran vegnidas manadas natiers en questa moda han meglierà las relaziuns en tala moda sco ch’els n’avessan mai dastgà sperar, e tant pli cordiala vegn senza dubi ad esser stada lur engraziaivladad envers la providientscha. Las vias da Dieu n’èn betg nossas vias, e ses patratgs betg noss patratgs, ma els èn ils megliers. Main tras miraculs che entras glieud nobla gida el ils ses, ed uschia è ses agid savens il pli datiers gist en quel mument che l’uman perda tut curaschi e crai da stuair sa desperar.

Bergamo. Relaziuns generalas

Cun emprender d’enconuscher meglier ils Talians hai jau bain – pervi da lur vivacitad, franchezza ed avertadad natirala – emprendì d’als stimar en plirs risguards dapli che quai che jau avess pensà. Ma tut en tut ma pudeva la vita taliana en ina citad da commerzi sco Bergamo tuttina betg cunvegnir. Da l’art chapiva jau memia pauc, da la politica, la quala ha surtut durant ils emprims mais da mes segiurn tegnì tuts en gronda tensiun, medemamain pauc, e las fatschentas commerzialas che furmavan per ordinari il tema dal di m’interessavan er betg particularmain.

Tar mi’arrivada a Bergamo era anc signur J.C. von Orelli, ch’è pli tard daventà uschè famus en il mund litterar, preditgant dal lieu. El ha però dà suatientscha ad in clom a la scola chantunala a Cuira ed ans ha bandunà suenter paucs dis, uschia che jau hai deplorablamain be pudì far ina curta enconuschientscha persunala cun el che ma dueva pli trs daventar in ami tant stimà. Sia plazza è restada vaira ditg vacanta. Quai ha intimà la famiglia, da leger la dumengia ina pregia a chasa. Signur Frizzoni possedeva per fortuna gist las emprimas annadas da las pregias da Reinhardt, da las qualas ins è sa servì per quest intent, ed a questas prelecziuns hai jau d’engraziar ina chapientscha pli profunda da baininqual text da la Bibla ed ina pli gronda stima visavi la Bibla insumma. La teologia, da la quala jau aveva prendì cumià a Berna, ha puspè cumenzà a far valair pli e pli ses dretgs en mes intern. Hosang ed jau avain discurrì e disputà savens da quai ed er elavurà singuls puncts en scrit. La gronda part dal temp essan nus però ans deditgads a la litteratura taliana, surtut als poets ch’han gì in’immensa attracziun sin mai, oravant tut Ariosto cun sias bellas stanzas introductivas e sias descripziuns concisas da persunas e caracters. Si’‹Alcina› (VII.11) m’è restada fin oz en memoria sco maletg da la bellezza feminina perfetga, e sia descripziun da la virgina (I.42) m’è s’imprimida en tala moda che jau na poss mai pensar senza nova admiraziun a quai che vegn ditg a moda uschè vaira sco bella:

 

La verginella è simile alla rosa,

Che’n bel giardin su la nativa spina

Mentre sola e sicura si riposa,

Nè gregge nè pastor se le avvicina;

L’aura soave e l’alba rugiadosa,

L’acqua, la terra al suo favor s’inchina:

Giovani vaghi e donne innamorate

Amano averne e seni e tempia ornate.

 

Ma non si tosto dal materno stelo

Rimossa viene, e dal suo ceppo verde,

Che quanto avea dagli uomini e dal cielo,

Favor, grazia, bellezza, tutto perde.

La vergine, che ’l fior di che piu zelo

Che de begli occhi e della vita aver de,

Lascia altrui corre, il pregio che avea innant

Perde nel cor di tutti gli altri amanti.

 

Igl è però per franc uschia ch’ins na vegn mai a chapir la litteratura d’in pievel en tut sia profunditad e sias nianzas, senza avair vivì en lez pajais.

Signur Frizzoni, schebain sco ditg in bun um, raschunaivel e modest, differenziava en l’educaziun tuttina memia pauc tranter l’essenzial ed il main essenzial ed en consequenza da quai deva el tenor mes avis savens bler da memia paisa a l’exteriur, a quai che dat be en egl. Ultra da quai aveva el la tendenza da sa laschar cussegliar savens entras auters e deplorablamain n’era tranter quels ch’avevan la pli gronda influenza sin el nagin ch’avess chapì la chaussa meglier che el. Malgrà quai sa permettev’ins d’exprimer e cussegliar cun tant pli impertinenza. Sa chapescha che quai al fascheva alura savens malruassaivel ed indecis.

I vegn bain er ad avair mancà da mia vart. Vulend ademplir il meglier pussaivel mias obligaziuns ed essend penetrà dad ideals forsa in pau exageradas areguard l’influenza da l’educaziun, vegn jau ad esser stà in pau main indulgent e diplomatic che quai ch’i fiss stà endretg ed er betg ad avair prendì tut ils risguards che jau avess duì en talas relaziuns. En tutta cas èn las mendas che nus vesevan in vi da l’auter resortidas pli e pli ed è la differenza d’opiniuns, princips ed intenziuns daventada adina pli evidenta. Jau na sun betg stà bun da persvader signur Frizzoni da mias ideas e n’hai er betg pudì ma decider da m’orientar tenor las sias, ed uschia è la relaziun tuttina pegiurada in pau a la giada.

Subscripziun voluntara

Ina da las raschuns vegn er ad esser stà il regal patriotic che jau hai gia menziunà survart. El aveva cumenzà la retscha da suttascripziuns cun quaranta louis d’or, trais auters cunabitants avevan anc mess vitiers sedesch ed in ami, dr. Isel, intgins ulteriurs; da tut ils auters Grischuns n’è però, malgrà tutta lavur da persvasiun, stà da survegnir nagut. Igl è quai stà l’emprima giada che jau hai emprendì d’enconuscher meglier mes conturn e da giuditgar dapli tenor las ovras che tenor ils pleds. Dapli che in ha sincerà ch’el tegnia aut la patria, haja er gia fatg sacrifizis considerabels per la generalitad e saja er gugent pront fa far quai vinavant; ma da vulair trair sin sai l’attenziun entras chaussas che vegnian a vegnir generalmain enconuschentas e bain er ludadas en las gasettas na sa cunfetschia betg cun lur caracter. Basta, sut in pretext u l’auter èn tut ils auters stads buns da s’abstegnair e da salvar lur daners en l’atgna tastga. Quai n’è però anc betg stà il pir: per cuvrir vi lur egoissem han els cumenzà a dar sin ina u l’autra moda piztgadas encunter signur Frizzoni ed a far beffas da sia prusadad, e quai ha lura tutgà fitg il bun um. «Ch’io abbia ancor di essere il minchione», è el sa lamentà cun raschun; mo ch’el n’avess betg stuì metter quai a dies a mai, sco quai ch’igl è daventà. El aveva pelvaira fatg insatge fitg bun e nagina ‹minchioneria›, quai al avess stuì bastar ed er betg svegliar nauscha luna visai mai. Ma talas appariziuns n’èn nagut extraordinari en la vita, jau pudess anc allegar tut auters cas.

La ritgezza

In’influenza fitg salutaivla sin mes pensar ha il segiurn a Bergamo gì en in auter reguard. Da giuven ensi era jau stà disà da spargnar ed aveva be experimentà memia savens quant malempernaivel ch’igl è da betg pudair cuntentar ses basegns per mancanza da daners, uschia che mi’opiniun en quest reguard sa cuvriva vaira bain cun quella dal chavastgazis da Goethe che di:

 

Armuth ist die grösste Plage,

Reichthum ist das höchste Gut!

 

Uss però viveva jau tranter milliunaris u almain tranter glieud uschè ritga sco quai che jau n’aveva anc mai gì chaschun d’observar en proxima vischinanza ed hai pudì ma persvader pli che detg avunda quant pauc che la ritgezza contribuescha a la cuntentientscha interna, anzi che quella fugia savens da las persunas che giaudan ritgezza exteriura per ir a star cun las persunas ch’èn bler main bainstantas, ma sa cuntentan cun pauc.

Amur per la patria

In dals quitads dal bab Frizzoni era er che jau veglia fanatisar memia fitg ses figls per la patria e la libertad. «Voglio li», ha el ditg, «che i miei figli amino la patria e prendano attaccamento ad essa, ma non vorrei poi che avessero di quelle idee fantastiche di libertà» etc. En quai aveva el er tutta raschun, senza però stuair temair che jau als surmainia latiers.

Prolungaziun dal contract

Entant è mes contract da dus onns tuttina vegnì prolungà avant sia fin sin quatter onns ed ins na m’ha betg be concedì in supplement da paja respectabel, mabain er che jau dastgia passentar l’emprim intgin temp cun mes discipels a Cuira per als simplifitgar en questa moda d’emprender tudestg, e pli tard intgins onns a Genevra u Losanna pervi dal franzos. Igl è quai pelvaira stà ina gronda unfrenda da charezza paterna che Frizzoni ha purtà qua per il bain da ses figls. Jau n’hai mai pudì ma regurdar da questa grondezza paterna senza in sentiment da perfetga stima. Ils gronds custs eran anc la minima chaussa; ma da stuair desister da la vischinanza e cumpagnia da figls talmain amads è pelvaira stà per in um vegl che sa sentiva malsaun in sacrifizi da gronda noblezza che merita tut respect.

Viadi a Cuira

La fin da mars 1816 essan nus per propi ans mess sin viadi vers Cuira per ans tegnair si là in temp. Gia il viadi sur il Lai da Como, durant il qual ha furià in stemprà, m’ha fatg far ponderaziuns seriusas davart il sacrifizi che signur Frizzoni era stà pront da far. Betg pervi da mai, mabain il patratg tge custaivel possess che sa chattava per el sin questa nav, exposta al gieu da las undas, m’ha propi fatg in pau tema. Tut è però ì bain ed uschia hai jau, faschond finta da durmir, pudì ma delectar vi dals discurs dals navigaturs davart la religiun protestant e vi da las noziuns ch’els han tratg a strada en quest connex: «Son minga cristian quei sciett?», ha in dumandà. «No, sono lüter! I lüter son buona gent, ma aduran un idol» e.u.v.

Noss viadi sur il Spleia, da lez temp anc tras il Cardinell, è stada ordvart divertenta. Sin cussegl da signur Dolcini a Clavenna avain nus engaschà trais umens, dals quals mintgin purtava in mattatsch en in schierl si dies. Johann, en ses levsenn, n’ha però betg pudì restar ruassaivel en ses chanaster, mabain deva sigls e gesticulava uschia che – schebain be en lieus senza privel – ses purtader è savens crudà cun chargia e tut en la naiv.

Segiurn a Cuira

A Cuira essan nus ids en dunsena tar giunfra Saluz, nua che er signur Orelli e plirs auters signurs e scolars chantunals eran a maisa. Pli tard han mes discipels dastgà frequentar singular lecziuns a la scola chantunala, quai che jau hai recumpensà cun surpigliar là in’ura da geografia.

Jau crai che quest segiurn a Cuira saja propi stà in gudogn per ils mattatschs e d’encreschadetgna èn er strusch sa mussads fastizs. Quant empernaivel ch’i stueva però esser per mamez da puspè esser en la patria, en vischinanza da mes vegls amis ed enconuschents ed en cumpagnia dad umens da la scienza, na dovrel jau bain strusch dir. Spezialmain custaivel m’è daventà il contact cun Orelli, cun il qual jau era il pli savens ensemen ed entras las enconuschientschas e fascinaziun dal qual per tut il suprem jau hai medemamain survegnì impurtants impuls da ma stentar dapli. Cun el hai jau legì in temp Plato, faschond diever da la translaziun da Schleiermacher, ed emprendì or da l’introducziun tar ils Discurs da stimar fitg quest um, dal qual jau n’enconuscheva deplorablamain anc nagin’ovra originala. Er Dante è uss vegnì qua en retscha, la ‹Divina Comedia› dal qual m’ha dapi lura delectà ed instruì fitg.

Viadi da return a Bergamo

Quindesch mais essan nus restads a Cuira ed essan alura viagiads la stad 1817 cun signur Antonio, ch’è vegnì sez, sur l’Engiadina enavos a Bergamo.

Sin il viadi da return da l’Engiadina, nua che nus ans eran trategnids intginas emnas tar la buna dunna Curò, è surtut il viadi da Dommaso a Malgrata al Lai da Como stà in dals pli bels ed empernaivels che jau hai fatg insacura sin l’aua. Signur Frizzoni aveva in’atgna nav, munida suffizientamain cun matratschas, la societad era numerusa e da buna luna, la bellezza notg da stad illuminada da la glina plaina che rasava or vasts radis sur la surfatscha da l’aua, musica tirca en l’ustaria e vuschs charinas e gìa tudestga sin nossa nav, co n’avess il cor betg duì far qua sigls d’allegria? Areguard sveltezza ed equipament vegn bain la nav a vapur ad avair ses avantatgs, ma per privadientscha sin l’aua quieta na datti nagut meglier che la nav a vela.

Bergamo

A Bergamo era uss puspè en uffizi in plevon refurmà, signur Bänziger da Trogen, in um brav e bler pli qualifitgà che quai ch’i pareva exteriuramain. Signur Bavier ha uss er engaschà in preceptur per ses uffants, signur Dahm da Baden, in um fitg agreabel ed avert, il qual è pli tard daventà magister al liceum da Bergamo, e tar signur Zavaritt è uss medemamain vegnì sco magister privat mes vegl scolast ed ami professer Gautsch ch’aveva pers sia plazza a la scola chantunala e gì ils ultims onns grondas difficultads pervi da ses regl da baiver. Nà da questa vart ed areguard ils contacts scientifics sa preschentava pia mia situaziun a Bergamo uss bler meglier che quai ch’igl era stà il cas pli baud, en auters reguards n’era quai però betg il cas. Saja che jau na vegniva betg d’ademplir cun mias prestaziuns las aspectativas dal bab, che jau mez era daventà in pau memia prepotent e dir, ubain ch’i sa tractava d’ina sort tema schigliusa che jau al prendia davent la charezza dals uffants, als veglia prender en possess e far independents dad el; en tutta cas aveva la fidanza ch’è indispensabla en talas situaziuns patì, e gist perquai ch’il motiv persuenter era plitost da chattar en sentiments diffus che en fatgs concrets vegnivi ad esser tant pli grev da vulair restituir quella.

En ina brev ad Orelli aveva signur Antonio ditg: «Dà pruvo di un tal quale disprezzo che col tempo potrebbe influire favorevolmente nell’animo de’ figli verso il padre» ed exprimì la tema che jau veglia restrenscher la pussanza a moda nunduaivla.

Quai eran stadas veglias lamentaschuns gia avant la prolungaziun da mes contract, en il qual mia paja era vegnida auzada da 45 sin 70 louis d’or ad onn. L’entiert commess cleramain da mia vart en quest connex è be stà che jau hai, surmanà dals salaris che signur Frizzoni e bain er auters commerziants pajavan a lur cumiss, aveva pretendì da memia. Signur Frizzoni pajava numnadamain a signur Hosang mintg’onn 120 louis d’or e la paja da Curò, ch’era però en possess da dus procents da las ‹utile› era stada l’onn 1814-1815 bundant 25’000 liras milanaisas. Da la chasa sezza saveva jau che quella aveva, tratg giu tut ils custs dal tegnairchasa ed ulteriuras expensas da tuttas sorts, aveva gudagnà ina giada ina lira per minuta, en tut pia bunamain in mez milliun liras. Animà da questas pajas e gudogns aveva jau pretendì tschient liras, quai ch’aveva fatg surstar fitg signur Frizzoni. L’accord era, sco ditg, tuttina vegnì renovà, ed areguard il salari aveva jau la finala surlaschà a signur Frizzoni da fixar l’autezza; ma ils 70 louis d’or statuids da sia vart n’aveva el para tuttina betg pudì magunar dal tuttafatg.

A mes discipels aveva jau sa chapescha er da dar instrucziun da religiun ed era senza dubi er da l’avis da far quai detg bain. Consultesch jau però mes diaris en quest punct, stoss jau tuttina temair che quella saja stada vaira fraida e magra. Jau hai nudà ina massa da princips morals, dal bun, vair e bel, e tranteren èn da chattar formulaziuns vaira reussidas; ma il pli profund, sin il qual tut duaja sa basar sch’i duaja sa furmar londeror dretga vita resorta memia pauc e tschertg jau mez uss là adumbatten. E questa videzza resentiva jau pelvaira er en mamez, cumbinà cun il desideri da l’emplenir. Perquai era il patratg che m’occupava gia dapi in temp il pli fitg quel da frequentar in’universitad ed en spezial da tadlar tar Schleiermacher il Plato. Quest desideri intern e las relaziuns exteriuras che ma facilitavan uss, da suandar il clom da mes cor, han fatg madirar en mai il patratg da ma render a Berlin. Mes daivets aveva jau pajà enavos e mess da la vart in chapital respectabel, or dal qual jau pudeva pajar ils custs universitars. Jau na stueva pia avair nagina tema, en cas da mia mort, che mes geniturs avessan stuì surpigliar in grond daivet, mabain dastgava sperar ch’els restassan anc adina intgins tschient gulden per cuvrir er lur expensas da pli baud per mes studis. Cun questa consolaziun ed animà dal desideri da perfecziunar mia furmaziun scientifica, hai jau pia fatg las preparativas da ma render la primavaira 1818 a l’universitad da Berlin, e quai be pervi da Schleiermacher che jau enconuscheva anc uschè pauc e cumbain che mes amis Studer e Baggesen ma vulevan carmalar a Göttingen, nua che els studegiavan anc.

Da bandunar mes discipels è ì vess. Jau sun partì dad els cun la speranza ch’els daventian bravs umens e cun la fidanza ch’els vegnian alura er a sa regurdar pli tard amiaivlamain da mai. E quai è alura pelvaira er stà il cas abundantamain. Jau n’hai enconuschì naginas olmas pli serainas che Johann e Fritz, jau n’hai manà cun nagin ina correspundenza uschè intensiva sco cun els, jau n’hai chattà nagin’amur uschè perseveranta e fidaivla sco en lur cors e perquai als hai jau er adina embratschà sco uffants spiertals e dà ad els il ‹ti› privà.

In fitg bun successur en mes lieu han els chattà en signur docter Gündel da la Saxonia, in um ch’als ha, areguard spiert e cor, enconuschientschas scientificas ed auta furmaziun, pelvaira pudì dar dapli che quai che jau avess insacura. El n’ha er betg mo gudagnà lur confidenza e charezza, mabain er la bainvulientscha da signur Frizzoni ch’al ha statuì en ses testament ina renta per fita duranta. Cun pitschnas interrupziuns è el dapi lura adina stà en chasa Frizzoni ubain ha accumpagnà Fritz sco ami sin ses bels viadis tras l’Italia, Sicilia, Frantscha, Engalterra e Germania. Er el m’è daventà in ami zunt prezià, en cumpagnia dal qual jau hai emprendì tant e giudì baininqual plaschair, uschia che jau al quint senz’auter tar mes meglier e pli chars amis.

Ma er gia areguard sias consequenzas exteriuras è il segiurn en chasa Frizzoni sa mussà sco ordvart impurtant. En il maun da la providientscha è el stà il punct dal qual mia vita da pli tard ha prendì sia direcziun ed il qual ha, sco nagin auter, influenzà a moda directa u indirecta mes destin futur. El m’ha pussibilità da frequentar l’universitad d’ina vegliadetgna pli avanzada ed uschia franc er pli fritgaivla, m’ha qualifitgà da survegnir mi’emprima plazza a nossa scola chantunala, d’entrar en il ministeri e da surpigliar la plazza sco plevon a Poschiavo, m’ha manà ad ina bella vita da famiglia, ad in operar benefizient en general, oravant tut er per las plaivs refurmadas talianas da noss Chantun. Gea, tut quai ch’è daventà suenter cun mai sa lascha cun buna raschun considerar sco consequenza manaivla u lontana da lez engaschament en la chasa Frizzoni. Sin quel guard jau perquai adina enavos cun umilitanza e profund engraziament envers la providientscha.

IX. Svilup intern durant mia vita

En ils chapitels precedents hai jau surtut prendì en mira il svilup exteriur da la vita e sun perquai er m’orientà en emprima lingia vi da persunas e relaziuns ch’han gì da dador la pli gronda influenza sin il decurs da mia vita. Jau ma volv uss vers l’intern e fatsch resortir intgins muments che ma paran pli u main remartgabels ord vista psicologica e pedagogica.

Senza dubi èn ils fils principals en il tessì da mintga vita – las relaziuns exteriuras e disposiziuns interiuras – determinads e tratgs en avant che nus sezs possian far insatge persuenter u encunter, gea possian insumma er be vegnir conscients da quels. En vista a quai na sa lascha l’ipotesa da la predestinaziun bain betg metter en dumonda, danor da quels che vulan avair surlaschà l’entir urden universal a la casualitad. E betg main persvas sun jau ch’il Creatur sez furma vaschs d’onur e dischonur en graduaziuns infinitas. Quai però bain en in auter senn che quai che nus manegiain per ordinari, numnadamain be en quel senn e cun la medema sabientscha sco quai ch’el lascha flurir en la natira exteriura il spinatsch sper la vit e la planta da tissi sper la planta dal paun, la valur da las qualas, quant differenta ch’ella ans po er parair, è tuttina be d’ina differenza relativa e tuttavia betg absoluta. Questa diversitad predestinativa na po però betg excluder la libertad da la voluntad entaifer la sfera ch’è medemamain attribuida a quella, uschiglio na crudass betg mo davent tutta abilitad da giuditgar, mabain er la differenza tranter virtid e vizi e la cretta en la sabientscha, giustia e charezza da Dieu.

D’avair gì gia da naschientscha lezzas fermas, puras predisposiziuns moralas, sco ch’ins las chatta vi da blers nobels umans sco Milton, Channing e blers auters, na poss jau insumma betg dir. En mi’uffanza, uschè lunsch sco che jau ma poss regurdar, na vul sa mussar nagin sentiment decidì ni per la purezza morala en general ni per ina singula virtid, gea schizunt al religius ch’è sa manifestà en lezzas bleras sentenzas e chanzuns che jau hai emprendì a memoria ed en l’urar en il guaud e sin lez viadi en Stussavgia na vi jau betg dar gronda paisa. Percunter resorta l’existenza dal putgà er tar mai gia baud en differenta furma: a moda pli persunala en furma da mia ipersensibladad, a moda pli iertada en furma d’agitaziun e gritta andetga e la finala a moda pli generala en differentas furmas d’egoissem. M’èsi silsuenter reussì da cumbatter quests sbagls e da respectar e charezzar la virtid, sche n’è quai betg succedì entras ina vieuta andetga, mabain, cun agid da Dieu, entras svilup intern cuntinuant da l’enconuschientscha dal suprem e vair. E gist en quai sa manifestescha, en il senn jansenistic, la grazia da Dieu per propi.

Per arrivar a quest’enconuschientscha m’han mancà en mi’uffanza ils meds ch’han fatg effect tar blers auters: buns cudeschs, l’exempel da persunalitads d’ina tenuta energica en dumondas moralas e religiusas e las admoniziuns bainmanegiadas da vart da quels. – Ma i resta vair: «Quai ch’ins na senta betg, na pon ins betg s’acquistar», e tuttina vair èsi che nus sconuschain savens ils merits ubain la buna veglia dad auters ed als dain la culpa, nua ch’il motiv per propi è plitost da chattar en la mancanza da sensibladad da nossa vart. Nus mettain savens a dies a la mancanza d’influenza exteriura quai che nus na duessan betg attribuir a culpa estra, mabain a l’atgna. Da giuditgar endretg en quai stoss jau laschar sura al tutpussant; a nus umans da curta vesida e savens fitg partischants n’è quai betg bain pussaivel. Ins po bain replitgar: «Vus avais Moses ed ils profets! Gea, Vus avais anc dapli – Vus avais Jesus Cristus.» Ma ils auturs da la Sontga Scrittira n’han betg en mira da preschentar a lur lecturs ideals da perfecziun e virtid, mabain umans ch’han propi vivì e ch’han perquai er lur mendas, per part las umanas en general, per part er naziunalas, caracteristicas per lur temp. Lur grondezza cumpara perquai main en lur bellezza e purezza da lur caracter che en lur ardiment e sacrifizi per Dieu e lur gronda fidanza en el.

I dovra perquai tuttavia in brav magister sch’el vul sviluppar a basa da las istorgias biblicas il sentiment moral da ses discipels e n’als vul betg be gudagnar per l’auta moralitad entras tema e snavur envers ils chastis da Dieu, mabain er tras la bellezza da la virtid sco tala, quai che na vegn forsa betg endament a blers magisters e spirituals cun la vivacitad necessaria. Da qua deriva lur aversiun cunter Hebel ch’è, tranter ils auturs d’istorgias biblicas a mai enconuschents, stà l’emprim ch’accentuescha er endretg l’element moral cuntegnì en quellas e sa stenta d’intermediar quel al spiert ed a l’olma dal scolar.

Adattà perfetgamain da vegnir represchentà sco ideal il pli pur da virtit, purezza e moralitad e d’emplantar da giuven ensi la dretga charezza morala tar quel, fiss però Jesus Cristus che na saveva da nagin putgà ed ans è vegnì tschentà ordavant sinaquai che nus suondian ses exempel. Ma memia savens vegn fatg gist il cuntrari: Ins crai da betg pudair tegnair davent el lunsch avunda dals umans, al vul be avair onurà sco figl da Dieu e betg a medem temp er sco figl da l’uman ed al privescha uschia da la charezza che nus al duessan mussar en omadus reguards. Vegniss Cristus recepì da quella vart, da la quala suletta el ha pudì revelar la divinitad cuntegnida en el e la palaisa a moda la pli bain chapibla per mintga saun’olma, pudessan bler dapli umans profitar dad el e pudessan el daventar per bler pli grondas massas il Salvader. Ma nagin na po explitgar cun success quai ch’el na porta betg vivamain en l’atgna olma, e da l’autra vart èsi er vair che las explicaziuns las pli insistentas restan senza success per quel che na vul betg udir.

En l’instrucziun da religiun emprendevan nus da mes temp ordadora la pregia sin il munt, ed jau na ma regord betg d’avair retschet en in sulet punct ina grond’impressiun da questa pli grondiusa part dal Nov Testament. È quai bain d’attribuir a mai ubain al magister.

Tge che m’ha inquietà gia fitg baud e sveglià en mai dubis, è stà la dretgira divina e surtut la perpetnadad da las painas da l’enfiern. ‹Tgi che crai vegn a vegnir beà, tgi che na crai però betg, vegn a vegnir condemnà›, avevi num. Jau ma regord bain, co che jau ma quietava a moda sofistica: «Ti stos crair! Sa mussass quai che ti crais a la fin betg uschia sco quai che ti has cret, n’avessi betg bler da muntar d’avair cret; fissi però propi uschia, quant terribel stuessi alura esser da betg avair cret!» Uschè imperfetga e materiala era mi’idea da la cretta.

In auter impurtant punct pertutgava il putgà. Sco putgads na ma pudeva jau imaginar nagut auter che ovras e pensava davart ils putgads en furma da patratgs u sentiments sco suonda: «Quai che na fa betg donn ad auters, n’als tanghescha betg, co po quai esser putgà!» O sancta simplicitas!

Ch’ins duaja charezzar il bun sco tal, independentamain dal niz u donn exteriur che pudess resultar, n’aveva jau legì nagliur. Quai è stà in’enconuschientscha fitg surprendenta che na m’ha ditg betg vulì ir en testa, mabain m’ha parì insatge nunpussaivel e pretendì da memia dals umans. Uschè mal stevi cun la purezza da mias noziuns ed uschia hai er jau d’exclamar e turnar ad exclamar: «Segner, perduna a mai ils putgads e las narradads da mi’uffanza!»

E tuttina na savess jau numnar tranter las direcziuns pli positivas da mes anim nagina che fiss stada uschè decidida sco quella vers il moral e religius, quant imperfetga che quella pudeva er esser. Ma il paradoxon da Dante: «Non men che le saver dubbio m’aggrata» – m’ha er parì qua, sco en blers auters connex vair e significativ.

Senza sez avair reflectà e dubità ina chaussa, na m’ha quella mai pudì vegnir clera ed impurtanta, e pli lunsch che jau m’allontanava forsa da la vardad e pli lev ch’igl era alura savens da realisar il sbagl e da vegnir guarì profundamain da quel.

Considerond mes ardiment, mia buna memoria ed il bler temp liber che jau aveva a Flearda dastg jau crair che las scrittiras per uffants da Salzmann, Campe e Claudius sco er las scrittiras moralas e religiusas da Gellert avessan fatg ina profund’impressiun sin mes anim e dà a quel ina clera vieuta vers il bun, sch’els ma fissan vegnids enta maun da lez temp. Quels e tut ils ulteriurs cudeschs da quest gener m’èn però restads nunenconuschents. Las fablas da Gellert, che jau hai pir emprendì d’enconuscher a Cuira, m’han oramai stimulà fermamain, medemamain quellas da Pfeffel; ma be l’element moral, betg il poetic. Medemamain Schiller, las balladas dal qual m’han plaschì spezialmain, ma er sias poesias liricas sco ‹Antritt des neuen Jahrhunderts› che ma para anc adina ina da las pli bellas poesias insumma. In char e fidaivel ami a partir da l’emprim inscunter m’è daventà Hebel entras sias poesias alemannas. L’enconuschientscha da Claudius hai jau fatg pir bler pli tard, quai che jau stoss deplorar fitg. – Che jau na sun da lez temp betg m’occupà cun dapli plaschair dals Grecs e Romans è senza dubi d’attribuir a l’enconuschientscha imperfetga da lezzas linguas ed a l’instrucziun manglusa che m’è vegnida dada en quests roms. – Fitg instructiv è daventà per mai ‹Der Philosoph für die Welt› dad Engel, surtut ils dus discurs davart la mort ch’han schlià mes dubis e mias resalvas areguard il regnar divin e la relaziun tranter fortuna e disfortuna a moda fitg legraivla. Tge ch’è anc stà necessari en quest reguard per ma quietar dal tuttafatg hai jau chattà pir dacurt en la ‹Predigt über die Übel der Welt› da Channing.

In impuls fitg ferm per mia furmaziun interna m’han però surtut dà las Oden da Horaz. Il vair, pronunzià a moda uschè bella e ferma, è penetrà profund en mi’olma, furmond in sem ch’ha manà a ritga racolta. Cur ch’el descriva l’atra aura che suonda l’envilgià sin la nav u sa tschenta davos el sin la sella cur ch’el munta a chaval, sche na po quai betg fallar l’effect sin l’anim dispost. E sch’el descriva a l’undraivel l’‹Integer vitae scelerisque purus›, ubain il ‹Iustum et tenacem propositi virum› – il ‹Impavidum ferient ruinae›, alura ans cumpara davant l’olma in maletg uschè vivent da grondezza umana che quel na sa lascha betg puspè destruir uschè tgunsch. En mia fascinaziun per mes Horaz vegn jau ad avair scrit a mes amis a moda uschè entusiastica davart quel che J. Marugg, ch’era da quel temp a Heidelberg in grond admiratur da Daub, m’ha admonì seriusamain e tegnì avant in auter che saja adattà meglier da manar a vardad e sabientscha: Jesus Cristus.

Jau era da quel temp anc da l’idea fitg unilaterala ch’il sentiment sa sviluppia pir entras l’enclegientscha e che senza clera chapientscha na saja er pussaivel nagin sentiment viv, entant che Marugg è sa stentà cun arguments persvadents ch’il sentiment saja l’emprim e che be or dal dretg sentiment possia e stoppia resortir la dretga chapientscha. Davart quai avain nus manà ina lung ed intensiva correspundenza; jau sun però daventà pir pli tard conscient quant tort che jau aveva.

Tge ch’è poesia e l’essenzial en il caracter da quella hai jau pir sentì e chapì endretg a Bergamo cun leger ‹König Lear› da Shakespeare. Sia situaziun, sia figlia, sia smaladicziun m’han commuventà en il pli profund da l’olma ed entras quai è er stà schlià davant mes egls il striegn. Er dals gronds avantatgs da Shakespeare e dals gronds dramatichers tudestgs visavi Alfieri sun jau vegnì pli conscient da quel temp. Alfieri caracterisescha en tschertas passaschas a moda grondiusa las passiuns da ses eroxs; i na m’ha però betg vulì reussir da quasi m’associar cun quels, da sentir cun quels, perquai ch’el avischina il lectur a quels en in sigl, entant che Shakespeare e noss poets tudestgs ans famigliariseschan gia pli baud en tala moda cun las relaziuns precedents e cun tscherts motivs che la chaussa da lur eroxs daventa la nossa e nus prendain propi art e part da lur destin. Da quai sun jau surtut vegnì conscient cun cumparegliar Alfieri cun Shakespeare; pertge che precis en il potenziar l’interess da ses auditori ed augmentar quel a moda natirala è quest ultim in maister.

In auter fitg impurtant punct per mia cretta e mes svilup moral – il dretg sin l’individualitad – m’è pir vegnì conscient entras Schleiermacher, surtut entras ses ‹Monologe›. A quai vegn jau anc a revegnir pli tard.

X. Berlin, dal mars 1818 fin l’avust 1819

Viadi a Berlin

Ils 13 da mars 1818 sun jau viagià da Bergamo en direcziun Verona, accumpagnà in tschancun da mes discipels ed anc in pau pli lunsch da mes amis Bänziger e Gautsch. En mes diari statti : «La traglischur miaivla da las numerusas stailas ch’han glischà lezza damaun giu da tschiel ha sveglià en mai aspectativas agreablas. Be da stuair prender cumià dal bun signur Thomas e da l’ami Hosang ha turblà quel in pau. Ed anc bler pli commovì sun jau stà cun embratschar mes discipels. Er ala amis cun lur discurs privads n’èsi ni reussì da strair davent mai da la melanconia ni da stgatschar quella, ed uschia sun jau propi stà led da ma chattar bainbaud persul e da ma pudair surdar dal tuttafatg a mes patratgs e sentiments.» Mia via m’ha manà tras bellas cuntradas sur Brescia e Peschiera a Verona nua che jau sun restà dus dis ed hai, grazia a la buntad da signur Morell, vis baininqual bella chaussa.

Stà surstà sun jau surtut da l’amfiteater cun ses bancs da crap imposants che s’auzan cuntinuadamain in sur l’auter.

Uss èsi ì da l’Edisch siador, cun la posta a Roveredo, Bulsaun, Friaul, sur il Brenner a Puntina. Sulettamain la stagiun n’era betg propi ideala, la natira morta ed en il char oramai betg bler da vesair.

Puntina

Malgrà mia predilecziun per il Tirol, m’èn las differenzas tranter il stil architectonic talian e tudestg dadas en egl a Puntina a moda negativa. En il sid la simpla bellezza che, quasi conscienta da sias furmas simmetricas, desista da tutta decoraziun exteriura; qua milli erculs ed ornaments ed ina surabundanza da fanestras che dat a las chasas bunamain la parita da laternas. Percunter m’ha legrà qua il frestg sang tirolais e surtut la bellezza d’inqual giuvna en sias mongias-chamischa alvas sco la naiv e cun in chapè dad um fieutrà che dat ad ellas, per mes gust, in scharm tut spezial. Fitg interessanta è stada per mai la baselgia, cun ils maletgs e cuirass dals conts dal Tirol.

Minca

Davent da Puntina sun jau, malgrà la nauscha via, ma rendì a Minca a pe, nua che jau sun arrivà ils 22 ed aveva gia fatg da l’ina dudesch uras da posta. Dadas en egl sin quest viadi m’èn surtut las schlappas da las dunnas ch’èn, traglischond dad aur ed argient, furmadas sco in corn. A la curt era gist di da gala ed igl era oramai lubì d’entrar en il chastè. Guidà d’in uffiziant da posta, hai jau profità da questa chaschun e sun stà surstà betg pauc da vesair la garda a l’intern dal chastè en il vegl costum tudestg, vul dir en chaltschiels alvs, chautschas curtas melnas, in mantè cun mongias fatg da taila da colur mez naira e mez verda, spartida tras bindels alvs, ed armads cun lantschas doradas. Suenter il past è la curt sa rendida al servetsch divin en la chapella da la curt ed uschia hai jau gì il plaschair da la vesair en quest til in pleno. Ordavant gievan ils chombrers en vestgì da gala cotschen, ad els suandava il retg, conversond da buna luna cun ils ministers, ma vestgì fitg simpel; alura ils prinzis, tranter ils quals m’è surtut dà en egl il prinzi dad Eichstadt; sinaquai las notabilitads ed a la fin ils pagis en unifurmas ritgas, cun bordura d’argient. En l’eleganta chapella ha resunà uss ina musica magnifica che m’ha commuventà profundamain.

Ils proxims dis hai jau visità autras remartgabladads da la citad: la biblioteca, ils purtrets fatgs da picturs artists en il Museo fiorentino ed il cabinet da munaidas, al directur dal qual jau era vegnì recumandà.

En la biblioteca hai jau surtut admirà la ‹Flora› da Kerner cun bels dissegns; l’‹Histoire générale des Colibris› da Jacomein e Promerop (Paris 1802, 2 vol.); ‹Les Pigeons› da Mad. Knip, née Pauline de Courcelles (Paris 1811). Alura oravant tut ils vegls cudeschs da devoziun cun lur liadiras custaivlas sin las qualas sbrinzlavan grondas pedras preziusas, scrits sin pergiaminas, cun illustraziuns ritgas, ils psalms da penetienza en tschintg vuschs, ils Evangelis sin vali da purpur, quel da Johannes cun scrittira d’argient. En in vegl chalender era er illustrada la stgaffiziun da la dunna, cun Eva, bella e fatta, sortind d’ina costa dad Adam.

Suenter in’excursiun a Nymphenburg hai jau puspè prendì enta maun mes fist da viandar e sun ma rendì a Nürnberg, hai però patì en viadi talmain da vents stemprads che jau hai chapì dal tuttafatg ch’ils Talians resentan la Germania sco iperboreica. A Bamberg, che m’ha uschiglio plaschì fitg bain, m’è però capità insatge che m’ha persvas dal tuttafatg ch’ins sto er sa cumportar envers uffiziants da polizia grobulans a moda umilitaivla e sa tegnair en frain.

Bamberg

L’uffiziant da polizia da là ha vis en mes pass che jau vegniva da l’Italia ed ha pudì concluder or da mia lingua che jau na saja nagin Tudestg. A moda prepotenta ha el pia dalunga vulì discurrer cun mai talian, quai ch’el saveva be fitg mal. Jau sun ma resentì ch’el vuleva discurrer ina lingua ch’el dumagnava bundant main bain che jau il tudestg e vegn er ad avair laschà sentir quai pli che cler, offais entras quai en si’autoritad, ha el cumenzà ad examinar severamain mes vegl pass ch’era pli baud er stà emess per mes discipels a Cuira. Duas fin trais da sias remartgas hai jau abattì victoriusamain; alura ha el però ditg ch’i na saja betg menziunà en il pass, cun tge intenziun che jau viagia a Berlin, che quel na saja pia betg en urden ed jau stoppia returnar a Bergamo. Quai ha el ditg en in tun or dal qual jau hai pudì sentir ch’el manegiava quai serius e pli che serius. Per fortuna n’era quest signur però betg il pli aut da l’autoritad da polizia. El ha tramess il pass cun sias remartgas al directur en l’etascha superiura, ed jau hai en il fratemp propi cumenzà a ma sentir in pau mal. Suenter in temp è il pass però puspè vegnì enavos e mes cumissari al ha uss visà senz’auter, ed uschia hai jau pudì partir, cuntent d’esser mitschà cun la tema. L’auter di è in uffiziant da polizia viagià cun mai en la posta vers Coburg. Dad el sun jau vegnì a savair ch’i saja stà mia fortuna d’esser viagià sur Minca e ch’il pass era vegnì visà là da la polizia superiura, uschiglio fiss jau senza dubi vegnì tramess enavos.

Coburg

En vista al respect ch’il persunal da polizia aveva demussà envers mai a Bamberg, sun jau stà tant pli surprais da vegnir tractà da la polizia da Coburg gist il cuntrari. «Vus, in Svizzer», hai gì num, «ed in pass talian!», e dus fin trais umens giuvens fitg curtaschaivels èn vegnids natiers ed èn s’infurmads da quai e da tschai, han discurrì cun entusiassem da Joh. Müller, von Salis ed èn stads fitg gentils e servetschaivels. Ina tala differenza tranter la Saxonia e la Baviera!, hai jau pensà, deducind a moda nunponderada da singuls individis il cumportament d’entirs pievels.

Saalfeld

Il tschancun il pli dischagreabel e propi privlus da me viadi è stà quel da Coburg a Saalfeld. La diligence era in simpel char da letras, sin il qual sa chattavan chistas ed umans tut in tranter l’auter, l’aura criva, la via nauscha, schelada e plain roderas profundas, ed il postigliun, sturn e mez balurd, guidava senza resguard e senza chau, uschia ch’il char sigliva da temp en temp en l’aria e nus temevan mintga mument da vegnir bittads viador e rumper forsa tut l’ossa! Quai è pia la posta saxona!, hai jau pensà, qua dun jau per lunschor la preferenza a la bavaraisa ch’è pli cumadaivla ed a medem temp pli bunmartgada

Lipsia

Da l’amiaivel Saalfeld cun sias regurdientschas e sia bella Saale sun jau puspè ì a pa fin a Lipsia. Qua era gist fiera, a mai tut ester e nunenconuschent e fitg occupà, quai che vegn ad esser stà il motiv, daco che jau hai sentì gist qua l’emprima giada ina tscherta encreschadetgna. Il teater cun sias loschas cun chantuns na ma vuleva betg propi plaschair en congual cun il talian, ed il toc ch’è vegnì dà, era er senza impurtanza. Uschia hai jau fatg prescha da vegnir or da quest citad e gia suenter trais dis seseva jau en ina charrotscha a trais chavals sin viadi vers Berlin.

L’emprima saira è il charrotschier sa fermà a Dübben, in’ustaria solitaria en vischinanza d’in guaud. Igl aveva là blera glieud e cur che jau hai supplitgà suenter tschaina l’ustier da ma mussar mia chombra, è sia resposta stada ch’el n’haja nagins letgs, jau stoppia durmir sin il sternim, nua che giaschevan gia plirs umens e chauns in tranter l’auter. Quai è stà per mai insatge dal tuttafatg nov e ma pareva propi memia bass, sprezzant, surtut en questa societad. Da questa luschezza sun jau però vegnì curà pli tard dal tuttafatg e sin baininqual excursiun hai jau preferì il sternim al letg.

Wittenberg

Ina grond’impressiun ha fatg sin mai da vesair l’emprima giada l’Elbe e Wittenberg sco anteriura tgina da la refurmaziun, uss però a medem temp sco fortezza cun sias dustanzas e ses foss extendids. Igl è quai stà l’emprima gronda fortezza che jau hai vis, e l’Elba maiestusa ha anc rinforzà il respect che jau hai resentì.

Sur Potsdam a Berlin sun jau viagià ina dumengia suentermezdi e quai che m’è oravant tut dà en egl è stà la gronda fulla da glieud che seseva davant ustarias isoladas vi da pitschnas maisas, tranter quella bleras damas occupadas cun far cun stgaina, il chalesch da biera cun ses bel viertgel traglischant davant sai, quai che dat bain ina fitg bella parita a tals lieus publics, ma che m’ha parì ina profanaziun da la dumengia.

Berlin

A Berlin hai jau survegnì fitg datiers da l’universitad ina stanza, per la quala jau pajava sis talers il mais. Pli tard sun jau però ir a loschar en la Leipziger Strasse, tar in constructur d’instruments fitg stimà, signur Griebel. La stanza n’era betg buna; percunter avevi là anc in pitschen curtin en il qual jau pudeva studegiar la buna stagiun senza vegnir disturbà, e la glieud, schebain in pau criva, era tuttina buna e fitg curtaschaivla. Senza renunziar al pli necessari viveva e ma vestgiva jau simpel ed hai bainspert sentì quant different ch’il clima da Berlin è dal talian. Sch’ins lauda en congual cun ils Talians la castiadad dals Tudestgs envers l’autra schlattaina, sche han ins franc raschun, quella na dastga però betg mo vegnir messa a quint a fermezza morala, mabain er il nutriment e l’influenza dal clima contribueschan a quai.

Jau hai laschà m’inscriver tar la facultad filosofica ed hai vis cun displaschair che Schleiermacher na legeva betg davart Plato. Ma legrà fitg sun jau però da vesair annunzià da Böck en il catalog la Republica da Plato e las ‹Historien da Tacitus. En omadus collegis sun jau m’inscrit ed ultra da quai tar Wilken en istorgia tudestga. L’‹Odissea› tar Wolf (grond auditori) e psicologia tar Schleiermacher.

Èsi stà d’attribuir a mias enconuschientschas memia pitschnas dal latin e grec u èsi stà la critica filologica pedantica che m’ha disturbà en il collegi da Böck, en tutta cas n’hai jau chattà ni inspiraziun ni plaschair ni furmaziun persistenta. Il referat da Wilken n’è medemamain betg stà fitg animant, quant conscienzius ch’el pudeva esser, e Wolf, ch’ans ha intgantà l’entschatta, ha bainbaud cumenzà ed extemporar, alura a dir giu las prelecziuns e suenter intginas emnas èsi stà finì dal tuttafatg.

Schleiermacher

La psicologia da Schleiermacher però, e co ch’el discurriva libramain, partind da l’enconuschent e bain chapibel, tenor in concept cler e mai casual, ha tschiffà mi’olma da l’emprima ura davent cun tutta forza. Sper mai seseva in magister gimnasial da Berlin, Engelhardt, in um giuven fitg amicabel ch’aveva gia visità bleras prelecziuns da Schleiermacher, fascheva sias notizias cun inschign ed aveva oramai gia emplenì in bel carnet. El m’ha emprestà quel per cumplettar mias notizias, quai che jau fascheva en il curtin da l’universitad da las otg fin las nov, avend là in’ura libra tranter la psicologia e l’istorgia tudestga che jau pudeva emplenir uschia a moda fitg cunvegnenta.

Tar Wilken avevi be in pitschen auditori. Là sun jau sesì en vischinanza da dus signurs da tut autra tempra; l’in, C. Forster ch’aveva gia doctorà, aveva s’acquistà en las guerras da liberaziun la crusch da fier, era fitg liberal e da cumparsa ordvart captivant. L’auter, Carl Koslovski da Tilsit, era medemamain gia sa participà a las guerras da liberaziun sco voluntari, prendeva suenter uss ses studis a Berlin ed è daventà in pau pli tard referendari. Cun quels hai jau er gì raschieni davart la psicologia ch’els frequentavan. medemamain tar Schleiermacher. Er els eran intgantads da quest collegi, ed uschia essan nus ans cunvegnids da duvrar noss’ura libra tranter las otg e las nov per discurrer davart quella, quai ch’è, per mai en tutta cas, stà da grond gudogn. Per l’ina sun jau uschia vegnì introducì pli profund che quai ch’i ma fiss uschiglio stà pussaivel betg mo en la psicologia, mabain er en il spiert da Schleiermacher en general, e per l’autra hai jau emprendì a conuscher pli datiers Koslovski e gudagnà en el in ami sco che jau n’aveva betg anc chattà a l’universitad ed er en autras relaziuns da la vita.

Koslovski

Sia vivacitad, ses interess per tut il superiur, ses egls blaus plain sentiment, ma er in pau da furbaz, sia lingua plaschaivla, ses umor e sia seriusadad han chattà en mes cor in resun uschè simpatic ch’igl è sa sveglià en mai in pau a la giada gia cun vesair el dalunsch insatge dal sentiment ch’ins ha uschiglio be envers in’amanta. E sco ch’el m’ha sincerà, era quai er il cas tar el. Uschia è oramai stà nuà tranter nus, schebain da chasa anora – Sarn e Tilsit – ils pli allontanads figls dal territori tudestg, il pli bel liom d’amicizia ed affinitad interna da l’entira universitad, ed igl è stà quai che m’ha, tant exteriuramain sco interiuramain, purtà la pli gronda benedicziun durant mes segiurn a Berlin. Communablamain avain nus visità las pregias da Schleiermacher, communablamain avain nus legì sias scrittiras, studegià ses collegis e tratg or da tut quai la materia la pli instructiva ed interessanta per discurrer durant nossas spassegiadas ed en chombra. L’amicizia cumplaina, profunda dal cor, la vaira simpatia da l’olma m’è surtut vegnida vesaivla e pertscherta entras la relaziun tar el. Jau sun perquai er inclinà da crair ch’il niz principal da las universitads na saja betg da chattar tant en las prelecziuns dals professers, mabain en ils discurs davart quellas cun amis da medemas ideas sco ch’i sa porscha pli tard be darar la chaschun en la vita professiunala.

Teologia. Schleiermacher

Suenter la pregia essan nus ids ina dumengia a spass en il Thiergarten ed avain legì là en in lieu solitari las ‹Reden über die Religion an die Gebildeten unter ihren Verächtern› da Schleiermacher. quai ha fatg sin mai in’impressiun uschè profunda che jau hai exclamà dad aut: «Na, tar quest um vi jau tadlar da qua davent tut ils collegis ch’el legia», ed uschia èsi er daventà. Cumbain che jau era inscrit en filosofia, hai jau frequentà il proxim semester la dogmatica, l’introducziun tar la quala era deplorablamain vegnida legida il semester precedent, hai tadlà tar el estetica e dialectica, hai excerpà carnets davart morala e pedagogia ed empruvà da penetrar adina pli profund en ses spiert e ses sistem. Las ‹Reden über Religion› m’han dà in’autra che l’usitada idea da quella e da la cretta e las prelecziuns m’han uss reconcilià dal tuttafatg cun la teologia ed han puspè envidà mia veglia amur tar quella e ma persvas che jau possia uss er ma metter en il Grischun en il servetsch da la baselgia e surpigliar ina plazza sco plevon senza daventar in ipocrit u esser en cuntradicziun permanenta tranter la cretta persunala e l’ecclesiastica; e quest via vuleva jau er enchaminar da qua davent cun tutta resolutezza.

Tge che m’aveva adina fatg grondas difficultads ord vista etica è la lescha divina, a la quala tuts duevan esser suttamess en medema moda e tenor la quala tuts duevan vegnir giuditgads tuttina. Ch’i vegnia er a vegnir pretendì bler da quels ch’hajan retschet bler di la scrittira cler avunda; ma quest bler designescha gea be la mesira, la quantitad, ed uschia è adina restà per mai nunschliabel quai che sa referiva dapli a la differenza u la qualitad e n las natiras. Da schliar quest misteri m’ha medemamain gidà Schleiermacher, en spezial ina passascha en ses ‹Monologe› nua ch’el metta en fatscha a la natira umana en general l’individualitad e motivescha cun gronda luciditad e fermezza ils dretgs da quella. Igl è quai stà il segund punct che m’ha laschà sentir ed enconuscher per propi che betg la massa d’enconuschientschas è il punct decisiv tar la furmaziun dal spiert, mabain da tschiffar il princip respectiv, da pertschaiver il punct da glisch dal qual sulet vegn a sa derasar la dretga glisch e pussibilitar la dretga chapientscha e dominaziun dals objects d’ina sfera specifica.

Cun scuvrir ils dretgs da l’individualitad èn cun ina giada crudadas davent las millis difficultads che m’avevan turmentà pli baud reflectond davart la moda e maniera co ch’il mund vegnia regì e davart l’attribuziun da la responsabladad. Jau stoss repeter ch’i n’è betg tant la quantitad d’enconuschientschas, mabain l’energia dal spiert da far urden cun las enconuschientschas avant maun e da structurar bain quellas che distingua tant l’erudit sco er il brav magister ed igl è precis er quai ch’è d’admirar talmain vi da Schleiermacher, numnadamain ch’el sa mussa sez sco tal, ch’el correspunda sez al Socrates sco ch’el al descriva en si’introducziun tar il ‹Phädros› – ins al vegn a chapir a moda fitg clera e cun gronda satisfacziun interna, ubain ch’ins vegn a stuair conceder a sasez d’insumma betg enconuscher el. Quest partir da l’enconuschent, incontestabel, questa clera spartiziun entras cuntrasts – ed admetter che quels na sa laschan betg adina separar cleramain in da l’auter –, quest senn per giustia da metter en ina buna glisch mintga opiniun or da l’agen puntg da vista da quella, da zuppentar nagliur las varts sumbrivaunas, er betg tar las atgnas ideas, quest avanzar cuntinuadamain, betg a basa da princips determinads adoptads arbitrariamain, mabain sin terra franca, sin fundament segirà: quai èsi stà che m’ha captivà talmain vi da Schleiermacher e m’emplenescha anc adina cun admiraziun ed engraziament. El m’è daventà a l’universitad e per ils onns pli madirs quai che signur Fr. von Tscharner m’era stà per il gimnasi, e l’intermediatur per propi da mia meglra concepziun dal mund e reconciliaziun cun la teologia.

Cun la concepziun viventa da vaira religiusadad (al lieu da spiras furmlas ed agiuntas temporaras da quest’ultima) e cun distinguer e stimar l’individualitad envers la natira umana en general, aveva jau chattà in auter punct central per la vita che na m’ha betg be lubì da giuditgar auters cun dapli bainvulientscha, mabain er mamez cun dapli quietezza e confiert. A la scuidanza ed a la superbia eran uss tagliadas las alas ed il princip era consolidà, d’esser indulgents envers persunas d’autra opiniun e d’aspirar da daventar sez be quai che Dieu m’aveva incaricà da daventar, ma quai en tutta fermezza e perfecziun. La prepotenza uschè ordinaria da crair che quel che pensa ed agescha auter che nus sez haja dal tuttafatg entiert, che quel stoppia esser l’unfrenda d’ina errur nuschaivla e tschorventà d’egoissem ubain stinà entras nauschadads sch’el na sa laschia betg instruir, na sa laschia betg persvader da noss’opiniun, m’ha parì dapi lura sco pura parzialitad e suppressiun spiertala.

A Berlin era gist vegnida en moda entras Jahn la gimnastica e las uniuns da students. Senza entrar sez en in’uniun hai jau tgirà contacts cun quellas e sun ma participà als exercizis da gimnastica, ma senza grond success.

Students svizzers

Cun ils blers Svizzers ch’eran da quel temp a Berlin sun jau vegnì en contact a chaschun da festivitads spezialas; emprendì a conuscher pli datiers e stà en amicabla cumpagnia però be cun Carl von Jecklin da Cuira, cun Burkhardt da Basilea ch’era gia da quel temp in giuven um brav e respectabel e ch’è er pli tard sco burgamester ed en auters auts uffizis sa mussà sco tal, cun Hagenauer, da buna pasta, ma politicamain in fantast, cun ses frar ch’era stà pli baud directur da la chasa d’orfens a Königsberg e sa trategneva uss a Berlin, ma surtut cun Carl Schmidt dad Aarau, cun il qual jau hai er studegià mintgatant ensemen e che m’era in dals pli appreziads e chars ed è er restà quai dapi lura.

Ravugls famigliars

En ravugls famigliars sun jau vegnì a Berlin be intginas giadas tar signur Hanselmann, mes cassier, tar il qual jau n’hai però betg chattà bler elevant, cumbain ch’el aveva ina famiglia charina, ma ils figls dal qual han fatg sin mai l’impressiun d’esser Berlinais propi da filister. En pli a la sentupada tar Schleiermacher, nua ch’igl era però auter.

Co che umans orientads pli fitg vers anen pon sa sentir bler pli solitaris en ina gronda citad che en ina pitschna hai jau realisà per propi a Berlin, medemamain co che grondas citads han la tendenza da laschar sfradentar e stgatschar tut il cumadaivel che furma en lieus pli pitschens precis il liom da tutta cumpagnia. In mort, gea schizunt in incendi en chaussas sper las qualas ins emprenda da passar sperasvi quasi indifferent en ina citad gronda e sper las qualas ins sa ferma savens be per spir mirveglias. Disgust fai surtut sch’ins vesa tar funerals dals nobels be charrotscha e chavals, però nagins umans a suandar il til.

Teater

las producziuns da teater na m’han er betg attratg tuttina fitg sco auters da mes enconuschents, tant pli sch’ins sto sa laschar pressegiar davant il teater da las tschintg fin las set per survegnir ina plazza andanta en il parterre. Tge che m’ha pledentà surtut èn stadas main las ovras maisterilas da nossa poesia dramatica che las cumedias, en las qualas Devrient mussava ses grondius talent. Qua admirava ed amava jau l’art, per il qual jau na m’interessava uschiglio betg. Las grondas ovras da Lessing, Schiller e Goethe però giudeva jau bunamain dapli durant las leger a chasa, avend jau l’impressiun che lur eroxs n’hajan er betg chattà en ils acturs ils pli talentads represchentants equivalents.

Dresden

Ina bella episoda en mia vita universitara ha furmà in segiurn da quatter emnas a Dresden durant las vacanzas d’atun dal 1818. Jau hai abità la cun Jacklin tar in cumpatriot, Wazzau da Sarn, ed hai oravant tut visità la galaria da maletgs mintga di in pèr uras. Quai era per mai in grond daletg ed jau ma legrava da cor sch’il catalog ma confirmava ch’i sa tractava tar in maletg che ma pareva custaivel propi d’in enconuschent, malegià d’in artist famus. Da ma laschar sbarbuttar giu tut ordavant d’in Cicerone aveva jau refusà da l’entschatta ennà. Anc adina en buna memoria m’èn ils chaus d’anghels charins al pe da la Madonna di St. Sisto, St. Giorgio da Buonarotti en sia cumparsa virila, entant ch’ils mattets giogan cun mascras; sontga Cecilia, il maletg il pli perfetg da devoziun ed elevaziun religiusa che jau hai vis insacura en la vita ed en l’art figurativ; Lodovico Moro da da Vinci; il Salvader da Carlo Dolci, surtut pervi dal chalesch che sa chatta davant el che, guardà pli datiers, para bunamain d’esser in reliev, e tants auters.

Er las collecziuns d’antiquitads, da copias en gip, d’armas en lur perfecziunament successiv èn stadas per mai in grond daletg ed en il Grünes Gewölbe hai jau admirà las pli grondas custaivladads che jau aveva vis enfin lura.

Sächsische Schweiz

Er il conturn da Dresden e surtut in’excursiun en la Sächsische Schweiz han attribuì a schlargiar cor e spiert. Nus eran en trais, Jecklin, Graf da la Lituania che studegiava a Berlin ed jau. La pli gronda satisfacziun hai jau gì da puspè vesair ina giada dutgs clers e la Bastei, che po avair l’aspect il pli svizzer da tut ed è er per sai gia insatge grondius.

Sco nagin’autra m’ha questa excursiun mussà quant giavischaivlas ch’intginas malempernaivladads en viadi èn, sche quellas ans duain restar interessants en la memoria. Nus essan partids da la pli bell’aura da Schandau, avain inscuntrà en viadi in commerziant da Dresden cun sia dunna, sia quinada ed il spus da quella, in uffizier prussian, tut glieud simpatica. Cun els ensemen avain nus fatg il viadi si tar il Kuhstall, il Winterberg e giu tar l’Elba. I cumenzava gia a far stgir, ma la societad è sa decidida da returnar a Schandau. Nus n’eran betg anc arrivads lunsch che nus essan vegnids surprais da la pli terribla daratga, ils flums han cumenzà a crescher, nus passavan senza vulair en quels, eran bletschs tras e tras ed anc adina na vulevi betg chalar da plover. En Intginas chasa tar las qualas nus essan vegnids sperasvi n’ans vulevan ins betg laschar entrar, uschia che l’uffizier ha exclamà tut indignà: «N’ans laschan ins betg entrar tar la proxima, fatsch jau diever da la forza.» Quai n’è la finala betg stà necessari, tar la proxima ans han ins laschà entrar amiaivlamain, be cun la remartga che nus ans stoppian cuntentar cun sternim, letgs na sajan betg avant maun. Uschia èn pia ils dus pèrs numnads e nus trais students da Berlin entrads en la pitschna stiva, tuts bletschs cregn. Las paupras dunnas han guardà ina l’autra tut confusas: Duevan ellas restar l’entira notg en lur vestgadira bletscha u senza quella, quai che gieva anc bler main? Nus avain survegnì ovs, paun ed ina buna schuppa da farina ed avain empruvà da mitigiar nossa disgrazia cun far spass. Alura han ins manà natiers il sternim, las bunas dunnas han tratg or lur vestgadira che n’era betg absolutamain necessaria per laschar siar quella en cuschina ed èn sa messas sut l’egida da lur accumpagnaders cun nus ensemen sin il medem sternim. L’autra damaun faschevi puspè bell’aura e nus students avain cuntinuà persuls noss viadi, senza spetgar fin che las dunnas han gì fatg lur tualetta. Pir uss avain nus vis, tge devastaziuns ch’il stemprà aveva chaschunà ed a tge privels che nus fissan stads exposts, sche nus avessan cuntinuà la saira noss viadi, e precis quest’aventura è stà il motiv daco che jau sun uschè gugent ed uschè savens ma regurdà da quel.

Berlin. Hegel

A Berlin è er vegnì clamà da quel temp Hegel. Förster ha uss bandunà Schleiermacher ed è ì tar el; singuls da mes amis u cumpatriots sco Christ, Meyer, Schuster veneravan il nov filosof senza fin: oz, avevi num magari, ha el puspè discurrì sco in Dieu. Che uschè blers giuvens students spiertus discurrivan dad el cun tala fascinaziun, stueva er svegliar tar mai respect. Jau hai pia er giavischà da baiver da quest chalesch, sun ì en es collegi, hai tadlà cun attenziun e sun ma dà quatter emnas a la lunga tutta bregia da ma lavurar en ses sistem, però adumbatten: jau sun adina ma chattà senza funs sut ils pes, en autezzas fraidas, senza glisch. El vegn senza dubi ad esser excellent en sia moda, per ils congenials da ses pèr; per mai però na datti nagina u memia pitschna speranza da pudair far grond gudogn, hai jau pensà, ed uschia sun jau returnà cun tant pli gronda premura a las ovras ed ils collegis da Schleiermacher.

Tranter mes cumpatriots avevi inqual fitg diligents e buns ch’eran areguard lur enconuschientschas preparads meglier per l’universitad che jau, ma che n’han tuttina betg cuntanschì buns resultats e n’èn betg avanzads ad in pensar autonom. Jau hai perquai realisà ch’igl è fauss da trametter a l’universitad glieud uschè giuvna e ch’i fiss tenor mes avis giavischaivel che mintgina avess gia rimnà experientscha pratica ed emprendì a conuscher l’impurtant en ses uffizi, il medi en la medischina, il teolog tar in teolog, il giurist tar in advocat, avant che sa render a l’universitad. Quels als quals sa drizza Socrates e ch’èn ses scolars, èn bain stads umens madirs e tut autra glieud che noss gimnasiasts che legian il Plato.

Cumià da Berlin

Pervi da duas circumstanzas hai jau stuì bandunar l’universitad in mez onn pli baud che planisà. Signur Orelli aveva acceptà il clom al gimnasi da sia citad nativa e steva pia, per grond displaschair da ses amis ed anc pli grond dischavantatg per noss chantun, per bandunar la scola chantunala. En ses lieu sun jau vegnì elegì magister da talian e d’auters roms. Nagin auter clom na m’avess jau pudì giavischar dapli che quel a la pli auta instituziun da nossa patria, nua che jau aveva giudì pli baud mia furmaziun e dumbrava tranter ils magisters e las autoritads baininqual bun ami. Vitiers è anc vegnì ch’il clima da Berlin u il studi sever avevan strapatschà talmain mia sanadad che mes pèz aveva patì e sa sentiva attatgà fin al spidar sang. Quai è stà in motiv urgent dapli, d’acceptar il clom e returnar il pli spert pussaivel en la patria, ed uschia sun jau ma fatg pront la fin d’avust per partir da Berlin, nua che jau n’aveva betg chattà il squisit che jau aveva spetgà, ma bler auter che ma dueva daventar bler pli avantagius e custaivel.

Viadi da return

Deplorà spezialmain hai jau da stuair prender cumià da Koslovski e Schleiermacher, ils quals jau na dastgava strusch sperar da revair sin quest mund. A quest ultim hai jau fatg mi’ultima visita da cumià. Koslovski m’ha accumpagnà cun Jecklin fin tar il bel parc da Wörlitz im Dessauischen. La regurdientscha ch’el m’ha regalà è stà il maletg bain reussì da Schleiermacher, sut il qual el aveva scrit la passascha or da l’Evangeli: «Pertge ch’el n’instruiva betg sco ils magisters da la lescha e farisers, mabain sco in ch’ha pussanza.»

Jau aveva reducì il fimar tubac e per pudair resister meglier a la tentaziun prendì cun mai nagina pipa ed accessoris. A Potsdam essan nus ids a nudar en il lai, e suenter il bogn è dalunga sa dasdà il gust da fimar; qua è mes Koslovski vegnì cun battafieu, bursa da tubac, tubac ed ina pipa cun si l’edifizi da l’universitad da Berlin. Igl era quai ses regal da cumià. Uschè significativ e ponderà regalava mes ami.

A Wittenberg avain nus empustà la posta ed essan en il fratemp ids a guardar la citad. Suenter noss return n’era anc nagut semtgà ed il postigliun aveva be stgisas marschas. Qua è mes Koslovski explodì sco quai che jau n’aveva anc mai vis, e quai ha fatg effect. Silsuenter hai jau exprimì mes smirvegl co ch’el ch’era uschiglio uschè bun e miaivel, haja pudì far ina tala canera. El m’ha respundì rient ch’i saja necessari d’esser grop cun tscherta glieud; alura prendian els ins per nobels e dettian suenter, cas cuntrari vegnian els sezs grops e na fetschian betg lur duair.

Suenter esser spassegiads ensemen tras Wörlitz ed il parc ed avair giudì ils stabiliments, passentà ensemen la saira e l’auter di fin las diesch, è arrivà il mument da prender cumià. Igl è quai stà ina scena sco quai che jau na l’hai mai pli resentì ni avant ni suenter – ina dolur profunda, mitta a l’intern ed ina sort marventada exteriura – senza larmas, senza pleds, ina mittezza cumpletta. Ma suenter paucas minutas da distanza ha la dolur rut tras ses rempars ed in current da larmas ha dà aria a mes cor pressegià. Mes patratgs eran tar Kolovski, tar tut quai che nus avevan giudì ensemen, tge che jau aveva possedì en el, ed en questa regurdientscha ed en il profund engraziament envers la providientscha èn puspè returnads en mi’olma ruaus ed allegria. Sur Halle essan nus arrivads anc quel di a Lipsia, nua che er Jecklin m’ha bandunà e danunder che jau hai cuntinuà mes viadi vers Jena.

Qua hai jau l’emprim emprendì a conuscher Carl Folen, al qual jau era vegnì recumandà, hai ospità tar Luden ed auters e quità che questa citad saja fitg adattada per ina vita universitara cumadaivla. A Weimar sun jau m’introducì tar il cussegliader dal prinzi Meyer cun nagin’autra recumandaziun che quella d’esser in Svizzer. Er en vischinanza da la curt e malgrà tut las distincziuns cun las qualas el era vegnì onurà qua ed en auters lieus, era el restà in simpel Svizzer, discurriva anc ses dialect turitgais privà, ed jau hai passentà tar el in pèr uras fitg cumadaivlas. Goethe era absent, uschiglio avess el vulì ma preschentar a quel.

Schnepfenthal

Il respect che jau resentiva envers Salzmann sco pedagog m’ha intimà da far in’excursiun a Schnepfenthal. Deplorablamain eran discipels e magister da viadi en il Harz, l’aura plievgiusa, l’ustaria a Rödigen e la biera miserablas, quai ch’ha be anc augmentà mia nauscha luna, ed uschia steva jau per partir vaira dischillus, cura ch’insatgi, udind che jau saja Svizzer, m’ha anc renvià a Girtanner che m’ha envidà a café e cun il qual jau hai manà in’empernaivla conversaziun. Nagin da nus dus avess però sminà da quel temp che jau vegnia a maridar pli tard ina dunna da Schnepfenthal e che nus vegnian a daventar buns amis e parents.

Sur Eisenach sun jau uss ì fin al Rain, hai passentà in pèr bels dis a Wetzlar tar Weber, il directur dal gimnasi dal lieu, e sun ma legrà d’emprender a conuscher meglier la bella cuntrada che m’era gia daventada chara entras ‹Werther’s Leiden›.

In’impressiun maiestusa ha fatg sin mai Coblenza, il Rain cun sia lunga punt e la fortezza Ehrenbreitstein. A Coblenza hai jau puspè passentà cun in Svizzer, Leuzinger da Glarus ch’era magister al gimnasi dal lieu, ina saira fitg empernaivla en in curtin cun vin da la Mosel. Saja che jau era uss betg disà vi da vin ubain che nus avevan giudì da memia, en tutta cas hai jau gì da pajar l’auter di cun mal il chau e sun ì sur il cunfin prussian senza laschar visar mes pass. Per betg stuair returnar hai jau ristgà d’ir vinavant, prendend uschia en cumpra d’eventualmain vegnir mess en fermanza insanua; tut è la finala ì bain, ma tut il temp m’ha accumpagnà in tschert quità ch’ins faschess meglier d’evitar.

Questas cuntradas sper il Rain, oravant tut la foppa da Bingen èn pelvaira fitg bellas!

Sur Magonza e Worms sun jau vegnì a Karlsruhe, nua che professer Ladomus m’ha retschavì amiaivlamain. La cuida d’emprender a conuscher Hebel persunalmain n’hai jau però betg gì, essend el absent.

A Pforzheim hai jau visità in’enconuschenta nà da Berna, la giuvna Vulpius, ed hai deplorà da betg er avair inscuntrà las stimadas giuvnas Colani.

A Heidelberg e Tübingen hai jau entupà students grischuns che m’han mussà la cuntrada, e m’avischinond adina dapli a la Svizra e passond la finala en il chantun Schaffusa tras ils bels guauds da faus, èn er s’intensivads en mi’olma ils sentiments patriotics. A Schaffusa hai jau puspè visità l’amicabel professer Georg Müller, hai admirà la cascada dal Rain e sun ì da qua davent a Turitg, nua che jau hai puspè passentà intgins empernaivels dis tar ami Orelli.

Davent da Wörlitz aveva jau fatg quasi l’entir viadi – dapli che 200 uras – a pe, ma rinforzond en questa moda betg mo corporalmain, mabain er spiertalmain entras bleras fitg bellas regurdientschas. Enritgì ed elevà sun jau ma drizzà uss da buna luna e plain speranza vers la patria, nua che jau sun vegnì beneventà cordialmain da geniturs ed amis.

XI. Magister a la scola chantunala

Engaschament a la scola chantunala

D’occupar ina plazza en la patria sa lascha bain considerar per mintgin sco l’opziun la pli natirala. Sco per la planta è er per l’uman il terren nativ il pli fritgaivel. I constat bain che magisters esters pon magari operar cun dapli success che indigens; nua che quai è il cas sto però esser avant maun dapli talent, pertge ch’en cas d’enconuschientschas egualas areguard savida e metodas d’instrucziun vegn l’indigen a meritar la preferientscha. El vegn gea ad enconuscher meglier il stadi da furmaziun da ses pievel ed oramai er a chattar pli tgunsch il dretg tun per derasar il bun e metter ord via il nausch. Quai vala bain en emprima lingia per la scola populara; ma er areguard la scolaziun superiura vuless jau pretender ch’i saja pli u main tuttina: s’allontanescha quella memia fitg dal popular, vegn ella per regla er ad esser main viva e main fritgaivla. Cun questa persvasiun, ch’è be anc daventada pli ferma en il decurs dals onns, ed accumpagnà da las meglras intenziuns e bunas speranzas, sun jau entrà en la scola. E pelvaira: in champ d’activitad che m’avess correspundì meglier, na m’avess jau betg pudì giavischar. Las autoritads, tant il cussegl da scola sco er il directori, sa cumponivan dad umens che jau stimava fitg – von Tscharner, von Albertini ed auters pli. En scola sun jau fruntà sin magisters d’antruras, ils signurs Kind, Tester, Richter, ed a medem temp auters umens cun ils quals jau aveva gia fatg amicizia, sco per exempel Herbst; en la citad dapertut anteriurs camarats da scola ed enconuschents, quai che m’ha legrà fitg suenter uschè lunga absenza.

Situaziun da la scola

La scola chantunala, fundada il 1804 e dotada dal stadi cun sulettamain 2000 rentschs per onn, era creschida pass per pass, daventada pli e pli populara e sa mussada sco instituziun commensurada e benefizienta. Gia cun pladir provisoricamain ils signurs von Tscharner, pli tard il signur Kind ed oravant tut Tester per la matematica avev’ins contribuì bler a quest svilup. L’onn 1814 han ins alura anc elegì signur L. Hold, anteriur magister ad Aarau ed ami dad Ever, cun metter en vista d’eleger el suenter in onn sco rectur, quai ch’el è alura er stà fin in onn avant sia mort. Sia pli gronda operusitad ha el senza dubi sviluppà durant ils emprims onns. Tenor dir da ses emprims scolars na sto el betg be avair instruì las linguas veglias bundant meglier che quai ch’igl è stà il cas pli tard, mabain er avair s’acquistà gronds merits entras urden e disciplina ed inspiraziun spiertala. Sin ses cussegl han ins dalunga clamà Orelli ch’ils scolars han stimà sco strusch in auter e ch’ha fatg tant dal bun entras si’erudiziun e sia buntad. Pli tard è vegnì tiers Weber ch’era bain erudit ed enconuschent litterar, ma insumma betg adattà per nossas relaziuns, ed il qual è restà en buna memoria dapli pervi da ses umor satiric che pervi da sias prestaziuns. Grond disgust aveva el da curreger cumponiments, e da quai ha ses cor torturà dà expressiun en ina poesia, nua ch’igl aveva tranter auter num:

 

O schöne Zeit, wo Kindlein noch und Rüde

In einer Wiege lag,

Und keiner Hefte schrieb und keiner corrigirte.

 

Cuira ha el caracterisà en in’autra chanzun sco suonda:

 

...Und zu fünf unscheinbaren Thoren

Stürzt eilend hinaus trunkliebendes Bergvolk.

 

Cusseglià da Weber è alura er vegnì elegì Herbst, ses ami d’universitad e pli tard ses successur sco directur al gimnasi da Wetzlar. In bun magister ed empernaivel cumpogn, la partenza dal qual nus avain deplorà fitg. E probablamain è er el sez s’enriclà d’ans avair bandunà uschè baud.

Directur Hold

Sche Schleiermacher sutdivida l’educaziun en ina negligenta ed ina tirannica, alura s’avischinava quella da signur Herold senza dubi a quest’ultima. Cun proceder a moda uschè tirannica è el gia vegnì ils emprims dis en ils fiers cun Weber, ed il bun Orelli ch’al era sa surdà a l’entschatta dal tuttafatg ha el la finala dumagnà uschè lunsch che quel è finalmain s’emancipà ed ha bandunà plain malaveglia la scola ch’el aveva serrà cun tutta charezza en ses cor. A moda sumeglianta èsi er ì cun ils scolars: ubain ch’els daventavan sias creaturas u ch’els gievan en paglia sut el. Intgins han bandunà la scola be per quest motiv e per lur grond donn avant che avair terminà il curs, ed ils ultims onns devi tranter ils magisters e scolars bain mo fitg paucs ch’avessan sentì envers el pli gronda stima morala nundir simpatia. Tenor mia persvasiun èsi stà el cun ses proceder sever e formal a sutminar e bandischar da la scola la bun’encletga tranter ils magisters e la pietad tar ils scolars. El n’ha betg sa laschà persvader ch’ins possia manar pli tgunsch scolars ad ademplir lur obligaziuns tras libertad miaivla che tras leschas e puniziuns memia severas, e ch’il quità principal d’ina buna autoritad da scola stoppia esser drizzà bler dapli sin proteger la giuventetgna da surpassar las leschas che sin traplar ella durant surpassaments. Senza avair sez gì pli grondas tensiuns cun signur Herold, n’hai jau tuttina betg pudì parter sias ideas davart l’educaziun e na crai betg ch’el, tar tutta severitad en dumondas eticas, haja acquistà gronds merits a favur da nossa scola.

Alloschi

Alloschi hai jau prendì tar il salter Sprecher, nua che Orelli era stà, e nua che Herbst ed intgins megliers scolars chantunals sa chattavan anc adina. La famiglia viveva da quel temp en bainstanza e tant a maisa sco er cun l’alloschi ed il tractament pudeva jau esser dal tuttafatg cuntent. Attenziun tenera m’han surtut cumprovà la dunna e la figlia tar in malcostas che m’ha rentà anc lez atun in pèr dis vi dal letg.

Instrucziun

Sin ina dir’emprova sun jau vegnì mess cun surpigliar tut las lecziuns dad Orelli, tant pli che jau aveva er d’instruir istorgia romana, quai che jau hai bain fatg gugent, ma senza propi disponer da las enconuschientschas necessarias. Per mamez è quest’instrucziun en tutta cas stada fitg utila, avend jau gì da m’approfundar en Niebuhr e Livius. Pli tgunsch èsi ì cun las classa talianas, cumbain che jau n’aveva er qua anc nagina experientscha e che jau aveva negligì vaira ferm questa lingua a l’universitad.

Röder

Ils proxims onns è la scola chantunala vegnida sviluppada ed extendida considerablamain. Per l’instrucziun da franzos han ins elegì Röder, fin qua preceptur a Mariehalde tar cont Benzel-Sternau. Quest rom, per il qual el era adattà bler damain che per auters, ha el instruì be curt temp; silsuenter ha el surpiglià divers auters roms d’instrucziun, ha gì gronds merits per l’instrucziun da geografia e d’istorgia e s’acquistà enconuschientschas da nossas relaziuns e da l’istorgia grischuna sco che quai è strusch reussì ad in auter ester. El ha er sviluppà entaifer curt temp ina grond’activitad litterara, en spezial ensemen cun colonel P.C. von Tscharner cun il qual el ha redigì il ‹Volksblatt› e la ‹Bündner Zeitung› ed edì pli tard la ‹Beschreibung von Bünden› e baininqual autra lavur custaivla. Medemamain ha el s’acquistà la cumplaina confidenza da las autoritads. Da deplorar è be ch’el stueva er scriver per gudagnar ses paun ed aveva la reputaziun da betg adina disponer da la nunpartischantadad e fermezza da caracter che fiss stada necessaria. Uschia han blers, e schizunt amis dad el, crititgà grondamain il necrolog ch’el ha scrit da regens Purtscher, in redemptorist ch’era bain in um spiertus, ma che n’aveva betg gist contribuì a la toleranza en il Grischun. Percunter han autras da sias lavurs istoricas ch’el ha scrit per incumbensa da la Regenza chattà fitg buna accoglientscha. Intginas da quellas èn er vegnidas translatadas en talian e rumantsch.

Gimnastica

Pauc pli tard han ins engaschà signur Völker dad Eisenach, in fugitiv politic e tuttina sco Röder ami intim da Sand; cun el è arrivada la gimnastica a la scola chantunala e vegnida pratitgada cun grond ardiment. Da quel temp deriva er in’artga da chanzuns tudestgas che nus avain laschà stampar, uschia che las duas bellas chanzuns che jau aveva manà cun mai da Berna ‹Rufst du mein Vaterland› e ‹Herz, mis Herz, warum so traurig?› èn er daventadas popularas en il Grischun. Er Wilhelm Snell e Carl Folen èn uss vegnids a Cuira ed han contribuì betg pauc a promover il liberalissem ed ad embellir la vita sociala. Nus tuts abitavan en la medema chasa tar salter Sprecher ed uschia avain nus savens manà a maisa e la saira conversaziuns fitg empernaivlas ed instructivas.

Seminari da magisters

In’autra fitg impurtanta amplificaziun da la scola chantunala ha furmà la fundaziun dal seminari da magisters ch’era collià cun quel. L’emprim sboz latiers aveva fatg directur Hold; quel era gia vegnì approbà dal directori e dueva uss anc vegnir suttamess al convent da magisters. Tenor quest sboz duevan vegnir prendids da la summa che derivava da la cassa statala 1000 rentschs per salarisar in magister ed il rest servir sco stipendis per ils students da teologia che duevan alura prender sin sai l’obligaziun d’er dar in pèr onns scola en lur vischnancas. Encunter quest plan han uss protestà intgins magisters. Betg tut ils plevons, han els manegià, sajan er buns magisters, en vischnancas pli grondas na vegnian els nunpussaivel a pudair dar scola senza interrupziuns frequentas, e quels che s’interesseschian per la scola ed hajan la chapientscha ed il talent persuenter, vegnian franc er a s’engaschar per quella senza vegnir obligads explicitamain. I saja perquai pli cunvegnent d’accordar quests stipendis ad absolvents dal seminari sco tals; quai vegnia alura gist ad animar figls da la populaziun rurala pli bainstanta da sa deditgar a questa professiun, la furmaziun da magisters a sa perfecziunar pli e pli ed entras quai betg mo a star a disposiziun a las scolas megliers magisters, mabain las vischnancas er a survegnir burgais e presidents da vischnanca pli scolads. En ina segunda conferenza davart questa tematica èn er stads preschents ils signurs dal directori. Il sincer ed undraivel signur Fr. von Tscharner è uss er sa mess sin nossa vart, entant che signur von Albertini ha declerà ch’el n’haja nagut encunter sch’ins veglia far in’emprova en quest senn, drizzà a mai ha el però agiuntà en tun beffegiant: «Lura vegnin nus bain a vesair, signur Carisch, che Vossas aspectativas areguard aspirants per quests stipendis na vegnan mai e pli mai ad ir en vigur.» L’emprova è vegnida fatga provisoricamain per trais onns, en tut per dudesch discipels – ed aspirants n’hai mai mancà durant tut quest temp. Er areguard las ulteriuras aspectativas n’essan nus insumma betg vegnids trumpads, il cuntrari: da preschent occupa in grond dumber d’anteriurs absolvents dal seminari da magisters ils impurtanta uffizis en lur vischnancas, ha cuntanschì auts posts en il corps d’uffiziers e daventada deputads en il Cussegl grond respectabels. L’instrucziun pedagogica e metodica da quests magisters vegnents è vegnida surdada a mai ed è adina restà in dals roms preferids en mia vita da magister.

In auter midament a la scola chantunala che ma para fitg impurtant ha gì lieu cun separar en las duas classas inferiuras en l’instrucziun da tudestg ils scolars rumantschs da quels da lingua tudestga. Er quest’instrucziun da tudestg han ins surdà a mai che sun da lingua rumantscha, ed essend che jau hai instruì quest rom cun plaschair e premura, crai jau ch’el saja vegnì introducì per il bain da la scola e per grond avantatg dals scolars rumantschs. In magister rumantsch sa numnadamain meglier tge difficultads che sa preschentan als scolars rumantschs, sin tge ch’el ha oramai da drizzar surtut si’attenziun, tge ch’el duaja explitgar ed exercitar. Per quest’instrucziun hai jau scrit mes pledari tudestg-rumantsch-talian ch’è, malgrà tutta imperfetgadad, gia cumparì en terza ediziun ed ha prestà a baininqual scolar buns servetschs.

Er l’instrucziun da chant, la quala n’aveva deplorablamain mai propi vulì prosperar a la Scola chantunala ha uss survegnì cun signur plevon Imler in bun magister ed entras quai nov schlantsch.

Jau hai gia fatg survart menziun da mia maisada tar salter Sprecher ed ins po s’imaginar ch’i vegniva er savens politisà qua. Jau era daventà profundamain liberal e represchentava a l’entschatta bunamain sulet questa partida ensemen cun mes ami Tester, e perquai survegniva jau alura er bravamain giu per il grugn da signur burgamester von Albertini. Jau sun restà fin oz da cor liberal, ma mes liberalissem è sa sclerì fitg. Jau hai prendì quel a l’entschatta a moda memia teoretica e manegià ch’ins stoppia mo insister sin bunas leschas e constituziuns liberalas. Pir in pau a la giada hai jau realisà che leschas e constituziuns pon mo daventar entras il pievel per il qual ellas èn destinadas insatge viv ed effizient e na sa laschan mai considerar be per sai, mabain be en relaziun tar il pievel per las qualas ellas èn destinadas. Las constituziuns che s’impundan a favur da la furmaziun dal pievel e promovan a medem temp la moralitad, la giustia ed il progress e n’èn betg be teoreticamain liberalas m’han parì pli e pli las meglras e las sulet giavischablas.

Dal rest sto mes liberalissem er gia esser stà a l’entschatta vaira moderà; en tutta cas han mes cumpogns da partida gì fadia da m’acceptar en lur mez e n’han gnanc empruvà da ma proponer per uffizis pli auts. Be tant hai jau emprendì en quest connex che umens spiertus, da cler’egliada pon vegnir tschorventads terriblamain da passiun da partida e sa surdar a speranzas ed aspectativas ch’ins n’avess mai cret. En curt temp hai er propi gì num en las gasettas ch’i saja sa furmà a Cuira in foyer de revolution ed il congress dals prinzis a Töplitz ha inoltrà protesta tar la Dieta federala che nossa regenza laschia entrar e prendia si en il Chantun carbonari ed autra glieud privlusa. En quest document suttascrit da Metternich e Hartenberg eran designads tranter ils esters W. Snell, de Prati, Folen e Völker sco tals, tranter ils indigens jau e Christ, senza dir tgenin dals dus frars che saja manegià, Paul ni Ludwig.

Per fortuna era da quel temp burgamester Fr. von Tscharner en la regenza. El ha perquai interrogà amiaivlamain ils esters e quels al han stuì dar lur pled d’onur d’avair en noss Chantun naginas intenziuns revoluziunaras u da vulair far insatge che pudess periclitar il ruaus d’auters stadis e giustifitgar plants da lezzas varts. Suenter che quels al han dà lur pled, ha el descrit lur caracter e lur cumportament en il Chantun confurm a la vardad e defendì els decididamain cunter l’accusaziun ch’era vegnida fatga. Essend quest rapport daventà memia lung e Tscharner oramai en viadi a Lucerna pervi dad autras fatschentas, al ha il landamma da la Svizra supplitgà el da far in excerpt, il qual ins ha alura inoltrà al Congress dals prinzis. A moda uschè averta e decidida vegn ins bain darar ad avair fatg frunt als regents dal mund sco en quest scriver, uschia che la chaussa è stada liquidada.

Or da brevs ed inspecziuns dals cudeschs dals esters da tschertas ustarias ch’èn silsuenter vegnidas preschentadas a signur von Tscharner ha el però gì il displaschair da stuair sa persvader ch’ina part dals fugitivs na sajan tuttina betg uschè innocents sco quai ch’el aveva cret e descrit els. Pli tard han insinuaziuns che sa basavan sin cumprovas da quest gener necessità da far bandunar voluntarmain noss Chantun ils signurs Völker e Folen, uschia che la scola ha pers en l’emprim in bun magister da gimnastica ed en l’auter in magister provisoric d’istorgia, latin e tudestg, per il qual tut ses scolars avevan gudagnà la pli gronda attenziun e charezza. Völker è sa rendì en l’Engalterra ed ha l’emprim fatg sia fortuna sco magister da gimnastica a Londra e pli tard sco proprietari d’in institut a Liverpool. Folen è ì a Basilea, nua ch’ins è sa dà tutta bregia d’al stimar; damai che quai n’ha però betg vulì reussir, è el emigrà en l’America, nua ch’el è l’emprim stà professer da litteratura tudestga a l’universitad da Cambridge, Massachusetts, e pli tard preditgant d’ina cuminanza d’unitarists a Boston. El è vegnì per la vita sin ina nav nua ch’era rut or fieu, e Channing, ch’era daventà ses ami, ha descrit ses caracter a moda tant vaira sco maisterila en ses pled funeral ‹Über die Leiden der Welt›, al tschentond uschia in grondius monument.

Mes liberalissem, quant moderà che quel pudeva er esser, ha entant tuttina gì per consequenza che baininqual veglia amicizia è, sche er betg gist ina dapart dal tuttafatg, sche tuttina sa sfradentada. Quai è surtut stà il cas tar mes ami da giuventetgna colonel Ulrich von Planta-Reichenau, cun il qual jau aveva passentà en scola e surtut a Tumein uschè bleras bellas e manà in temp ina fitg intensiva correspundenza. Uss n’ans chapivan nus betg pli, saja ch’el era permalà e daventà ipocondric u che jau n’al bastava betg pli. Pir blers onns pli tard essan nus puspè ans vegnids pli datiers e surtut en la cumissiun administrativa da la fundaziun Hosang hai jau savens gì chaschun da puspè reconuscher e stimar il vegl ami e sia buna tenuta.

Areguard la metoda d’instrucziun hai er jau fatg l’enconuschenta experientscha ch’ins sgola a l’entschatta memia ad aut e vul intermediar als gimnasiasts tut il bel e grond ch’ins ha emprendì a l’universitad. Magisters raschunaivels sa libereschan in pau a la giada da talas errurs ed emprovan da s’orientar dapli suenter il stgalim da furmaziun ed a las capacitads da ses scolars enstagl tenor lur predilecziuns ed alura vai bain. Tgi che na sa betg far quai, vegn ad avair da sa lamentar che sias stentas hajan be pitschen effect e betg darar a reproschar als scolars quai ch’è be sia culpa. Salzmann ha segir raschun sch’el pretenda: «Vai mal en l’instrucziun, sche craja be che ti sajas en emprima lingia la culpa da quai e meglierescha surtut vi da tatez.»

Suenter intgins onns eri daventà in pau monoton tar ils Sprechers ed jau sun ma decidì da translocar mia maisa da mezdi en in’ustaria – tar il ‹Freund› e pli tard en il ‹Steinbock› – e da prender a fit in’atgna stanza. Jau sun daventà sutlocatari tar l’ami Gengel a St. Margreth ed hai survegnì là las duas pli bellas stanzas cun ina cista magnifica ed hai vivì là, schebain solitari, sche tuttina propi cuntent. En la medema chasa viveva Nett, il cassier chantunal da pli tard, silsuenter er l’ami Salutz ch’era vegnì engaschà a la scola chantunala, e nus trais avain sco mats vegls passentà baininqual saira da buna luna cun in magiel vin e discurs divertents.

Anc pli grond giudiment e pli ritg’instrucziun m’ha però purschì la lectura da noss gronds classichers tudestgs. Pir uss hai jau emprendì da chapir meglier Goethe e d’al stimar endretg. Jau n’al hai uss betg pli contemplà be da la vart morala, mabain da la vart artistica, e quai sco in che na sa stenta gnanc tant da represchentar ideals umans senza macla, mabain da prender ils umans sco ch’els èn e d’als avischinar a lur agen ideal. Jau confess che sche jau hai acquistà intgina enconuschientscha da l’uman e sun ma disà da far attenziun al caracter, sche è quai oravant tut d’attribuir a Goethe ed oravant tut a si’ovra savens discreditada ‹Wilhelm Meister’s Lehrjahre›. En quella hai jau chattà in mund da caracters ch’èn tuts, dal pli infam al pli nobel, bain idealisads, ma tuttina d’enconuscher tgunschamain sco creatiras umanas ed interessantas precis pervi dals cuntrasts meisterils en lur descripziun. Quai cumenza gia tar ils dus amis Werner e Meister sco commerziants, alura las figuras masculinas cun tut lur nianzas, dal Melina filistrus u il Friedrich imprudent fin siador tar il Lothario tant generus. Medemamain las figuras femininas, da la Philine fin a la Natalie squisita, a la quala Therese serva sco folia resp. vegn schizunt preferida da quels ch’èn sulettamain raschunaivels.

Er Jean Paul hai jau emprendì d’enconuscher pir uss endretg e gì vi dad el in immens giudiment. Gea, quai èn stadas sairas magnificas che jau hai passentà sulet en la chamona d’iert sur las vignas a St. Margreth en cumpagnia dals gronds morts, drizzond da temp en temp l’egliada vers las muntognas magnificas da la Surselva che glischavan en il cotschen da la saira e giudend en questa moda la grondiusa natira enturn mai. Dis da bell’aura passentava jau qua las emprimas uras da la damaun e las davosas da la saira. Magari pensava jau che jau duess forsa ir en cumpagnia, visitar amis u frequentar l’ustaria; ma regurdond però, quantas giadas che jau era gia returnà da talas visitas fraid e vid e quant temp che jau aveva lura stuì impunder per be ma revegnir ina furma dad ellas, sche prendeva jau pli gugent mia buttiglia vin u biera ed in classicher e ma rendeva tar la chamona. Uschia hai jau savens passentà en solitariadad las pli bellas uras insumma. Mes vademecum ma regorda anc d’intginas da las lecturas che m’han pledentà ed occupà il pli fitg.

Jau hai gia remartgà repetidamain d’avair chattà da giuven ensi paucs amis, ma d’esser m’unì a moda tant pli intima cun quels ch’avevan sveglià en mai simpatia. Sa chapescha: mia natira è memia dira, memia decidida per betg er laschar resorti là nua che jau tasch la malaveglia che jau resent tar tut quai che na ma cunvegna betg, e quai permalescha savens dapli che reproschas e cuntradicziun. Tuttina sco cun las persunas viventas vai a mai però er cun ils cudeschs: u ch’els na ma pledentan insumma betg, ubain ch’els ma tschiffan cun tala forza sco che quai n’è forsa betg savens il cas, ed er da be vesair quant pauc che quai era savens il cas tar buns e chars amis m’ha betg darar fatg malavita.

L’emprima impressiun d’in uman m’ha adina rendì quel ubain fitg simpatic ubain decididamain antipatic, surtut tar las dunnas, ed jau na ma regord betg d’avair fallà u d’esser vegnì trumpà cun suandar quest sentiment. Surtut entras ils ‹Monologe› da Schleiermacher ed entras sias ‹Predigten über den geistlichen Hausstand› aveva jau survegnì ina grond’idea da la lètg. Ma damai che jau aveva gia difficultads da far amicizia cun umens, dubitava jau tant pli che jau vegnia a chattar tranter las dunnas grischunas ina che ma cunvegna entras sia furmaziun e ses caracter en general, pia entras intima simpatia, e che, sche jau la charezzas, er ella ma pudess vulair. Conscient da quai aveva jau quasi pers la speranza da pudair serrar ina lètg e ma cuntentava cun emprender d’enconuscher e bels caracters feminins, d’als respectar u charezzar u venerar mo cun l’undrientscha generala. Da quest gener eran stadas dunna podestata von Albertini, dunna Mengia Curò. Da quel temp hai jau emprendì a conuscher dunna Alberica von Planta, nata contessa Christ, ed hai stuì admirar sia bellezza ed amiaivladad. Vi da ses egls sun jau l’emprima giada vegnì al cler davart il vers en la famusa poesia da Petrarca, nua ch’i vegn ditg dals egls da Laura: «Pietosi a riguardar, a muover parchi.» Questa dama na vegniva en general betg giuditgada a moda fitg favuraivla; jau sun però persvas che gist sia sinceradad e directezza ha permalà blers; forsa laschava ella magari er in pau memia bler libertad a sias lunas. Malgrà quai è ella stada per mai ina da las pli sinceras dunnas ch’ins po emprender d’enconuscher, ed oravant tut er pervi da ses chant, sia furmaziun, sia pietusadad e natiralezza sco er pervi da las bellas brevs ch’ella scriveva, stimava jau ella da tut cor, e sia cumpagnia e la correspundenza cun ella han gì sin mai in’influenza benefizienta.

Ina fitg buna amia m’è er daventada da quel temp dunna U. Gengel, nata Petzi. Ses senn pietus, sia buntad dal cor ed il quità ch’ella ha gì d’ina educaziun raschunaivla da ses uffants ma l’han rendì fitg respectabla.

Dunna landrehtra Anna Casutt, nata Walther, da Castrisch, mia cusrina che jau hai pir emprendì d’enconuscher tard, ha adina gì in cor serain ed umilitaivel schizunt sch’ella aveva da patir pitramain, ed ha demussà envers mai uschè blera buntad, bainvulientscha e confidenza ch’ella m’è daventada fitg chara e che jau hai passentà bleras uras daletgaivlas en il circul da sia famiglia.

Betg durant mes segiurn a Bergamo, mabain pir bler pli tard m’è dunna Apollonia Curò, nata Ganzoni, da Celerina daventada ina fitg chara amia. Il contact cun signur docter Gündel e mes amis Frizzoni era stà per ella in grond gudogn areguard furmaziun e noblezza dal caracter ed ella sa deva gronda fadia cun ses uffants empermettents, dals quals ella m’ha pli tard affidà in figl a l’educaziun. En si’otgavla gravidanza, anc en plaina fluriziun, ha ella tschiffà ina malsogna da la gnerva, e da ses uffants èn tuts danor dus ids ordavant ad ella en la mort u suandads ella curt suenter.

Considerond mi’admiraziun per dunnas d’ina natira nobla stueva sa chapescha er s’imponer mintgatant il patratg da maridar, ma tuttina savens stueva quel vegnir chatschà enavos cun ina tscherta melanconia. En il circul d’amis dalunsch e damanaivel m’era er vegnì cler a moda empirica ch’i na bastia betg per ina buna lètg che um e dunna sajan, sco ch’ins di, buna glieud. Jau aveva vis lètgs da las qualas ins avess pudì pensar che cun in tal um u ina tala dunna stoppia il partenari esser cuntent, e tuttina n’eran els betg cuntents, na gievan betg a prà, n’eran betg colliads in cun l’auter tras simpatia interna. Tant pli temelitg sun jau daventà en quest reguard. Da bellezza, ritgezza, stan ed auters aspects exteriurs crajeva jau da stuair e pudair abstrahar, hai però tuttina stuì dubitar da chattar quella ch’era adattada per mai tras lur caracteristicas internas, ed era decidì da maridar be sut quest’ultima cundiziun.

Bravuogn. Babette Juvalta

Jau aveva vis pli baud in pèr giadas be curt e casualmain ina parenta lontana, cur ch’ella era en l’institut da giunfra Bavier e Niederer e pli tard puspè udì casualmain d’ina veglia amia che l’enconuscheva pli datiers bler dal bun dad ella. Questa parenta lontana, che m’era pelvaira stada en memoria tras sia bellezza, hai jau pensà, stos ti tuttina emprender d’enconuscher e sun ma mess in bel di d’atun la damaun marvegl a pe sin via sur Parpan, Planeiras e Filisur a Bravuogn. La bellezza melanconica da l’onn avanzà, la natira magnifica e mes Dante che jau prendeva da temp en temp nauadora, avevan sveglià en mai sentiments fitg privads. A Bergün sun jau ì en l’ustaria ed hai alura fatg ina visita tar il signur cusrin, hai però tschertgà adumbatten sia bella figlia. Ella saja ida sin il funs, sin in er là si. Tgi ch’ha vis Bravuogn durant la bella stagiun, tant pli sch’el è arrivà nà dal Crap da Bravuogn che fa il cuntrast be anc bler pli grond tranter lezza terribla chavorgia e quest grond bassin vers cun ses lung, bel vitg, vegn a chapir ch’ina spassegiada tras questas pradas, tant pli sche quella serva ad in tal intent, ha insatge fitg carmalant, ed jau n’al hai betg spustà ditg. Jau aveva pelvaira er prendì la dretga direcziun, pertge che m’avischinond sin ina via champestra ad intginas persunas sin la spunda, m’è gist vegnida encunter la giuvna che jau tschertgava en sia simpla vestgadira, ma plain legria e grazia e ma salidond il pli cordialmain. Ella m’ha accumpagnà enavos a chasa e nus ans chattavan là en stiva sulets. Ella era propi ina da las giuvnas las pli bellas ed amuraivlas che jau hai emprendì a conuscher insacura. Qua hai jau sentì per l’emprima giada tge che vaira amur or da simpatia è, e la bellezza, natiralezza e raschunaivladad da la giuvna m’han tschiffà talmain che jau hai stuì pensar: «Quella, precis quella èsi che para adattada da ta far ventiraivel.» Jau la stoss inditgar per num, questa bella giuvna da mi’emprima amur, igl era Babette Juvalta, la figlia dal plevon dal lieu, la mamma ina Casparis, tras la quala els eran parents cun nus. Be paucas uras hai jau passentà tar ella, ma cuntent sco in retg, e sun alura returnà en mi’ustaria, la quala, malgrà la numerusa societad, ma pareva sula, hai fatg l’auter di ina curta visita da cumià e sun sa mess sin via da return vers Cuira. Ch’il signur parent aveva sminà insatge da mi’intenziun e che quella n’al cunvegniva betg propi, hai jau pudì concluder or da quai che jau sun tant la saira sco er l’autra damaun vegnì envidà pli per maniera che cordialitad da restar tar els. Quai ha bain mitigià in pau mias speranzas, n’ha però betg pudì retegnair mai da far ulteriurs pass per metter en urden la chaussa. La notg avevi pluvì e navì e cun ir davent m’ha Babette emprestà in parisol cotschen; quai m’ha parì in segn fortunà. L’aura e las vias eran vegnidas nauschas, ma cun la chauda emprim’amur en il cor n’hai jau strusch fatg stim da quai, ed jau n’hai, schebain l’entir temp sulet, mai fatg d’aura uschè nauscha in viadi uschè empernaivel. Da bun anim sa laschan las adversitads exteriuras surmuntar tgunschamain.

Arrivà a chasa èsi alura er gia stà il segund di mia fatschenta la pli urgenta, d’exprimer envers quest’olma fidaivla senza naginas retegnientschas tut ils sentiments che jau haja per ella, cun il giavisch ch’ella haja er da sia vart resentì il medem e che nagin impediment, ni da vart da ses geniturs, ni da ses agen cor na vegnia da qua davent ad impedir nus da far enconuschientscha pli intima. Quest’enconuschientscha pli intima, senza la quala ina relaziun sco che jau la giavischava fiss tuttina stada in pau ristgada, avend vis in l’auter be in uschè curt mument, sa laschia realisar il meglier per ella e per mai, sch’ella sa resolvia d’anc vegnir ina giada a Cuira en l’institut u tar ils amis communabels, damai ch’i ma saja uschiglio strusch pussaivel da la vesair savens. Quai è pelvaira stà ina detga pretensiun, per la quala mes amis m’han savens fatg reproschas e la quala er jau mez hai deplorà pli tard. Tenor mia conscienza da lezza giada areguard in eventual matrimoni, ma pareva quai però indispensabel, betg mo per interess persunal, mabain er per il meglier da la giuvna. Ella ha respundì per rumantsch ed uschè raschunaivel, naiv, charin sco che jau l’aveva resentì en il contact persunal. Ella haja er sentì tut l’auter precis en medema moda sco jau, na saja però betg abla d’exprimer quai uschè bain; ma da l’idea da vegnir a Cuira na veglian ses geniturs savair nagut, ed jau duaja desister da quella, i saja er propi betg endretg ed in professer stoppia vesair en sez quai. El ha er vis en sez, ma memia tard. Questa, sco che jau realisesch uss, propi tgutga pretensiun da mia vart è stà l’emprim e bain er principal motiv daco che questa mi’emprima amur è stada senza success. Vitiers èn però anc vegnids auters motivs: ils geniturs giavischavan bain da salvar lur figlia en il vitg e forsa anc dapli da la pudair maridar cun in um ritg, quai ch’els avevan gia en buna vista. Alura èn anc vegnidas vitiers casualitads che pudevan vegnir interpretadas faussamain, quai ch’il bab ha er fatg e probablamain betg senza intenziun. Basta, reclamond l’amur er en mes cor adina dapli ses dretgs, ed annunziond jau ad ella ina nova visita e mettend en vista scleriment areguard las malchapientschas, hai jau survegnì da ses bab ina resposta latina fitg fraida e dad ella ina resposta rumantscha fitg chauda, en la quala ella è sa lamentada ch’ella haja, sperond sin mai, resistì ditg a las plaschentinas dad auters e saja pir sa decidida da dar ses maun a quel che ses bab l’aveva cusseglià, suenter l’avair segirà che jau na pensia betg pli ad ella, na m’interesseschia betg pli per ella. «Tais Professer ha un bel buonder da tai», saja vegnì ditg ad ella e ses cor vulnerà uschia malamain. Questa chara brev, uschè mal sco ch’ella m’ha fatg, hai jau conservà fin oz e la destruesch pir uss cun la surdar a la pura flomma, sinaquai ch’ella na vegnia mai en mauns nundegns.

Tras questa giuvna fidaivla aveva jau emprendì a conuscher per l’emprima giada ils plaschairs da l’amur, e tras ella hai jau er gi da sentir l’emprima giada las suffrientschas da quella. Jau na l’hai mai vis pli, perquai ch’ella è morta paucs onns suenter sias nozzas; salids avain nus però anc barattà, jau l’hai adina tegnì en buna memoria e sia fossa hai jau visità pliras giadas cun sontga melanconia.

A la brev che jau aveva retschet dad ella èn sua dads dus terribels dis. Uschè bellas speranzas, disfatgas cun ina giada uschè nunspetgadamain e cumplettamain!, e disfatgas oravant tut entras mi’atgna culpa e per part er entras intervenziun dal destin, sche jau dastg ma servir da questa noziun pajauna. Sco ch’i para na duevi betg esser: be uschia sa lascha sclerir per mai la pussanza da las casualitads e malchapientschas ch’èn sa messas tranteren.

En la frestga fluriziun da mes onns, cur che jau steva anc qua uschè solitari, m’è ella vegnida stratga davent, quest’amia graziusa da mia giuventetgna; ma ses maletg m’è restà en engraziaivla regurdientscha e cun amicizia tenera e chara regurdientscha hai jau tegnì en salv quel e sun forsa il sulet ch’al porta en si’olma fidaivla.

Gist ils dis che jau hai retschet questa chara, trista brev, era jau londervi da leger las ‹Bekenntnisse einer schönen Seele› en ‹Wilhelm Meisters Lehrjahre›, e sun vegnì suenter dus dis tar il passus che sa cloma: «Tut en nus è be element, gea, jau poss bain dir, er tut en nus; ma en noss profund giascha la forza creativa ch’è buna da stgaffir quai che duai esser e che n’ans lascha betg ruassar fin che nus avain represchentà quai dador nus u en nus u en in’autra moda. Vus, chara nezza, avais forsa elegì la meglra part, Vus avais empruvà d’armonisar Voss esser moral, Vossa natira profunda, plain affecziun cun Vusezza e cun il suprem; schebain che nus auters n’essan bain er betg da crititgar, sche nus ans stentain d’enconuscher l’uman sensual en tut ses esser ed ans stentain d’includer er quel... Fissas Vus, mi’amia, ch’avais gì il desideri da vegnir perina cun Vossa natira interna, morala, As cuntentada cun Vossa famiglia, Voss spus u consort, avessas Vus vivì en in conflict perpeten cun Vusezza e n’avessas mai pudì giudair in mument da cuntentezza.»

Onns pli tard m’avess la sentenza da Paulus pudì dar il meglier confiert: «A quels ch’aman Dieu ston tut las chaussas esser d’avantatg»; lezza giada m’ha la bella confruntaziun cun ina vardad che jau enconuscheva bain gia en general, tschiffà cun tutta vehemenza, e bain savend che jau haja pretendì da mes amis chaussas nunpussaivlas betg or dad egoissem, mabain bainmanegià, sun jau stà bun d’acceptar mes destin ma fidond sin dieu, las vias dal qual n’èn, sche er betg las nossas, sche tuttina las meglras, e quai en ina moda sco che jau n’avess betg pensà e plaunsieu è il ruaus returnà en mes anim.

Mort da mes geniturs

In auter eveniment che m’ha rendì serius, è stà cur che mes geniturs èn vegnids malsauns. Omadus han survegnì be paucas uras in suenter l’auter malcostas, èn giaschids a medem temp malsauns enta letg, èn morts suenter otg dis paucas uras in ord l’auter ed èn vegnids sepulids communablamain in sper l’auter. Quant gugent che jau avess er allegrà la saira da lur vita e, surtut sche jau fiss daventà plevon, prendì els tar mai en chasa, hai jau tuttina stuì considerar sco buntad da Dieu ch’el als ha clamà avant ch’èn arrivads per els ils dis dals quals ins di: «Els na ma plaschan betg.» Els avevan anc gì il plaschair da vesair lur trais figls radunads tuts enturn els, quai che na fiss betg stà pussaivel pli baud. Mes frar giuven era stà avant en servetschs ollandais ed jau era pir dapi in onn e mez enavos da l’universitad. Uss eran nus omadus en lur vischinanza.

Partiziun dals bains

La trista experientscha quant tgunsch che iertas ed interess externs spartan la famiglia, avain er nus stuì far a l’entschatta: Cun l’intenziun da betg be esser gist, mabain er generus envers mes frars tar la partiziun, als aveva jau laschà baininqual chaussa nundividida. Franc na vulevan er els nagut malgist da mai, e tuttina èn las opiniuns idas uschè lunsch ina ord l’auter che nus essan vegnids perina da surlaschar la decisiun a persunas da confidenza. Tenor lur sentenzia hai jau gì da restituir en la massa ereditara 1142 rentschs 7 crizers; frar Friedrich dueva retrair da la massa per ils servetschs ch’el ha prestà per la famiglia 264 rentschs 49 crizers e frar Beat 78 rentschs per tut quai ch’el aveva dà en chasa. Uschia è nossa dispita stada reglada en in mez di e tuts eran cuntents. Ma uschia ma chattava jau uss er nà da questa vart pli sulet ed en chaussas exteriuras fitg independent, senza esser ritg. Mes giaschoms n’hai jau betg vendì or da pietad envers mes geniturs, ina virtid che para da daventar adina pli stgarsa tranter ils uffants. Tut vegn be valità e stimà tenor la valur monetara e l’entrada che sa lascha spetgar londeror, e quai senza trair en consideraziun quant main fidabels che daners en cumpareglià cun possess da terren. La facultad na duess mai vegnir stimada be tenor la summa, mabain er tenor il princip da la pietad, tant areguard la famiglia sco er areguard il stadi; alura na fiss ins betg be fixà sin vulair augmentar la massa, mabain er sin far diever da quel a moda la pli raschunaivla pussaivla. Tgi che dispona numnadamain mo d’ina pitschna facultad, ma fa quai a moda economica, fa a la fin meglra bilantscha che tgi che administrescha ina gronda facultad senza urden e principis.

Cumbain che jau gentava en ina da las meglras ustarias, aveva ina bella chombra, ma mussava gugent ospitaivel, ma procurava senza tema tut ils cudeschs che jau duvrava e passentava savens la gronda part da las vacanzas sin viadi, viveva jau da quel temp dètg bain cun 500 rentschs ad onn. Uschia pudeva jau pia metter da la vart la mesadad da mia paja, quai che fiss pli tard però strusch stà pussaivel gnanc al magister il pli spargnus, essend almain las abitaziuns daventadas bler pli charas.

Spezialmain gugent ma regord jau anc dals blers pitschens viadis che jau hai fatg da quel temp durant las vacanzas. Jau era adina en viadi a pe, fixava be il temp e la direcziun, ma mai il lieu da destinaziun. Jau visitava amis, steva tar els u en bellas regiuns uschè ditg sco ch’i ma plascheva; sentiva jau però ch’il plaschair laschava suenter, sche partiva jau puspè. En questa moda hai jau fatg viadis ordvart empernaivels tras il Grischun, vers il Toggenburg ed Appenzell che jau hai adina apprezià, a Turitg ed er a Bergamo, hai approfundà baininqual veglia amicizia e fatg novas e fitg charas enconuschientschas.

Il star da cumpagnia che ma plascheva da lez temp il meglier, era l’uschenumnada societad da la gievgia, a la quala sa participavan ils signurs burgamesters J.F. e J.B. von Tscharner, signur burgamester von Albertini ed intgins magisters da la scola chantunala. A l’entschatta aveva quella lieu alternantamain tar mintgin dals commembers, il qual era alura obligà da servir a la societad vin, paun, chaschiel ed insatge fritgs; pli tard sa radunavan ins en l’ustaria e mintgin consumava ad agen cust tge ch’al plascheva. En questas societads vegnivan discussiunads ils pli novs svilups en patria sin champ politic, scolastic, giuridic e scientific e per part er prelegidas interessantas novas publicaziuns litteraras. Quai è adina stà per mai ina cumpagnia interessanta ed instructiva. Quella ha existì blers onns ed è pir sa schliada cur che las ideas politicas dals commembers han cumenzà a divergiar memia fitg ina da l’autra, ma è er vegnida renovada da temp en temp.

Societads da giuvenils na frequentava jau betg regularmain, mabain be a chaschun da bals u da gitas ad acla. Da quel tem regiva en questas societads anc in tun fitg privà, e cumbain ch’ins n’era cun il chant betg anc uschè lunsch sco oz, giudev’ins quel per ordinari tuttina dapli. I deva ina retscha da bellas chanzuns popularas che bunamain tuts enconuschevan e ch’ils singuls chantadurs e chantaduras chantavan er bain. Quai legrava e fortifitgava il cor dapli che las melodias artifizialas ch’èn vegnidas introducidas pli tard, e da las qualas blers n’han nagin’enconuschientscha dal text ni da la melodia, uschia ch’ins s’unescha be darar ad in chant communabel.

Noss gronds bals avevan lieu en la ‹Biene›, en la ‹Lache›, en la ‹Sonne› a Masans e magari er en il ‹Waldhaus› romantic. Jau era in grond ami dal sautar, sun adina stà da l’avis che quai saja in divertiment innocent e nobel e na poss betg crair, danor per natiras fitg impuras, che quai lavaghia la morala. Il sautar sulet na ma bastava però betg, e sch’i n’aveva betg almain inqual giuvna per la quala jau sentiva, sche er betg in pli grond, sche almain in interess amicabel, sche na ma cuntentava il bal betg ed jau m’allontanava tant pli baud. La moda da sautar fin l’alva ma pareva insumma malraschunaivla ed il pli pauc duess quella cunvegnir a las giuvnas, sch’ellas ponderassan, quanta grazia e cumparsa ch’ellas perdian; pertge che er las pli bellas ch’arrivavan là la saira, faschevan la damaun in’impressiun malregulada.

En scola ans han oravant tut las festas da gimnastica e d’examen reunì a legra cumpagnia. In mument commuvent era surtut mintgamai l’act da finiziun da la scola chantunala, en spezial sche signur burgamester Fr. von Tscharner tegneva il pled e scheva uschè bler vair ed actual a moda uschè bella e cun sia seriusadad tut atgna. Da quests pleds èn singulas passaschas vegnidas publitgadas en ses ‹Leben und Wirken›. Spezialmain bel e festiv è quest act final en la sala da la chasa da la citad stà il 1822 entras la participaziun da nossas giuvnas dunnas. Signur Imler aveva mes en musica per quest intent ina poesia che jau aveva scrit. Essend quai la suletta da mais paucas emprovas poeticas ch’è sa mantegnida, la vi jau reproducir qua:

 

Zur freudigen Stunde, dem fröhlichen Bunde

Erschalle Gesang.

 

Vaterlandssöhne, Freunde der Jugend,

Nährer der Tugend durchströme der Klang.

Milden Friedens schöner Segen

Dir entgegen halle wieder

Muntrer Chöre festlicher Gesang.

 

Wo theilnehmend zarter Frauensinn erheitert,

Wo bewährter Männer Lieb’ begeistert,

Und der Jugend bunte Reihen strahlen,

Glühend Freundesherzen sich entgegen schlagen,

Hehr, fürwahr, ist da des Volkes Fest.

 

Heil den Vätern, die uns hier vereinet!

Reiche, süsse Früchte diesem Freundschaftsbunde,

Ew’ger Freiheit. Segen Rhätien’s Alpenlande!

 

Doch, was ist’s, das ernst, geheimnisvoll sich reget,

Wohl und Weh im Herzen tief beweget,

Füllend, überströmend Jünglingsbrust?

Ist es Hoffnung? Holder Zukunft Wehen?

Ist’s Erinnrung, Liebe, Freundschaftssehnen?

 

Schöner Jahre sel’ge Jugendlust?

’s ist die Macht der heiligen Gefühle,

Süsse Hoffnung, holder Zukunft Wehen,

Und Erinnrung, Liebe, Freundschaftssehnen,

Schöner Jahre sel’ge Jugendlust.

 

Heil den Vätern etc.

 

(A la fin)

Lebt nun wohl, o Freunde, die Ihr von uns scheidet;

Bleiben wir im Herzen doch vereinet,

All’ umschlingt dasselbe Vaterland.

 

Bessern Sinn geöffnet, emsig ihn geläutert,

Tiefergreifend unser Herz geweitet,

Unsre Kraft erhöht, den Muth begeistert.

 

Heil den Vätern etc.

 

Schebain che la poesia da questas strofas n’è betg da gronda valur, ma legrel jau er oz anc da la tenuta e dal sentiment che s’exprima lien.

A las empernaivladads che jau hai giudì da lez temp è er d’attribuir in viadi che nus avain fatg cun ils scolars da la scola chantunala tras il Partenz a Tavau, a la miniera a Bellaluna, da là tras las costas da la muntogna a Lantsch ed ina part sur Parpan, in’autra sur Mut enavos a Cuira. Sin il santeri ad Aschera hai jau profità d’explitgar a mes scolars la Sullevaziun dal Partenz ed a Vazerol l’istorgia da la reuniun da las Trais Lias. Quest viadi è stà fitg empernaivel e m’ha mussà quant impurtant ch’i saja per magisters da far talas excursiuns cun lur scolars. Ils paucs dis da quest viadi m’han dà ina pli clera e segira enconuschientscha da la moda da pensar e dal caracter da baininqual scolar che quai che jau avess pudì acquistar sche jau als avess be vis sin ils bancs da scola. Baininqual scolar ch’aveva giudì pli baud mia cumplaina confidenza ma parevan cun ina giada fitg dubius areguard lur tenuta morala, ed auters, per ils quals jau n’aveva fin uss betg gist sviluppa gronda stima, han gudagnà mia cumplaina confidenza. Uschia per exempel in scolar pli vegl, Tischhauser, ch’è s’occupà a moda uschè ludaivla dals pli giuvens cun purtar mintgatant trais, quatter turnisters, cun motivar ils stanclentads e far spass per als encuraschar, quai ch’ha sveglià mi’attenziun e mia stima envers el.

In auter viadi avain nus fatg il 1824 en la Surselva a festivar la Lia da Trun. Cun l’intenziun da metter ad ir e preparar questa festa era jau gia vegnì tramess pli baud da la conferenza da scolasts a Trun, e sco sa cunvegnids lezza giada cun la suprastanza da Trun e signur landrechter de Latour è la festa alura er vegnida organisada. La difficultad da proveder adequatamain uschè blera glieud e l’engurdientscha dals ustiers ch’emprovan da trair a niz tals embarass en lur favur han manà a baininqual tribulaziun, ma tuttina è la festivitad sa splegada tut en tut a moda cuntentaivla. Ed er ils svaris ch’igl ha dà sin il viadi da return tranter Völker ed intgins da ses gimnasts han sa laschà metter ord via a Rehanau durant ina marenda che signur colonel von Plant ha purschì a l’entira scola. Il di da la festa, ils 24 da matg, essan nus, intgins amis e singuls scolars, anc ans radunads ina giada la saira sin la plazza da festa sper l’ischi. Jau era en in stadi d’anim elevà ed hai improvisà in pled en il qual jau hai surtut empruvà da metter a cor a mes scolars che betg la gloria da vart dals umans duaja guidar noss agir, mabain sulettamain il bainstar da noss conumans e da la patria en la charezza tar Dieu. Dals babs radunads avant 400 onns en quest lieu enconuschain nus fitg paucs per num, tuttina èn els stads ils fundaturs da nossa fortuna; lur bunas ovras als vegnan ad esser suandadas e tr il Tutpussant n’è er lur num betg ì en emblidanza, hai jau agiuntà.

Sco preparaziun sin la festa è vegnì elavurà da professer Röder cun mes sustegn il cudeschet ‹Trunserbund› ed er translatà en rumantsch. Plinavant hai jau instradà la subscripziun per eriger in pitschen monument; quel ha però stuì sa restrenscher sin in mir ch’è vegnì erigì per proteger l’ischi e segirar quel cunter las nauschs influenzas dals stagners ch’avevan endrizzà là lur platta da fieu.

Jean Paul di insanua: «In um po seser ventgasis onns fraid e senza suspirar en la pulvra da ses cudeschs; ha el però respirà l’eter da l’amur è la fora radunda da ses cor serrada per adina ed el sto viadora en l’aria celesta e savurar permanentamain vi da quella.» Quest’experientscha hai er jau fatg, Suenter lezza emprima amur ed il naufragi da las marusaglias hai jau stuì resentir tant pli mia solitariadad sco abandun ed oramai è sa dasda en mai in tant pli grond desideri da chattar quella che ma pudess daventar cumpogna da la vita. Jau hai er emprendì d’enconuscher differentas dunnas ch’han ina suenter l’autra e pli u main en medema moda sco l’emprima giada conquistà mes cor. Jau sun numnadamain adina restà en quest reguard uomo di prima impressione ed il tratg misterius da la simpatia è per mai adina stà il decisiv.

Baldenstein

Sco gia menziunà survart, era Rudolph von Baldenstein stà mes cumpogn da scola a Cuira e mes ami academic a Berna. A Berna è er stada durant dus onns sia sora Marie Magdalene, e l’autra, Margarethe Sophie, aveva jau be vis là ina giada sin la plattafurma e dalunga gì da sia persunalitad in’impressiun fitg agreabla e ferma. Omaduas giuvnas eran spiertusas, tenor mes gust er bellas e valevan sco loschas. Jau sun perquai er stà modest avunda da betg ma laschar dar en il chau da pensar là ad insatge dapli, e quai è ì tgunsch d’in temp che jau na sentiva er betg il desideri suenter dapli. Uschia eran passads onns che jau n’aveva betg pli vis questas dunnas, ed en il decurs da quests onns pudeva er esser svanida baininqual speranza sin ellas e baininqual experientscha avair rendì attent a lur svilup spiertal e lur qualitads internas. Basta, suenter onns hai jau puspè visità mes ami Rudolph a Baldenstein ed hai chattà là en la cuntrada uschè bella e romantica ina bella famiglia ed en il ravugl da quella lezzas duas soras, cun las qualas il discurs ha sa laschà reprender e manar vinavant tant pli tgunsch entras las veglias regurdientschas bernaisas. Curius, jau hai tut en tut sentì dapli respect envers Marie e dapli simpatia envers Sophie; omaduas m’èn però daventadas fitg charas e custaivlas ed en mes cor deplorava jau da betg esser en circumstanzas da tschertgar la favur d’ina dad ellas. Malgrà quai hai jau giudì en lur vischinanza ed n lezza bella cuntrada dis fitg agreabels, dastgava sperar d’esser bainvis là er da mia vart ed hai perquai per ordinari passentà là las vacanzas da Pasca ed ina part da las vacanzas da stad. Cun plaschair ma regord jau da las spassegiadas che nus faschevan a Campi e da las bellas sairas cur che nus sesevan sin il pitschen banc davant il curtin radund e chantavan la chanzun privada, oz schess ins sentimentala: ‹Willkommen, o seliger Abend›, ed autras da quest gener. Igl eran uss però propi las duas dunnas che m’intimavan d’ir là uschè savens en visita e che ma faschevan là uschè cuntentas, schebain ch’ellas han entras lur cumportament betg acquistà il dretg sin dapli che sin mi’amicizia. Jau sun insumma stà surstà da chattar tar questas dunnas grischunas uschè bler ilaritad, spiert, religiusadad e furmaziun spiertala, e franc devi tar nus paucas giuvnas ch’univan en sai uschè bleras qualitads spiertalas. Jau hai sentì vivamain co ch’igl è per dunnas nagina disgrazia, mabain ina fortuna da betg maridar memia baud e co che, sch’ellas èn be bunas, il vegnir in pèr onns pli veglias lascha vegnir meglier e pli nobel lur cor sco in bun vin. Fiss jau stà ritg, respectà, insumma en relaziuns, en las qualas jau avess dastgà sperar da las render fortunads, alura avess jau gì fatg mi’elecziun. Uschia n’hai jau però betg ristgà da ma drizzar ad ellas en quest reguard er be cun in sulet pled, hai però affidà mes cor a lur frar Rudolph. Sin ina resposta esitanta u negativa fiss jau stà pinà; jau n’aveva fatg quest pass main sperond da cuntanscher il success giavischà che per pudair metter fin a l’intschertezza e satisfar mia conscienza. Per l’uschenumnada fortuna ristgan ins uschè bler en il mund, hai jau pensà, ed jau na duess per quai che vegn considerà sco la pli gronda fortuna insumma betg ristgar da prender a chasa in chanaster? La resposta n’è però betg mo stada negativa, mabain en ina moda loscha e groppa sco che jau n’avess mai spetgà, uschia che quella ha er stgatschà cun raschun or da mes cor tut l’ulteriura confidenza en mes ami presumà.

Sa chapescha che jau na sun betg pli ì a Baldenstein ils temps usitads. Sophie è daventada la spusa dal signur landfoct von Jecklin, Marie è sa spusada pauc pli tard cun signur A. von Planta a Dusch. Omadus èn daventadas fitg cuntentas en lur lètgs e m’èn er restadas silsuenter fitg bunas amias, a las qualas jau hai gì d’engraziar tras contact persunal e correspundenza blers bels dis ed uras. Anc adina las quint jau tar mias meglras, pli undraivlas e charas amias.

Avant che quai è capità, hai jau però retschet, accumpagnà d’ina pitschna regurdientscha significativa, las suandantas lingias che jau tschent qua sco cumprova da la tenuta e furmaziun da mias amias:

 

«Pertge che jau scriv a Vus, bun ami, na sai jau atgnamain betg; franc gudogn jau uschia pli pauc che sch’ina explicaziun a bucca avess mess ord via mintga malchapientscha tranter nus. Per pudair far ina tala avain nus spetgà sin Vossa visita usitada da Pasca. Vus n’essas betg vegnì – avais pudì bandunar quellas che n’han mai er betg in mument chalà d’As stimar profundamain, d’esser da cor Vossas amias – avais pudì far en Voss fegl (cf. sutvart) ina reproscha che Vus, tenor l’enconuschientscha da noss caracter che Vus avevas, n’avessas betg spetgà, al qual nus stuain resister per betg vegnir condemnadas cun la fulla cumina, or da la quala Vus avais fatg ans distinguer uschè buntadaivlamain. Ah, stoi adina esser pregiudizis che spartan qua umans da medema opiniun che s’enconuschan sco buns? E sch’i fiss uschia – n’èsi betg savens l’obligaziun da schanegiar en quest reguard quels che nus amain, quels envers ils quals nus essan obligads dapli che l’unfrenda d’in bel sentiment che n’ans va betg a perder perquai ch’i n’ans è betg pussaivel da viver qua unids. – Na, ella na va betg a perder, la bella persvasiun d’avair chattà in visavi ch’è sa sfadià d’ans vulair emprender d’enconuscher meglier, ch’ha, malgrà tuttas mancanzas, tuttina vis en nus il pli nobel e deditgà a quai si’attenziun. O, na sconuschì mai quai ch’ha fatg da Vus noss ami, er betg en muments nua che nus stuain agir auter che quai che Vus avessas spetgà. Forsa essan nus gist en quels muments betg il pli nundegns da Vossa amicizia. Restai, o restai l’ami, cun il qual nus ans unin uschè gugent e plain fidanza, vi dal qual nus ans tegnain fitg gugent, la regurdientscha vi dal qual ans vegn adina ad esser fitg chara. – Er nus na dumbrain betg blers vairs amis, vulais Vus prender da nus la bella cretta d’avair chattà en vus in tal? Na, Vus n’ans bandunais betg, quai sai jau, ed en questa confidenza numnain nus er nusezzas Vossas pli sinceras amias

Marie e Sophie. Ils 21 d’avrigl 1823.»

 

Il fegliet al qual vegn fatg allusiun qua è stà ina pagina or dal cudesch dals giasts cun la bella passascha or dals ‹Monologe› da Schleiermacher, ed jau na sai betg pli tge agiunta: «Il cor uman è segnà da brama suenter amur; el ha in maletg cler co che quel sto esser, cun il qual el vul sa colliar tras stgomi da patratgs e sentiments a furmaziun vicendaivla e schientscha elevada, e co l’amanta a la quala el po sa surdar da tuttafatg e tar la quala el po chattar vita cumplaina; ma sch’el na la chatta betg tras in cas da fortuna en il medem circul da la vita exteriura, sin la medema autezza da la societad, suspiran bain omadus adumbatten en il medem giavisch durant l’entira curta vita. Anc adina è l’uman numnadamain lià vi da ses stan exteriur, vi dal lieu ch’el na po betg s’acquistar en lezza povra societad, ina ch’al è vegnida attribuida, e vi da quests lioms sa tegna l’uman pli ferm che las plantas vi da la mamma terra. Pertge? Perquai ch’els sa deditgeschan decididamain da la vita superiura, spiertala, per pudair giudair tant pli segirs, sco ch’els manegian, la vita pli bassa.»

Las bunas giuvnas eran vegnidas negligidas en il testament dal bab e suttamessas memia fitg a la direcziun dals frars, uschia ch’ina tscherta independenza exteriura, sco che jau na la pudeva betg porscher, stueva esser giavischabla, nundir ils ulteriurs motivs che pudevan directamain u indirectamain er avair giugà ina rolla. Quant fitg dueva la povra Sophie avair da patir pli tard en la vita, e co ch’ella dueva avair raschun da sa fidar che jau e sia sora vegnian adina ad esser ses amis!

Nufenen. Famiglia Hössli

Be anc ina giada dueva jau avair da patir pervi da l’amur. Jau era vegnì a Nufenen en la famiglia dal podestat Hössli, da quel temp fitg ritga tant areguard uffants sco bainstanza. Jau aveva prendì cun mai ils ‹Allemanische Gedichte› da Hebel ed hai legì avant las poesias a la famiglia ch’ha gì grond plaschair da quai. Ina glischur tut speziala hai jau vis en ils egls da Cäcilie ch’era tut intgantada d’udir uschè bellas chaussas en ina lingua parentada cun la sia. Quest entusiassem ha alura er envidà en mes cor ina nova flomma che jau n’hai betg zuppentà. Ma Cäcilie era gia, quai che jau n’aveva betg savì, spusada mez u dal tut cun mes cusrin, il colonel La Nicca da pli tard, il qual ella ha er maridà pauc pli tard. Che mes giavischs avessan tgunsch pudì ir en vigur, sche quest liom na fiss betg gia stà nuà uschè ferm, sun jau er vegnì a savair dad ella.

Talmain invanas èn pia stadas mias emprovas sin la via da l’amur, e tuttina na las hai jau mai deplorà ed oravant tut chattà in’atgna satisfacziun cun constatar che mes cor na m’aveva mai laschà avischinar ad objects nundegns, mabain m’aveva adina be manà vers giuvnas ch’èn pli tard sa mussadas sco excellentas dunnas e cun las qualas tuttas jau hai vivì pli tard en fitg bainvulenta ed intima amicizia. I n’eran betg stads avantatgs exteriurs, mabain caracteristicas interiuras ch’avevan guidà mia simpatia e dà giu uschia per tuts temps posteriurs perditga dal bun tact da quella. Er questa Cäcilie m’è restada ina chara amia, ed jau sun pli tard daventà padrin d’in da ses figls.

Disgrazia

Ina disgrazia che m’è capitada da quel temp menziunesch jau be, perquai che jau hai d’esser fitg engraziaivel per la misericordia da Dieu che jau hai retschet en quel mument. A St. Margreth manava ina stgala fitg stippa cun otg fin nov stgalims gist visavi l’isch-chasa giun tschaler. Fiss jau crudà d’ina u da l’autra vart cun il chau cunter il mir fiss la mort u forsa insatge anc mender stà cun gronda probabilitad la consequenza da quai. Quai n’è però, Dieu saja ludà!, betg stà il cas ed jau sun mitschà cun avair sturschì l’oss da la chanvella dretga; quai n’ha il medi deplorablamain betg vis, uschia che la sturschida m’è restada l’entira vita, ma senza ma far grondas malempernaivladads.

La dogmatica da Schleiermacher. Return a la professiun da plevon

Sut la pressiun da bleras lecziuns en lingua tudestga e taliana eran, sper ils auturs belletristics numnads survart, las ‹Reden über die Religion›, ses ‹Monologe› e singuls carnets da collegis stads mes meglier med fortifitgant. Uss è cumparida sia dogmatica en stampa e quai è stà per mai in eveniment fitg impurtant e vairamain festiv. Igl è bain insatge tut auter da studegiar ina tala disciplina en furma stampada en il cumpendi enstagl be en carnet da collegi, e per discussiunar davart quest impurtant collegi n’aveva jau deplorablamain chattà tranter ils commilitons a Berlin nagin Koslovski u Förster. Jau hai uss cumenzà a Cuira a studegiar a funs questa dogmatica, e quant na devi qua betg da pensar, nettegiar, metter en ses lieu, sche jau la vuleva unir cun quella da Reinhardt e cun mia veglia cretta ed esser al cler en mes intern davart religiun, putgà, salvament, giustificaziun, elecziun etc. En il decurs da quest studi è però er il giavisch da tuttina anc daventar plevon sa sveglià danovamain ed è madirà fin che jau hai propi decidì da far quest pass. Jau sun ma stentà da stuppar pli u main las largias che m’eran restadas en mes studis teologics cun far studis privats e sun alura propi m’annunzià per l’examen pro ministerio avant la sinoda dal 1824 a Cuira. En mes curriculum vitae scrit en lingua latina hai jau descrit plitost mia vita interna che mias relaziuns exteriuras, be da mi’onda Engadina e da mes tat hai jau ditg, sco gia menziunà pli baud, cun commoziun, charezza ed engraziaivladad: «Illa mihi mater, hic pater mihi fuit», ed er las differentas fasas dal svilup religius e da l’andament da mes studis hai jau descrit en tutta avertadad. Signur P. Voneschen vul avair remartgà che dapi lura sajan ils curricula vitae dals candidats daventads in pau pli interessants ed agreabels, quai che jau na poss betg confirmar, almain per ils onns posteriurs betg; savens hai jau numnadamain stuì deplorar cun tge impertinenza er chaus plitost stretgs èn sa lubids da giuditgar a moda criva davart scolasts gimnasials ed universitars e quant pauc ch’els cuivan a l’auditori da guardar en lur agen intern.

Mes pled tudestg hai jau fatg davart Cor. I, 30, sviluppond er qua en tutta avertadad mias ideas teologicas en impurtants puncts da la dogmatica, e sco ch’ins m’ha sincerà pli tard, han omadus tractats fatg in’impressiun fitg cuntentaivla sin la sinoda ed ils aspectaturs, cumbain che jau hai pli tard mez vesì en che mia explicaziun da la ductrina da giustificaziun, mesirà vi da la prova da vardad usitada, na pudeva betg esser plausibla en tuts reguards. Omadus pleds èn cuntegnids en la collecziun da mes tractats. Er ils examens a bucca èn ids bain, uschia che jau sun vegnì recepì unanimamain en la sinoda, entant che mes cumpogn, in tschert candidat Caflisch ha gì la disfortuna da crudar tras.

Uschia hai jau pia, suenter lung vi e nà, tuttina anc vis ad ir en vigur ils giavischs da mia giuventetgna ed hai be stuì deplorar da betg pudair parter quest plaschair cun mes chars geniturs.

Haldenstein

Er per operar en la pratica sco plevon m’è gia sa purschida l’emprim onn ina chaschun. Ensemen cun in auter colloquial, signur Monsch, il plevon da Trimmis, hai jau survegnì il clom da proveder Haldenstein. Jau predegiava duas dumengias en successiun e cumbinava quai gist cun il catechissem; el percunter procurava las casualias e las predgias durant l’emna ed era medemamain en funcziun duas dumengias ina suenter l’autra. Quai m’ha purschì ina fitg bella variaziun tar mias bleras lecziuns da lingua. Jau predegiava cun grond plaschair e da tut cor, cumbain ch’intgins da mes parochians da Haldenstein na parevan betg gist dad esser ils auditurs ils pli premurads; betg darar entupava jau, cur che jau gieva or a predegiar, plirs dad els che chaminavan vers Cuira, probablamain be per pratitgar là lur fatschentas economicas. In’impressiun spezialmain nauscha han fatg sin mai las autoritads dal lieu da Bumaun, il di da mia introducziun festiva en uffizi. Apaina arrivà sun jau ma rendì en l’ustaria nua che jau aveva mes quartier. Qua eran sa radunads quests signurs a gratular a l’ustier ch’era lez onn en uffizi sco mastral. Intgins dad els aveva senza dubi guardà memia profund en il zanin da vinars ed era ni buns da duvrar lur lieunga ni lur pes. Gia quest’impressiun na vuleva tuttavia betg s’accordar cun mia commoziun festiva sco giuven plevon, ed er il discurs che jau hai empruvà da manar cun els na vuleva tuttavia betg sa sviluppar a moda cuntentaivla ed edifitganta.

Signur barun von Salis

A gentar era jau mintgamai envidà tar barun Joh. Luzius von Salis, numnà da tuts be «gnädiger Herr», e tar el passentava jau er mintga giada in pèr uras agreablas. El aveva gia otganta onns ed ils mauns e pes eran anc segnads da las dolurs ch’al aveva chaschunà la gutta. Er grevas suffrientschas emoziunalas aveva el gì da supportar: sia dunna, che duai uschiglio esser stada fitg buna e respectabla e la quala el amava ditg, era ida davent avant 20 fin 25 onns cun in chapitani franzos. Ina nezza ch’al aveva medemamain fatg pli baud fastidi avunda e la quala el aveva uss puspè prendì si tar si cun sias duas mattatschas al manava il tegnairchasa e fascheva uss però tut il pussaivel per al render pli bella la saira da la vita. El era in um manì e scolà, fitg religius ed ordvart empernaivel, e quai che jau era pli baud m’accurschì vi da signur colonel Fischer a Berna è uss er sa mussà vi da signur von Salis, numnadamain che er la vegliadetgna ha ses gronds e bels avantatgs e che quella auza be olmas noblas e na las sbassa betg.

Haldenstein. Cuira. Clom a Poschiavo

L’atun 1824 era mort il vegl plevon da Poschiavo, signur Vulpius. Er era stà là plevon 42 onns e ses antecessur, signur Olgiati, 45 onns. En ina vischnanca paritetica uschè allontanada, tant pli sch’ella era taliana, n’eri betg simpel da chattar in plevon che saveva la lingua e, quai ch’ins giavischava uss là spezialmain, era adattà per educar ed instruir la giuventetgna. La suprastanza da la vischnanca è perquai sa drizzada a signur decan Benedict cun il giavisch d’intermediar in um che possia correspunder als basegns da lur baselgia e scola ed el als ha renvià a mai. Als Talians na fidavan ins pli baud betg propi da questa vart da las muntognas, e quest pregiudizi partiva er jau en general cun mes cumpatriots. Puschlavins enconuscheva jau be Pozzi e Tosio ch’eran stads mes scolars a la scola chantunala e signur podestat Olgiati, cun il qual jau aveva discurrì inqual giada a maisa en l’ustaria ‹Steinbock›. Da dar si mia plazza a Cuira e ma render en ina vischnanca uschè allontanada, en la quala jau enconuscheva uschè paucas persunas ed anc main las relaziuns dal champ d’activitad, entant che jau ma stueva en tutta cas ma distatgar da la patria e dals amis e star sulet, quai era ina decisiun che stueva er dar seriusamain da pensar al pli nunponderà.

President dal cussegl-baselgia en il Puschlav era da lez temp signur Giuseppe di Fr. Samadeni, e tge che la persunalitad u il caracter d’in singul um po effectuar tar impurtantas fatschentas da la vita, tge influenza in tal po avair sin nossas decisiuns, sun jau vegnì a savair tar questa chaschun. La correspundenza ha gì lieu cun el sco president e quest um ha demussà ina tala premura per la religiun e la baselgia evangelica da sia vischnanca, ha descrit la situaziun ed ils basegns da quella cun colurs uschè vivas ed a moda uschè animada che da surpigliar questa plazza na ma pudeva betg cumparair auter che da ma render sco missiunari als cunfins da la patria. En questa moda aveva el gia gudagnà mez mes cor per quella e tge che pudeva anc far balluccar mai era be pli la dumonda, schebain jau possia operar là a moda pli benefizienta che a Cuira a la scola chantunala. En vista a la plazza che jau occupava lezza giada, na pudevi betg dar qua grond dubi. Jau aveva numnadamain tuttas classas da talian e duas da tudestg per Rumantschs, deva pia enormamain blera lecziuns da lingua, e mo sch’ins m’avess attribuì lecziuns ch’avessan correspundì meglier a mes gust ed a mias ambiziuns, avess jau pudì reveder mi’opiniun en chaussa. Jau hai pia mess en enconuschientscha il cussegl da scola dal clom che jau haja retschet da Poschiavo ed er che jau saja decis d’acceptar quel, danor sch’ins ma surdettia intginas lecziuns da religiun e teologia. Jau admet che jau na disponiva per lunschor betg da tut las enconuschientschas che fissan stadas giavischablas per instruir en ils roms teologics; ma jau dastg tuttina crair che jau avess pudì dar tant quels sco er las uras da religiun a moda almain uschè animanta e fritgaivla sco che auters las devan lezza giada. L’autoritad è pia stada in pau en embarass ed or da quel l’han liberà, sco che jau sun vegnì a savair pli tard, be signur directur Hold, per il qual jau n’era betg obedaivel avunda, e signur professer Kind che na fidava betg avunda a mia teologia e bain er a mia erudiziun. Jau hai la finala, sin proposta dad els dus, survegnì la suandanta resposta fitg sabia e diplomatica: [la resposta manca en il manuscrit].

Da dar ina tala perditga da sasez sco che vegniva dumandà qua da mai avessan bain er professers bler pli erudits e capabels esità; jau hai pia inoltrà mia demissiun e confermà als Puschlavins d’acceptar lur clom, e quai fermamain persvas, sco che jau sun er m’exprimì privat envers signur Samadeni, da tegnair la dira tar els almain sis onns, schizunt sche Puschlav ma paress dad esser in mez enfiern. Mias sulettas cundiziuns envers la plaiv èn stadas:

1. Reducziun d’intginas funcziuns, per exempel maximalmain mintga saira in’uraziun publica enstagl da duas per di e la dumengia sulettamain pregia e catechissem.

2. Uniun da las scolas che vegnivan dadas fin qua da differents magisters en ina scola da vischnanca.

Sco giavisch hai jau agiuntà ch’ins ma veglia metter a disposiziun in’abitaziun da pravenda en urden; da reglar la paja hai jau surlaschà a la plaiv sezza.

Igl ha dà paucs acts en mia vita publica, sin ils quals jau avess dapi lura pudì guardar enavos cun dapli satisfacziun; betg mo perquai ch’ils Puschlavins è sa mussads degns da mia confidenza e la providientscha ha benedì l’entir andament a moda nunspetgada, mabain surtut er perquai che jau hai pudì esser dal tuttafatg satisfatg co che jau era procedì en chaussa.

Er il cussegl da scola n’ha betg mo exprimì en sia brev da relaschada cuntentientscha cun mias stentas e prestaziuns, mabain er il giavisch che jau possia baud ni tard puspè returnar a la scola chantunala.

Mes ultims onns a Cuira hai jau, sco gia menziunà pli baud, passentà sco fittadin en la chasa d’ina famiglia amia, cun la quala jau hai magari bavì café u mangia tschaina, ma gentà hai jau en l’ustaria, l’emprim en il ‹Freunde›, pli tard tar Denz en il ‹Steinbock›. Dus onns sun jau stà a St. Margreth tar colonel Gengel, la dunna dal qual jau hai stimà fitg e la quala dueva daventar pli tard uschè sventiraivla. E l’ultim onn sun jau stà tar signur docter Eblin, mes ami intim, la chara famiglia dal qual m’ha fatg plaschair, e la quala ha gì d’engraziar la buna educaziun da la numerusa descendenza oravant tut a la mamma fitg raschunaivla e da bun cor, per la quala jau hai gudagnà gronda stima. Sco segn da nossa buna enclegientscha sun jau er daventà cumpar cun omadus, als remplazzond sco padrin tar Lina Gengel, uss dunna von Planta, e tar Carl Eblin, pli tard doctor medicinae.

L’ultim temp che jau hai passentà a Cuira hai jau oravant tut impundì per elavurar uraziuns da baselgia ed ina liturgia taliana, ma servind er da l’englaisa. L’enconuschenta talian-retica n’enconuscheva jau betg ed ella è er daventada fitg rara e memia limitada en si’extensiun. Tge che m’ha però plaschì ordvart bain en quella, è l’emprim giavisch, sco uraziun d’entrada tar la visita d’in malsaun: «La grazia del Signore sia sopra questa casa e sopra questo nostro confratello in Gesu Cristo.» Quest’uraziun hai er jau surpiglià sco introducziun ed adina pronunzià tar la visita d’in malsaun cun sincera commoziun. Mia lavur è sa restrenschida a metter ensemen ina collecziun d’uraziuns per tut ils cas pussaivels. Fatg diever hai jau surtut da la liturgia tudestga da Turitg, ma cun ina libertad sco che quai è bain be pussaivel en il Grischun. Er bleras atgnas uraziuns hai jau agiuntà, uschia per exempel quella per dis d’elecziun ed in’uraziun generala per lavurdis. Omaduas èn er cuntegnidas en la ‹Rhätische Liturgie› actuala ch’è vegnida cumpigliada il 1829.

Partenza da Cuira vers Poschiavo

L’entschatta da zercladur hai jau pia bandunà la citad da Cuira che m’era daventada uschè chara en blers reguards. Bunamain tut ils magisters e scolars m’han accumpagnà fin Tusaun, nua che nus avain gentà communablamain en la ‹Krone›. Betg tant ils toasts sco la commoziun interna ed il cumià d’uschè blers chars amis m’han muventà fitg lez di, las larmas glischavan en ils egls ed il cor vuleva bunamain rumper, cur che collegas e scolars han prendì cumià ma dond cordialmain il maun. Igl è propi stà necessari da vegnir siadora en l’aria pura da la Mantogna e da pudair ir suenter a mes sentiments e patratgs en tutta solitariadad per pudair vegnir liber da la melanconia ch’era sa patrunada durant quest cumià da mi’olma. Be in di sun jau anc, suenter avair passentà duas emnas en la patria, returnà a Cuira, per ma render da qua en cumpagnia d’amis a la sinoda ch’aveva lieu lez onn a La Punt en l’Engiadin’Ota. Jau hai fatg quai navidas, perquai ch’i m’è insumma dischagreabel da revair insatgi, dal qual jau hai gia prendì cumià, e surtut suenter in cumià uschè festiv ma stueva quest return esser malempernaivel.

La Punt

Il viadi a La Punt hai jau però fatg cun in scolar da la Val Müstair che jau stimava fitg, Dom. Moggi. Quel bandunava la scola pervi da malempernaivladads ch’il directur al aveva chaschunà. Pli tard al hai jau anc deplorà pli fitg, cur ch’igl è numnadamain sa mussà tenor mes avis che questa interrupziun da ses studis a la scola chantunala al è stada da grond dischavantatg. A La Punt hai jau gì albiert tar la dunna dal chau-lia von Albertini, il qual era gist a Cuira sin il Cussegl grond. In char ami gia dal temp da scola ed er tras contact regular ils onns proxims, aveva el envidà mai da star sur notg en chasa sia, nua che jau sun vegnì retschavì da si giuvna dunna, cun la quala el n’era betg anc maridà ditg. Igl era ina dunna pitschna, fitg amiaivla, tar la quala er signur vicedecan Andeer pernottava gia, ed en curt temp sun jau ma sentì là talmain da chasa e cuntent ch’i n’avess bain pudì ir nagliur auter meglier cun mai.

I po esser ina flaivlezza da mai ed è senza dubi ina flaivlezza che blera glieud, sche er els na m’èn betg gist antipatics, ma fan tuttina tras lur impressiun nunpussaivel da m’avischinar ad els cun sincera cordialitad, entant che auters ma tschiffan cun ina forza victorisanta, uschia che jau na sai fr nagut auter che ma surdar ad els cun tutta fidanza e bainvulientscha irresistibla. Quai è surtut il cas tar dunnas ed è er stà qua il cas, ed jau sun ma legrà da cor da puspè pudair inscriver ina dad ellas cun tutta raschun en mes cudesch dad aur. Uschia numnava jau il cudesch, bain chapì be ideal, en il qual eran inscrittas las pli stimadas, cun las qualas jau era lià tras simpatia pli auta, puramain morala. Nus eran vegnids ensemen sco persunas dal tuttafatg estras ed essan ans spartids suenter otg dis sco amis sincers en il pli nobel senn dal pled, ed jau sun ma legrà ordavant da pudair passentar tar quests amis uras agreablas sin mes viadis d’ir e da return da Poschiavo. Pertge che quai è bain il pli bel cundiment dals viadis a pe, sco che jau fascheva ils mes, sch’ins vegn sperasvi tar amis, tar ils quals ins po entrar e sa trategnair en cordiala bainvulientscha e famigliaritad. Jau sun vegnì obligà da scriver bainbaud co che jau ma sentia a Poschiavo che m’era sez anc uschè nunenconuschent – in’obligaziun che m’ha parì fitg attractiva e natirala.

XII. Poschiavo, 1825–1837

Viadi da La Punt a Poschiavo

A la sinoda da La Punt eran er cumparids ils signurs J. Samadani e L. Matossi da Poschiavo, per l’ina per dumandar là mi’affirmaziun, per l’autra per m’accumpagnar sin l’ulteriur viadi. Qua è ultra da quai signur decan Benedict vegnì envidà da puspè visitar il Puschlav ch’al era daventà uschè char e da m’installar là e signur decan Truog è sa mess a disposiziun d’al accumpagnar. La mesemna saira è vegnì translocà a Pontresina per ans metter l’auter di a chaval sin via sur il Bernina. Jau però sun ma separà per lezza saira da la societad per ir a pernottar a Celerina tar la buna dunna Mengia Curò che jau n’aveva mai pudì visitar durant la sinoda. L’autra damaun marvegl sun jau alura ma rendì a Pontresina, nua ch’ils chavaltgaders ecclesiastics e seculars sa preparavan plaunsieu per la partenza.

Igl era ina dumengia da bellezza, e la spassegiada matutina solitaria m’aveva rendì fitg serius, saveva jau gea strusch nua e tar tgi che jau vegnia e tge che ma spetgia tut en la nova plazza en la periferia. La chavaltgada ecclesiastica ed ils quitads e las casualitads ch’èn stadas colliadas cun quella e che n’han betg darar dà chaschun a risaglias (enconuschentamain n’èn spirituals betg ils megliers chavaltgaders), han bainbaud chatschà quest’atmosfera seriusa e la cuntrada plaschaivla tras la planira da Pontresina fin Plattas e la vista sin ils magnifics glatschers da Roseg e lur cuntinuaziun vers Bernina che glischan surtut bels dis da stad tranter las otg e las nov da la damaun sco atschal pulì e fineschan sisum en piz ch’els regordan al tagliom d’in cuntè ed han bain pervi da quai survegnì per rumantsch il num fil han emplenì l’olma cun ils sentiments ils pli agreabels, sco ch’els èn usitads e natirals contemplond ina bella cuntrada alpina. Quests sentiments elevants èn creschids adina dapli cur che nus avain cuntanschì las emprimas tegias, là nua che l’atmosfera daventa gia pli frestga, pura, vivifitganta, e nus essan passads ils premunts maiestus, smagliads che furman quasi il chau da las muntognas giganticas da Val del Fieno, ed essan arrivads tar ils lais, nua che la vegetaziun da guaud finescha e be in vegl cusch setg regorda qua e là anc dal temp, cur ch’il guaud s’extendeva uschè lunsch per stuair ceder alura probablamain betg mo al clima criv, mabain er a l’engurdientscha senza resguard dals pasters. Spezialmain attractiva è però la part superiura dal Bernina cun la planira emplenida per gronda part dals dus lais, dals quals in è emplenì cun aua d’in stgir pur, l’auter da colur sco scotga, entant che paradeschan d’ina vart las muntognas cun ritgas pastgiras e da l’autra vart s’auza siadora maiestusamain vers ils nivels il glatscher dal Bernina, dal fund dal qual l’acqua Cambrena cula vers il lai alv.

A La Motta nua che nus avain gentà en ritga cumpagnia hai giudì per l’emprima giada polenta in flur, la spaisa naziunala dals Puschlavins tant cunvegnenta sco deliziusa. Igl è quai ina pulenta da farina da furmental fatga cun groma grassa enstagl cun aua; per far buna ella, vegnan er en ivettas. Vitiers mangian ins per ordinari charn fimentada u liongias. Quai ch’èn ils utschels per ils Talians, als Grischuns da questa vart da las muntognas il paun cun paira è als Puschiavins lur polenta in flur. Gia qua è la societad da viadi s’augmentada cuntinuadamain ed avanzond vers Poschiavo è quella vegnida adina pli gronda, oravant tut ad Angeli costodi, nua ch’ans eran vegnids encunter blers chars e peduns. A S. Carlo è il cortegi vegnì ordinà da nov: ordavant ils dus decans, alura il nov plevon ed il president dal cussegl-baselgia ed uschia vinavant pèr a pèr.

Entrada a Poschiavo

Arrivads sin l’autezza da la punt da Privilasc han ins cumenzà a tutgar a Borgo ils zains, e bainbaud avain nus vis ina lunga retscha d’uffants da scola, quai che m’ha commuventà profundamain e fatg sponder mai chaudas larmas. Eri la regurdientscha vi da mes scolars chantunals sin noss viadi da cumià vers Tusaun, eri ils sentiments ch’ina rotscha d’uffants en moviment sveglia en general ubain il presentiment che quests uffants vegnian ad esser il pli squisit champ da lavur da mes operar a Poschiavo – en tutta cas ha quest aspect emplenì mes anim cun la pli profunda commoziun. Uss è il til avanzà sin la via principala dal borgo. En las giassas e sin fanestra sa chattava ina massa glieud, ed in di pli festiv ed onuraivel che quel n’hai jau mai gì en mia vita. Pir pli tard sun jau vegnì a savair che sin ina da questas fanestras steva ina giuvna e guardava giuadora plain mirveglias, vesend però il signor ministre è ella vegnida surprendida d’in sentiment che l’ha bunamain mess en embrugl, uschia ch’ella ha stuì sa dar tutta bregia da zuppentar davant ils preschents questa commoziun interna.

Alloschi hai jau gì tar signur podestà Olgiati, nua che jau sun er stà en dunsena intgins mais. Qua è sa radunà per mes retschaviment il cussegl-baselgia en corpore. Il vicepresident, signur A. Steffani, ha tegnì in pled fitg impegnativ, ed jau sun stà necessità da dar ina resposta improvisada, quai che m’è però i tgunsch en mai commoziun interna. Il di dueva ir a fin cun ina gronda tschaina tar signur R. Ragazzi, a la quala eran envidads il cussegl-baselgia ed ils notabels dal lieu. Jau hai laschà prender part ils signurs decans, n’hai sez però betg acceptà l’invit: per l’ina era jau memia commuventà en mes intern, per l’autra m’hai parì che mi’emprima cumparsa duaja avair lieu en baselgia, a chaschun da mia pregia d’entrada. En quest sentiment hai jau er refusà ils proxims dis tut ils invits fin la dumengia e ma legrel anc adina d’esser suandà en quai la cusch interna da mes bun genius. Il viadi dals dus decans ha signur decan Truog descrit pli tard e laschà stampar, però senza chattar l’attenziun ch’il vegliet giuvenil aveva sperà.

Segiurn a Poschiavo

Confurm a mes propiest sun jau pir ma preschentà publicamain la dumengia a chaschun da mes predi d’entrada. Avant la pregia hai jau anc gì visita da dus da mes auditurs che jau n’enconuscheva gnanc anc, dals quals in m’ha però propi commuventà e legrà fitg tras ses pled ch’è bain stà simpel, ma segnà d’ina sincera pietad. Igl era in chalger, Thomas Passini, il qual è er pli tard sa cumprovà sco um brav e pietus, ed il qual è daventà in da mes auditurs preferids.

Per la pregia sun jau gist ma servì da mi’atgna liturgia per la pregia ed il batten, e quella duai avair fatg ina bun’impressiun. Mes text è stà 1. Tim. 1, 5 «L’entruidament ha be ina finamira: in’amur segnada d’in cor pur, da buna conscienza e d» ina cretta genuina.» Quests trais puncts hai jau empruvà da dilucidar en lur caracteristicas specificas ed en lur connexs, e sco ch’igl ha gì num betg senza success. Commuventà spezialmain èn ins stà da l’introducziun, en la quala jau hai relatà co che jau ma preschentia qua sco nunenconuschent tranter nunenconuschents, ma fidond sulettamain sin Dieu e sin ses sustegn, e co che quai saja il sulet che possia mantegnair e fortifitgar nossa speranza vicendaivla.

Suenter il batten ch’è suandà la pregia, m’ha ina giuvna che jau n’enconuscheva gnanc, prendì giu l’uffant ch’è vegnì battegià, e vegnind en contact cun ses maun hai jau sentì in’emoziun sulla, da la quala jau n’hai betg fatg pli grond stim u meglier ditg la quala m’ha irrità, perquai che jau hai gì l’impressiun da sentir qua insatge che, schebain capità senza vulair, na pareva betg dad ir a prà cun il caracter solen da la celebraziun. Igl era la medema giuvna ch’aveva sentì il di da mi’arrivada sin fanestra nunspetgadamain in’emoziun sumeglianta ch’ella aveva empruvà da tegnair zuppada, numnadamain Maria Mini, la figlia dal podestat Joh. Andr. Mini ch’è daventada suenter intgins mais mia dunna.

La Val Puschlav cun sia populaziun da radund 4000 olmas sa chatta dal proxim vitg engiadinais, Pontresina, en ina distanza da betg main che otg uras ed è talian e paritetic. Tant a Poschiavo sc er a Brusio, il segund vitg da questa val, muntan ils refurmads be ad in terz da la populaziun ed han pervi da quai dapi traitschient onns adina gì da patir bler da vart dals catolics. In tschert temp han els furmà la maioritad, ma la lia boromeica ha mess terms a lur svilup ed il 1624 èn blers ubain vegnids mazzads u stgatschads, uschia ch’els han pir ristgà onns pli tard entras intermediaziun dal bundstag da returnar e ch’intginas famiglias èn er lura anc restadas pli gugent en l’Engiadina, nua ch’ellas eran fugidas, ed èn sa stabilidas là. Uschia furmavan ils Puschlavins bain dapli che mintgin’autra en l’entira Svizra l’ecclesia pressa dal protestantissem. Signur plevon G. Leonhardi, in da mes successurs en uffizi en questa vischnanca ha publitgà en il schurnal mensil ‹Der wahre Protestant› ina descripziun detagliada dal decurs e da las consequenzas dal murdraretsch dal Puschlav che sclerescha detagliadamain las relaziuns dal refurmads en questa val. Gist questa pressiun da vart dals catolics ha però manà ad in’attaschadadad a la refurmaziun ed amur per la baselgia e religiun sco che quai vegn strusch ad esser il cas insanua da questa vart da las muntognas. Signur plevon Vulpius, mes antecessur, era, sco gia menziunà, stà 42 onns plevon en il Puschlav e ses antecessur 45 onns. Entras quai eran tuttas furmas dal cultus stadas sur lung temp fitg stabilas, gea eran bunamain daventadas stereotipas, e quanta paisa che vegniva dà a las funcziuns da baselgia resorta dal fatg ch’igl aveva lieu mintga dumengia pregia, ductrina ed anc in’ura d’uraziun ed edificaziun, durant l’emna sontga mintga di pregia ed ils dis da festa duas; plinavant mintga di duas giadas uraziun publica, la damaun e la saira, e durant questas uras da devoziun avevan ils signurs Vulpius ed Olgiati adina legì las duas medemas uraziuns. Che jau hai introducì qua ina midada e prelegeva mi’atgna uraziun è per part vegnì dischapprovà. La glieud saveva ordadora las veglias uraziuns ed eran, sco ch’i schevan, abels d’urar quellas a moda bler pli devoziusa, quai che po tuttavia esser. Sco fixà en il contract aveva l’uraziun publica lieu da qua davent be la saira e la terza funcziun las dumengias sco er la segunda pregia ils segunds dis da festa èn vegnidas dismessas. Da la veglia liturgia taliana hai jau mantegnì la bella passascha surmenziunada per visitas a malsauns.

Tar signur Olgiati hai jau gì in fitg bun alloschi e sun svelt ma sentì da chasa en la famiglia ed oravant tut m’ha plaschì la buna dunna podestata A. Barbara nata Jenatsch da Samedan che jau hai adina respectà e tegnì char. Er tar ils uffants hai jau gì ina relaziun amicabla, ed uschia sun jau puspè, sco l’ultim temp a Cuira ma sentì, er senza avair in’atgna famiglia, sco in commember da questa famiglia.

La proposta che jau hai fatg al cussegl-baselgia da visitar tut las famiglias tenor la moda usitada en auters chantuns n’ha quel betg approvà; ins ha manegià che la glieud vegnia disfidanta sche jau fetschia quai, i saja oramai meglier sche quai capitia be da temp en temp. Jau hai pia renunzià da far quai, na sai però betg sche l’auter na fiss betg forsa tuttina stà meglier.

Fatschentas na m’han en tutta cas betg mancà en il Puschlav. Ins era gist londervi da construir la chasa-pravenda ed ina scola ch’èn omaduas vegnidas bellas e cumadaivlas, gea che tutgavan senza dubi tar las meglras ch’ins aveva da quel temp en il Grischun. Fitg extraordinari e spezialmain stimabel è stà ch’ils custs da construcziun èn vegnids pajads sur ina taglia sin la facultad, a la quala la cuminanza era s’unida spezialmain sin proposta dals ritgs. Quests custs han muntà ad in total da 50–60 000 liras, e da quellas aveva dudesch famiglias pajà la mesadad, sedesch ulteriuras in quart e 144 autras il quart restant; quai tschenta per l’ina en ina buna glisch il spiert da cuminanza dals ritgs, è per l’autra però ina trista cumprova da la disparitad economica tranter las famiglias. En onur dals ritgs sto però anc vegnir ditg ch’els n’han betg be pajà tuts gugent lur quota, mabain che plirs dad els han er surpiglià quella da las famiglias pli povras, e suenter che tut quai è stà fatg han els er anc contribuì generusamain a fundar in fond da scola.

Cun la scola publica stevi da quel temp anc fitg mal en il Puschlav. Mintgin che vuleva pudeva dar scola e fixar il pretsch mensil ch’al stueva vegnir pajà ultra da las sis liras che la baselgia contribuiva per l’entir enviern. Da qua derivavi che er dunnas devan magari scola, e ch’ils magisters ils pli bunmartgads, sche er incumpetents, avevan per ordinari ils pli blers scolars. Quai dueva sa midar uss cun introducir ina scola dal vitg communabla tenor criteris pedagogica e cun occupar magisters versads che duevan er vegnir salarisads da la vischnanca. La chasa da scola e l’entira organisaziun da la scola èn stadas terminadas fin il november, ed omaduas lavurs èn sa mussadas sco vaira pretensiusas. Gia areguard la construcziun da la chasa da scola eran las opiniuns divididas, e betg main grondas èn stadas las difficultads ch’èn stadas da surmuntar tar l’organisaziun dals fatgs da scola en general e tar la concepziun dal plan da scola. Qua han gì lieu mintg’emna radunanzas dal cussegl-baselgia e betg darar èn vegnidas manadas debattas vaira seriusas. Tut en tut regiva però da quel temp tant tar las autoritads sco er tar la maioritad da la cuminanza in fitg bun spiert e tar blers in veritabel entusiassem per il bainstar public. Uschia vegniva purtà gugent mintga unfrenda, e mintga disfamaziun (pertge che er quellas na mancavan betg) supportada tgunschamain.

Quant grev ch’i sto esser per ils prinzis da far andretg als pievels, e quant tgunsch che vegnan derasadas davart els nunvardads, m’è gia vegnì conscient en in’uschè pitschna cuminanza sco il Puschlav. Las radunanzas frequentas dal cussegl-baselgia èn dadas en egl ed igl è sa derasada la fama: «Gea, ils signurs retiran per mintga sesida ina schurnada», e questa calumnia han ins cret. In dals megliers burgais ed uschiglio raschunaivel m’ha raquintà quai in di, bain munì cun ils pleds introductivs: «Ei disen». Jau al hai dumandà: «Ma cartais Vus quai?» «Ma mi so minga», è stada sia resposta. Il bun um n’ha betg gì il desideri da vegnir a savair la vardad per dar perditga da quella e stuppar la bucca als malvulents, quai ch’el avess pudì far uschè tgunsch, mabain è sa cuntentà senza nagina verificaziun cun: «Ei disen», ed ha contribuì uschia a derasar ina nauscha calumnia, cumbain ch’el na carteva sez betg la chaussa en il cor.

Sche la vardad sa lascha sfalsifitgar uschè tgunsch en ina pitschna vischnanca, quant pli tgunsch capita quai alura en grondas citads ed entirs reginavels, e quant vardaivla po alura esser ina u l’autra novitad davart regenzas u funcziunaris guvernativs che la pressa derasa savens cun la pli gronda giagliardia! Tut en tut para quest temp segnà d’entusiassem, da gronda lavurusadad e d’unfrendas per l’utilitad publica d’esser stà dapi daditg ina da las periodas las pli bellas e legraivlas da la plaiv refurmada a Poschiavo. A quella ha ella gì d’engraziar ina chasa-pravenda extendida ed endrizzada a moda cumadaivla, ina bella chasa da scola dal tuttafatg nova, omaduas en vischinanza da la baselgia, en ina part dal vitg fitg cunvegnenta, sper in bel iert e curtin da pastg. Plinavant ina nova organisaziun da scola sco che jau n’enconusch fin oz nagina pli adattada en l’entir Grischun, la quala segirescha l’existenza d’ina scola che s’occupa da povers e ritgs tenor lur relaziuns e che pussibilitescha a mintgin da visitar la scola tenor sias relaziuns quatter, sis u nov mais ad onn, e quai senza che quai chaschunass pli gronds disturbis. Alura in fond da scola cumplettamain nov ch’è vegnì furmà or da contribuziuns voluntarias e che sa cumponiva a) d’in fond general, b) d’in fond da povers per ils povers che frequentan la scola d’enviern e c) d’in fond da scola per ils povers da la scola annuala, il qual cumpigliava tut ensemen betg main che quaranta milli liras ed il qual ha pussibilità ensemen cun la taglia da baselgia incassada las festas principalas als povers da visitar la scola gratuit dal tut. E per finir ina biblioteca da scola che sa basava sin regals ch’ils spus faschevan a chaschun da lur nozzas, e la quala ha cuntanschì en paucs onns ina dimensiun respectabla. Quai èn stads ils fritgs da las stentas communablas ch’èn vegnidas planisadas ed exequidas lezs onns cun tant senn d’utilitad publica. Exteriuramain n’han quellas bain betg correspundì en tuts reguards a las speranzas ch’eran vegnidas fatgas, tut en tut n’han ellas però betg pudì restar senza buns fritgs ed jau sper e rog Dieu che quellas possian adina puspè sa renovar e vegnian er a sa derasar sin proximas generaziuns.

*

L’emprima ed a l’entschatta propi profunda dolur che m’ha tutgà a Poschiavo è stada talmain singulara che jau na la poss betg sursiglir. Sco empermess aveva jau scrit a dunna von Albertini a La Punt, tar la quala jau aveva alloschà durant la sinoda, e fatg palais co ch’igl gieva cun mai. Tar ses return da Cussegl grond m’ha signur Olgiati returnà questa mia brev stgarpada en milli tocs en in cuvert adressà tras il maun da ses um e sigillà, ma munì uschiglio cun naginas ulteriuras remartgas. Jau na sai betg, aveva jau en mia natiralezza propi scrit pli confident che quai ch’i descha envers ina tala dama ubain eri nauscha luna e schigliusia deplazzada dal signur consort ch’al aveva fatg far tals pass abnorms; en tutta cas, enstagl da vesair renovads ed embellids ils vegls lioms cun l’ami e sia chasa, èn quels vegnids disfatgs en ina moda uschè groppa che jau n’hai gnanc dastgà e vulì pensar da puspè recurrer a quels. Jau n’hai mai pli mess pass en sia chasa e sun be pli m’avischinà ad el en ina moda sco ch’ins fa quai cun vegls amis envers ils quals ins è vegnì indifferent, e quai cumbain ch’el è silsuenter avanzà ad autas onurs, hai però sentì ina sincera cumpassiun cun el e sia famiglia cur ch’el ha mess fin in pèr onns pli tard a sia vita a moda violenta en il Rain.

L’impressiun che la giuvna Maria Mini tar mi’entrada a Puschlav da mai ed jau in pèr dis pli tard tuttina involuntarmain dad ella fiss bain restada secreta, sch’ella na fiss betg daventada pli tard mia dunna; che quai è però tuttina capità en curt temp è bain er d’attribuir a las tschantschas da la glieud ch’èn adina svelt per via. Ella era da quel temp la giuvna la pli celebrada dal Puschlav, circumdada da numerus aspirants, ed jau lasch avert sche quai era uschia perquai ch’ella era la pli ritga ubain la pli agreabla en cumpagnia. Envidà da ses geniturs e d’auters amis en chasa hai jau er emprendì d’enconuscher ella, e sche l’impressiun da sia persunalitad è stada pervi da sia schenadadad e modestadad a l’entschatta betg gist surprendenta, è quella tuttina stada fitg empernaivla ed jau ma legrava mintga giada da la vesair, senza però m’avischinar ad ella a moda exagerada u ch’ella avess laschà sentir ina speziala affecziun envers mai. Bab e mamma però, e quai na m’è betg sfugì, han demussà envers mai ina buntad e curtaschia che laschava supponer patratgs pli profunds. Quai che dueva però manar natiers uschè spert la decisiun è stà, sco ditg survart, surtut las tschantschas da la glieud, a las qualas intgins vegnan ad esser sa participads pli ord preoccupaziun, auters pli per bainvulientscha. Insumma, il raschieni ch’il nov plevon maridia la giuvna Maria Mini è daventà entaifer paucas emnas uschè general e positiv ch’er in pass decisiv da mia vart ha parì indispensabel.

Jau dumbrava gia 37 onns, ella era pir 18; jau era plevon e per la gronda part da las giuvnas bainstantas da lezza regiun devi finamiras bler pli autas che da daventar dunna d’in plevon. Jau da mia vart n’avess er betg vulì maridar la pli bella e pli ritga dad ellas senza sentir per ella simpatia e respect moral ed esser ma segirà d’in tschert grad d’affecziun da sia vart. Jau n’enconuscheva però tuttavia betg pli datiers questa giuvna, saveva be ch’ella era circumdada da dapli ch’in admiratur cun intenziuns seriusas, ma tuttavia betg sch’ella haja gia drizzà ses cor vers in da quels, mess en vista insatge u gia da ses pled ed er betg sch’ella veglia bain a mai en ses cor. Uschia ma chattava jau en ina fatschenta ordvart impurtanta en ina situaziun critica, or da la quala jau sun ma sentì obligà da sortir tant or da respect visavi la giuvna sco er envers mamez. A la lunga m’era l’intschertezza insumma adina pli malempernaivla che la chaussa temida sco tala, ed en il cas concret eran be da temair da l’intschertezza dischavantatgs per nus omadus. Jau l’hai oramai scrit ina brev, en la quala jau l’hai ditg che las tschantschas da la glieud m’haja fatg far quest pass tant en ses sco er en mes interess, l’hai confessà mia bainvulientscha, ma er che jau na sappia insumma betg en tge relaziuns ch’ella stettia, n’hai er zuppentà en nagina furma las resalvas ch’ella pudess avair envers la relaziun en questiun e l’hai be supplitgà da ma dir sinceramain, sch’ella saja forsa gia liada autramain ed oramai d’emprim ennà betg interessada da far pli stretga enconuschientscha. En omadus cas vegnia jau a reducir in pau a la giada las visitas en chasa sia e nus vegnian a restar buns amis senza nutrir vinavant las tschantschas davart in’eventuala maridaglia. Na duess però ni l’in ni l’auter esser il cas, quai che jau speria, sche avess jau grond plaschair d’emprender d’enconuscher meglier in l’auter ed alura cuntinuass jau – malgrà las tschantschas da la glieud – mias visitas e chasa sia, per cas che ses geniturs giajan d’accord cun quai, e suenter avair fatg meglra enconuschientscha possia alura vegnir discurrì en intgins mais tut l’auter. La resposta che jau hai empermess da vegnir a dumandar en trais dis è stada positiva ed uschia hai jau cuntinuà mias visitas, hai legì cun ella or dals ‹Allemanische Gedichte› da Hebel – ina prova da vardad per cors da giuvnas – ed auter pli, ed uschia ha cumenzà da nov ed è sa sviluppà puspè, tut nunspetgadamain, ina vita segnada da la pli bella e chaud’amur ch’è be qua e là vegnida interrutta d’in pitschen uradi.

L’october, il di destinà, hai jau dumandà ses maun e survegnì ella en la stiva sura da la chasa paterna da bab e mamma sco spusa, accumpagnà da lur buns giavischs e benedicziun. Il di e l’ura, il lieu e las circumstanzas na vegn jau mai ad emblidar.

Veglias pia anc cumparair ina giada davant mi’olma, ti char maletg da la cumpogna custaivla da mia vita en la pli impurtanta perioda da mes operar sin terra, sinaquai che jau ta possia almain descriver en tes tratgs generals, per la contemplaziun e per svegliar l’amur da vart da ses uffants, oravant tut da ses Johann Andrea che na sa betg sa regurdar dad ella, e forsa er per in u l’auter da ses descendents posteriurs.

Schebain da pitschna statura, era ses corp tuttina en cumplaina proporziun. Ils chavels nairs, ritgs e glischants eran furmads a bellas tarscholas, e dad omaduas varts da la fatscha penderlavan bels tschurrichels. Sche er betg gist da bellezza cumplaina, sa mussava en ils tratgs da sia fatscha insatge fitg interessant, simpatic e captivant, oravant tut cur ch’ella rieva e che ses egls traglischavan en pli profunda ardur e che sa furmavan sin sias vistas foppas charinas. Las survantscheglias nairas furmavan in artg fin e s’univan bunamain. Sia pel, ch’univa a moda plaschaivla tuns alvs e cotschens, era d’ina finezza tut speziala, e sia vusch melodica aveva in tun fitg attirant.

En quest’amur e tras ella hai jau pir emprendì a conuscher endretg ils poets talians, Petrarca, Ariosto e Tasso, ed a chapir quant bain a prà che van las metafras, sch’ils egls vegnan numnads «due stelle, onde amor l’arco non tendeva in fallo», ubain sch’el di:

Non sa come amor sana e come ancide,

Chi non sa quanto dolce ella sospira,

E come dolce parla e dolce ride.

I n’è betg mo en il mund exteriur e la natira uschia ch’ins sto sa procurar enconuschientschas entras viadis, emprovas ed experientschas, mabain er per il mund interiur dal spiert è quai necessari, e perquai engraziel jau a Dieu che jau hai dastgà emprender a conuscher l’amur vi da natiras uschè bunas, noblas, e che mias marusas han tuttas er cumprovà pli tard da betg mo posseder bellezza fisica, mabain er morala, e m’èn gist entras quai daventadas uschè charas.

*

Il bab da questa mia Maria, signur podestat J.A. Mini era anc en sia vegliadetgna in um fitg bel, vital e raschunaivel. Derivant d’ina famiglia fitg povra ch’aveva surtut patì da las inundaziuns dal 1772 – l’‹anno delle disgrazie›, sco ch’al numnan ils Puschlavins – era el restà senza furmaziun scolastica. Parents engiadinais – la mamma era da Silvaplana – al avevan intimà gia baud da sa render sco conditer en Russia, e davent da là era el alura sa rendì a Varsovia, nua ch’el aveva fundà si’atgna fatschenta ed alura er animà ses dus frars, Jeremias e Jacob, da vegnir tar el ed als aveva participà vi da ses commerzi. La fatschenta è ida bain, ha fatg sut sia direcziun in grond svilup, è daventada ina da las pli grondas conditorias da Varsovia ed ha fatg avanzar quest rom da la famiglia Mini a gronda ritgezza. A quella ed a ses intelletg natiral (e betg a la furmaziun u a sias abilitads en fatgs giuridics) ha el, pervi da la buna reputaziun ch’el giudeva tranter ses conburgais, gì d’engraziar l’onur da vegnir elegì, ina giada en la plazza d’in podestat en sia dertgira. Che sia ritgezza era s’augmentada en tala moda, era senza dubi stà la consequenza da si’activitad ed inschign en l’administraziun da sia facultad. E tar tut quai era el in um undraivel, benefizient ed allegher.

Sia dunna, la mamma da Maria, era dunna Orsola, nata Olgiati, la figlia da mes penultim antecessur en l’uffizi da predicatur a Poschiavo. Areguard lavurusadad e raschunaivladad en l’administraziun dal tegnairchasa ma sa laschava strusch chattar insatgi che steva a pèr ad ella, ed er en fatgs morals e religius pudeva ella, almain tenor la moda veglia, valair sco muster d’ina buna dunna da chasa.

La famiglia Olgiati sto esser stada ina da las pli veglias famiglias aristocratas dal Puschlav. En la baselgia catolica ha ella anc atgnas truclas, e l’uschenumnà Castell, ina ruina sut las muntognas da Campell, duai avair tutgà als Olgiati, u sco ch’els vegnan numnads en vegls documents, Olzal u Olzaldi. Ozendi ha la famiglia ina descendenza fitg numerusa, ma i vegnan differenziadas duas lingias, da las qualas ils parents da mia sira barmiera ed ils uschenumnads ‹Magari› sa scrivan Olgiati, entant ch’ils auters, pli povers vegnan en general numnads ‹Olzà› e midan ad Olgiati be uschenavant che creschan lur reputaziun e ritgezza.

Il bab dal plevon Olgiati era anc stà catolic, sia dunna però, ch’aveva servì tar la famiglia von Salis-Soglio e che sto esser stada ina dunna pietusa ed excellenta, refurmada. Che las notizias davart questa famiglia Olgiati che suondan correspundian a la vardad na poss jau betg garantir dal tuttafatg, bain però sincerar che jau las communitgesch precis uschia sco che jau las hai udì or da la bucca da mia sira barmiera:

Suenter las nozzas da la surnumnada Franca cun l’Olgiati catolic han ins fatg tut il pussaivel d’er trair ella tar la baselgia catolica; ma en sia cretta, basada sin sia Bibla che giascheva adina averta sin sia maisa, è ella stada stataivla ed ha er educà ses trais figls Rudolph, J. Jacob ed N. tant sco pussaivel en la cretta da sia baselgia, sche er els stuevan sa dar exteriuramain sco catolics.

Igl è arrivà uss il temp ch’ils mattatschs duevan vegnir cresmads e retschaiver la sontga communiun, e quai era fixà per Pasca. Quest act era il pli grev e trist ch’aveva gia giaschì ad ella daditg sin il cor, ed ella n’ha chattà nagin auter med d’impedir quai che da duvrar in rampign. Ils fastidis che quai chaschunava ad ella aveva ella raquintà a si’anteriura signuria, la famiglia Salis, ed il confiert e cussegl ch’ella aveva tschertgà là, ha ella er retschet. Zuppadamain envers ses um, ma cun il consentiment dals mattatschs ha ella preparà il necessari per als manar davent da Poschiavo. Quai dueva succeder il venderdi sontg. Per lez di aveva ella oramai semtgà per mintgin ses fagot e zuppà giun stalla en parsepen; alura ha ella prendì cumià dals uffants ed è ida en baselgia. Là è er sa rendì ses um manegiond che ses uffants al vegnian a suandar en la baselgia catolica. Ma enstagl han els, sco sa cunvegnì, lur fasch ed èn sa mess sin via vers il Bernina. Cur ch’ils geniturs èn vegnids or da baselgia e ch’il bab ha dumandà tut inquietà suenter ils mattatschs che n’eran betg qua ed ils quals el aveva tschertgà adumbatten en baselgia, ha la mamma, manegiond ch’els sajan uss davent lunsch avunda per betg pudair vegnir suatads, confessà il succedì. I saja adina stà per ella in patratg insupportabel da vesair ses uffants catolics; ils signurs von Salis hajan empermess ad ella d’als prender cun els e laschar scolar en urden; a questa speranza e confiert saja ella sa surdada ed i possia uss succeder tge ch’i veglia; sche be ses uffants sajan spendrads, na temia ella nagut. Indignà da quest proceder ha il bab l’emprim fatg canera e tramess dalunga glieud a manar enavos ils mattatschs, ma quels avevan en il fratemp cuntanschì fortunadamain l’Engiadina ed ils persequitaders han stuì returnar cun mauns vids. Ed uschia è er il bab, che pudeva gia esser vegnì in pau malsegir en ses catolicissem entras la Bibla, o r da la quala sia dunna prelegeva u citava savens passaschas, sa surdà a ses destin ed è pli tard sez convertì al protestantissem, quai ch’al ha procurà in temp nauschas smanatschas e schizunt mess el en privel da vita. Ina notg è in sajet ì tras sia chombra, pauc sur il letg vi, ma per fortuna senza al tutgar. Il motiv principal per sia conversiun duai esser stà ch’el na vuleva appartegnair a nagin’autra religiun che sia dunna e ses uffants.

Ils mattatschs èn entant stads en tgira paterna dal signur von Salis-Soglio, il vegl Rudolph, è daventà pictur artist, il segund, Johann Jacob, spiritual, ed il terz uffizier en Ollanda. Tuts trais èn pli tard puspè returnads en il Puschlav, e Rudolph ha fatg bunas fatschentas sco commerziant, è avanzà als pli auts uffizis da vischnanca, e da ses numerus descendents èn anc plirs en auts uffizis ed onurs. Il segund è daventà plevon a Soglio e silsuenter betg main che 45 onns en il Puschlav. El ha gì duas dunnas, l’emprima, ina Bregagliotta, ils descendents da la quala èn ils Gianotti da Soglio e Castasegna, pli tard ina Puschlavina, cun la quala el ha gì ina numerusa famiglia, da la quala pli u main tuts èn vegnids giud via ed ils descendents dals quals giaudan anc oz tutta stima. Ina figlia dad el è er, sco gia menziunà, stada mia sira. Ella ha gì otg uffants, dals quals quatter èn morts da giuven, e duas figlias, omaduas mattatschas fitg bellas, gia creschidas, l’ina, Franca, maridada cun ses cusrin Rudolph Mini, l’autra, Orsola, èn spartidas ch’ellas stevan en plaina fluriziun. En vita eran be pli Anna Maria, maridada cun podestà L. Matossi, e Marie, la giuvna, sis onns pli giuvna che ses pli giuven fragliun e bain er pervi da quai la favurida da bab e mamma e pupragnada betg pauc dad els, uschia ch’il fatg ch’ils privels als quals ella è stada exponida entras quai èn ids sperasvi senza nauschas consequenzas per ella è d’attribuir pli fitg a ses anim innocent, pur che ad in’educaziun e direcziun adequata entras lur parents; pertge che da quels pon ins bain dir ch’els concurrenzavan da camifo in cun l’auter da legrar la mattatscha cun da tuttas sorts fittaments, e quai da baininqual dals donaturs bain er per obtegnair sia favur per in da ses parents.

Il terz dals trais frars surmenziunada è mort senza uffants.

Schebain ch’ils geniturs da mia Marie devan gronda paisa a ritgezza, paran els da l’aura vart tuttina dad esser stads persvas che – sco ch’els èn s’exprimids, il bainstar corporal e spiertal da lur figlia sajan garantids il meglier tras in’uniun da lur figlia cun il nov plevon, ed i n’ha betg duvrà blera perspicacitad da s’accorscher da quest grond giavisch dad els, surtut sch’ins po supponer ch’ils patratgs respectivs da la signuria vegniva surtut a s’exprimer entras uffants e servients. Uffants n’eran bain nagins en chasa, ma la fantschella, ina mattatscha da Bravuogn viva e tschantschusa, na pudeva betg zuppentar ses grond plaschair sch’il «Sciur Reverendo» sa mussava insanua en vischinanza. Sut talas circumstanzas n’èsi stà nagina surpraisa che la Fama, ch’è en talas chaussas adina be memia premurada, è sa derasada uschè svelt ed a moda uschè decidida e m’ha necessità da far il pass surmenziunà.

Stond uss en contact pli stretg e regular cun questa mattatscha, quai che tant ses geniturs sco er ella han lubì uss fitg gugent, m’ha però mussà dalunga ch’i dess qua anc baininqual chaussa da giavischar; ma ses senn avert e serain, l’intelletg natiral, ses esser viv ed il sentiment e la buntad che sa mussavan dapertut, sper sias caracteristicas fisicas, han sveglià e nutrì en mai ina simpatia fitg satisfaschanta ch’ha, pli bain che jau l’hai emprendì a conuscher, bainbaud transfurmà mi’inclinaziun en amur.

Ch’i fiss sa mussà da sia vart in’inclinaziun propi passiunada, na poss jau betg pretender; quai n’ha però er ni mes uffizi ni mia vegliadetgna laschà spetgar d’i a giuvna da deschdotg onns. Vitiers è vegnì ses malputgà da stuair disfar a detgamain ed uschè nunspetgadamain las speranzas da baininqual admiratur da manaivel e da lunsch. Ma er ella sa sentiva bain en mia cumpagnia e tradiva quai il pli cler gist ils pli agitads, cur ch’ella laschava liber vau a ses sentiments. Onns pli tard ha ella exprimì repetidamain sia persvasiun ch’i n’avess dà tranter tut ses admiraturs da pli baud nagin ch’avess pudì far ella pli ventiraivla en la lètg ed esser ina pli gronda benedicziun per ella, e per quai saja ella er fitg engraziaivla a la providientscha.

Uschia m’è passada ina bella, magnifica stad, en il decurs da la quala nus avain emprendì d’enconuscher meglier in l’auter. Quest bel temp da spusalizi avess jau da mia vart gugent prolungà; ses geniturs e megliers amis eran però decididamain encunter, pertge ch’els temevan las tschantschas e disfamaziuns da buccas nauschas, a las qualas ins stoppia metter ina fin, pertge che malscuidus ed inimis na pudevan betg mancar tar ina tal’uniun. Tschertins sa sentivan privads tras la nossa en lur speranzas, auters na savevan betg chapir co che la giuvna, legra giunfra Maria haja pudì sa resolver da maridar in plevon e baininqual auter deplorava simplamain che lur gronda facultad na vegniva betg en ils mauns d’in Puschlavin. Nus però legevan, chantavan bellas chanzuns e tadlavan bain er la saira tranter di e notg l’orgla ch’era colliada cun la gronda ura da paraid.

En il fratemp era la nova chasa-pravenda finida e sir e sira l’avevan mobiglià perfetgamain. Ils 14 da december 1825 avain nus fatg magnificas nozzas ed jau hai manà a chasa mia spusa il di da nozzas a benedir la nova chasa-pravenda. Da la Muntogna aveva jau laschà vegnir ina fantschella fitg capabla, Fida Grass da Flearda. Ella è restada plirs onns tar nus ed ha levgià a la giuvna dunna cun premura, fidaivladad ed inschign il tegnairchasa.

Bain darar ha in spus en il Puschlav gì pli simpel tar sias nozzas e tar tut l’endrizzament chasan che jau. La buna sira scheva bain er magari cur che nus spus sesevan sin il banc-pigna e chantavan nossas chanzuns: «Gea, vus pudais chantar, entant che auters ston lavurar per vus.»

Quant fitg che mes cor è però stà muventà lez di da nozzas d’engraziaivladad envers Dieu ed ils buns geniturs na sai jau strusch exprimer. Aveva gea il bab en tschiel dà en quest reguard a mia situaziun ina vieuta uschè buntadaivla sco che jau n’avess mai dastgà siemiar u spetgar: L’um ester ch’era gia avanzà en la segunda mesadad da la vita e che na ristgava strusch pli da far speranza en quest reguard, manava uss a chasa sco sia dunna ina spusa charina e sa chattava en relaziuns finanzialas ch’al pussibilitavan d’educar endretg ses uffants, sche Dieu al dueva benedir cun tals, e da sustegnair energicamain conumans basegnus.

Uschia hai jau puspè vis vi d’in exempel remartgabel co ch’il Bab en tschiel ans po remunerar e benedir per tut il grev e patir tras il qual el ans maina magari, e quai savens gist il mument che nus spetgain quai il pli pauc.

Ils malscuidus n’han bain betg mancà, ma cun in tal plaschair e tala engraziaivladad envers Dieu en il cor, co n’avessi betg pudì ir tgunsch da supportar talas offensiuns e da far frunt a quellas cun calma ed indulgenza? Quai è alura propi er vegnì fatg uschia ed ils pitschens pasquils che duevan per part intimidar e per part dar cussegl, èn dalunga ids en pigna e per part senza vegnir legids.

Er las nauschas calumnias ch’èn vegnidas derasadas en il Puschlav e da l’autra vart da la muntogna che nossa letg saja be vegnida sfurzada si dals geniturs a mia dunna ed oramai disfortunada, ans èn vegnidas pir tard ad ureglia ed ans han oramai inquietà tant pli pauc. Pir mais pli tard essan nus vegnids a savair ch’ins raquintia schizunt en l’Engiadina che la dunna saja gia scappada dal signur plevon ils emprims dis, e mes amis a Cuira n’han betg pudì sa smirvegliar avunda da la fallida impressiun ch’als era vegnida dada areguard la persuna ed il caracter da mia dunna, cur che jau l’hai manà l’emprima giada en la chapitala ed als ha dà chaschun da l’emprender d’enconuscher persunalmain. Sia natira seraina e plaschaivla ha er gudagnà lur cors ed ella sezza è sa vargugnada e sa vilentada cur ch’ella ha cret dad esser memia commuventada tar il cumià e n’ha strusch pudì sa dustar cunter las larmas.

*

Betg mo en mia lètg, er entras ils blers mussaments da respect ed mur da vart da mes auditurs sun jau ma sentì fitg ventiraivel. Il text tar l’emprima pregia suenter mias nozzas hai jau prendì or da Josua: «Jau e mia chasa vulan servir al Segner», e quai hai jau propi er manegià serius. Be donn che jau na sun betg vegnì da far quai a moda uschè perfetga sco che jau avess vulì e duì.

Jau pregiava cun plaschair e fascinaziun. Ma a l’entschatta hai jau tuttina anc gì in pau difficultad cun il talian e fitg displaschaivel eri, sche jau pensava magari ad in text tudestg, al avriva alura en la translaziun da Diodati e stueva constatar ch’i mancava en quella la pointa, l’insistenza ed forza da Luther e ch’il text daventava qua tras savens nunduvrabel. Medemamain il fatg che tscherts substantivs cumponids ch’èn fitg populars e vigurus en lingua tudestg ed adjectivs plain sentiment na sa laschan insumma betg exprimer en talian ubain mo cun als parafrasar en lung ed en lartg. Ma cun il temp èsi ì meglier er cun quai, ed ina bella cumpensaziun per quests mancos hai jau chattà en la lingua taliana en las construcziuns cun particip u gerundi, quai che renda quella, en cumparegliaziun cun il tudestg, melodiusa e concisa.

Sco plevon m’hai satisfatg tant pli d’appartegnair uss als ritgs, perquai che jau pudeva uss, senza svegliar il suspect che quai daventia or da scuidanza ni auters motivs dischonests, crititgar da tut cor il luxus, la valur malsegira da la ritgezza ed ils privels da quella. En quest grà èsi ì cun mai tuttina sco cun Alfieri e l’aristocrazia, ed jau hai uss chapì quel cumplainamain, sch’el di ch’el sa legria d’esser aristocrat be per pudair malegiar uschia ils sbagls e las mancanzas da la noblezza cun tutta rigurusadad senza svegliar l’impressiun che quai capitia mo or da scuidanza.

Cun tut speziala premura sun jau però ma deditgà a la scola ed a l’instrucziun dals giuvenils. Jau sun adina stà da l’avis ch’il fundament per propi per pudair furmar auditurs disposts e pudair edifitgar la cuminanza dals creschids stoppia vegnir tschentà entras l’instrucziun dals giuvenils. Uschia hai jau er deditgà mi’operusitad oravant tut e cun grond plaschair a l’instrucziun da religiun ed al catechissem.

Er ils predis hai jau savens deditgà a l’educaziun. Pervi da quai hai jau gì d’udir gia l’entschatta en il cussegl-baselgia d’in commember da quel ina remartga che n’è betg gist stada fitg lusingianta. El era da Privilasc, in um onuraivel e bun e tuttavia betg malvulent envers mai. Ma el ha ditg ch’ils abitants da Privilasc sa lamentian: «Quel scior Minister predica sempre di educaziun», ed els n’hajan prest nagin gust pli da vegnir or en il vitg en baselgia. Jau n’hai betg prendì en mal quai a l’um ed ils Privilascs èn bainbaud daventads mes auditurs ils pli bainvulents e fervents.

Il medem sincer collegiant ha pli tard gì la sventira da vegnir tutgà malamain cun siglientar crappa ed ha raquintà pli tard ch’el haja tschiffà l’emprim cun omadus mauns suenter il chau e chattond anc quel saja el sa consolà d’avair anc quel.

In’autra lamentaschun ch’ina dunna ha exprimì a l’entschatta areguard mias pregias è stà che jau pregia adina davart l’amur; els hajan gì buns plevons, ma quels n’hajan mai discurrì e predegià tant da l’amur. Las figlias da questa dunna han bainbaud tutgà tar mias scolaras las pli premuradas e charas.

La fortuna da nossa lètg è anc s’augmentada ils 5 d’avrigl 1827 tranter las diesch e las indesch entras la naschientscha d’ina figlina a la quala nus avain dà num Orsola. Las deglias da mia chara dunna eran stadas intensivas ed avevan durà pliras uras e la vita da la novnaschida hai jau cret da stuair engraziar, sper Dieu, betg il davos a la tgira plain premura da la giuvna spendrera Giacomina Samadeni. L’uffant na saveva betg trair flad a l’entschatta, qua ha ella tschitscha or cun l’atgna bucca la mucosa ch’era sa rimnada en sia giargiatta ed a partir da quel mument è ella dalunga sa revegnida ed ha prosperà a moda fitg legraivla.

Il pli custaivel ch’ins ha vi da ses uffants en lur uffanza è la contemplaziun dal svilup uman da l’innocenza paradisica fin als emprims putgads.

La pitschna Lina era fitg viva ed è sa sviluppada corporalmain e spiertalmain a moda fitg plaschaivla. Er en la furmaziun da la lingua ha ella mussà dun d’inventar, remplazzond noziuns abstractas entras concretas. Uschia numnava ella l’alv «colur dell’öef» ed il ferm suflar e schuschurar dal vent imitava ella cun la bucca ed er cun stender or il pli fitg pussaivel ses vestgì cun omadus mauns. Il frar ch’è suandà ad ella pareva er da posseder insatge da quest scheni linguistic: avrir l’ura da satg numnava el «romper» ed avrir il cuntè da satg «far lung».

In plaschair miraculus vi da mia Lina hai jau gì da contemplar co ch’ella guardava gugent sin la glina e pareva da sa perder en questa contemplaziun. Er la musica la fascinava tut aparti. E cun deschdotg mais discurriva ella gia bler a moda fitg clera.

Ils 10 d’october 1828, la saira a las nov, suenter che las deglias da mia dunna han gì durà be duas uras, ans è vegnida rendida perfetga la ventira cun la naschientscha dad in figl. Igl è bain in pau agen che nus prendain en tala moda partida per figls. Jau poss be perdunar quai cun il fatg che las mattatschas èn la schlattaina pli flaivla e suttamessas a baininqual suffrientscha e malsogna. Jau hai bragì larmas dal plaschair cur ch’è vegnì annunzià ses arriv. Igl era però er in giuven frestg e bel ed uschè paschaivel ch’el era bun da durmir la notg fin dudesch uras e da tuttina restar la damaun cur ch’el sa svegliava ruassaivel ed allegher en sia nana, surriend cur ch’ins al guardava.

La saira da Nadal, ils 24 da december 1829, tranter las nov e la diesch è cumparida, anc avant che la spendrera saja arrivada, ina segunda figlia, a la quala nus avain dà num Catharina Sophia, l’emprim num suenter mia mamma, il segund sco num poetic che ma steva fitg a cor. Ella ha mussà ina finezza dal spiert e dal sentiment che m’ha savens fatg surstar ed è entras quai er bainbaud daventada la favurida dals geniturs e da tut ses fragliuns. Ella ha gia patì baud da la scrofulosa ed è gia morta ils 6 da mars 1838 a Cuira. En mes diari hai jau chattà en quest connex la suandanta inscripziun:

Naschida la saira da Nadal, è ella er sa mussada tras e tras sco bambin. Ella era in’olma plain grazia ed amur uschia ch’ella è daventada la preferida da ses fragliuns e da tuts ch’eran enturn ella. Questa graziusadad e bellezza da l’olma singulara m’ha gia laschà supponer baud ch’ella na saja betg destinada ditg per quest mund, quai che jau hai er ditg repetidamain a mia dunna. Sia malsogna è pegiurada marcantamain a Cuira, ha manà ad unfladiras ed idropisia e fatg suffrir ella fitg. La damaun da sia mort, cur che jau l’hai vis suffrint e quieta e l’ha dumandà: «A che pensi, mia cara Tina?», ha ella respundì: «A mia bunna mamma», quai èn stads ses ultims pleds. – Ti ma mancas fitg, di il diari, mes char uffant, preferida da mes cor; ma jau ma surdun quietamain a la voluntad dal Segner; insumma, ch’i saja er capità qua il meglier per tai, e di oramai: «Il Segner ha dà, il Segner ha prendì, ludà saja il num dal Segner!» Gea, ludà saja il num dal Segner che m’ha dà vi da tai sper tanta fadia uschè dultsch plaschair, m’ha laschà guardar d’ina vart uschè bella quai che caracterisescha l’uman e che ma vegn a levgiar da spartir da quest mund en la speranza da puspè pudair ma reunir cun tai.

Zu schön für dieses unvollkommene Leben,

Sehn wir die zarte Knospe sich entfalten.

Zur Himmelsblume will sie sich gestalten,

Drum wird sie Engeln jetzt zur Wartung übergeben.

Und so wird sie uns einst, wo ew’ge Palmen winken,

Verklärt und selig in die Arme sinken.

Quests trais uffants èn anc naschids dal temp da vita da mes buns sir e sira ed han nutrì betg pauc lur speranza che quels possian allegrar la saira da lur vita ed augmentar lur fortuna. Ma er els èn spartids avant ch’èn arrivads per els ils dis, dals quals nus schain: «Els n’ans plaschan betg.» L’onn 1830 è l’emprim vegnì clamà il sir ed intgins mais pli tard er la sira. Omadus eran stads fin qua ferms e robusts ed han stuì succumber ad ina inflammaziun dal pez. Possia suandar ad els ina ritga paja per tut il bun e la profunda charezza ch’els han demussà er envers mai ed ils mes!

Avant ils geniturs era er gia spartida lur figlia veglia Matossi, laschond enavos quatter uffants, als quals els devan tutta bregia da cumpensar la sperdita da lur mamma entras lur amur. Il figl il pli vegl, Joh. Jacob, e la figlia la pli veglia, Orsola, avevan els prendì suenter la mort da lur mamma en chasa e tratg si là.

Paucs dis suenter la mort da sir e sira ans ha Dieu anc regalà ina figlia, Anna Maria, la quala è naschida ils 17 d’october 1831 ed ans ha legrà fitg suenter uschè gronds quitads e tristezza. Ad ella è suandà suenter trais onns er anc in segund figl, Johann Andrea, il qual è naschì suenter curtas deglias e tut allegher ils 14 da matg 1834. Mes diari agiunta a la glista da naschientscha da mes uffants il giavisch: «Dieu benedeschia els tuts! Ses bun spiert sa chasia en lur cors ed als mainia sin via guliva!» Er uss na savess jau nagin meglier giavisch per quels ch’èn anc en vita che da confirmar quel ubain da dir: Amen.

XIII. Princips ed experientschas durant mes temp d’uffizi en il Puschlav

1. Pregias

Tar tutta stima e veneraziun ch’il preditgant sto avair envers il pled divin, ma pari ch’er insatge auter na dastga mai vegnir laschà or dals egls, sch’il predi, gea il pled divin sez, duaja far effect: jau manegel il resguard necessari envers il stgalim da furmaziun, la moda da pensar ed il stadi d’anim dals aspectaturs u, ditg pli curt, sin la natira umana sco ch’il preditgant la po enconuscher u presupponer al lieu e sut las circumstanzas dadas.

Cun proceder en questa moda vegnan a resultar las pregias che jau vuless designar sco las psicologicas e da las qualas jau crai, sch’il preditgant è bun d’individualisar il cuntegn, ch’ellas sajan las pli fritgaivlas ed edifitgantas. Igl è vair, betg tut ils auditurs vegnan ad avair plaschair da suandar quellas cun l’attenziun necessaria; per quels però ch’èn abels da far quai, vegnan ellas ad esser plaschaivlas ed inspirantas ed ad avair in effect persistent.

Da questa moda da predegiar psicologica m’èn duas dadas spezialmain en egl:

a) Quella che metta l’accent sin exponer ils patratgs centrals cun duvrar pleds che tschiffan ed exponer las singulas parts cun discurrer en maletgs. Ina gronda part dals auditurs fa questa sort da pregias sentir il pli ventiraivel; i n’èn quai forsa betg ils megliers auditurs, cumbain che singuls dad els pon bain vegnir animads en questa moda il meglier pussaivel.

b) La moda da pregiar dogmatica ortodoxa che glorifitgescha Dieu ed il Salvader Jesus Cristus e metta il det en la plaja da la petgaminusadad e malvengianza dals umans. I na sa lascha betg snegar che questa sort da pregias, tegnidas d’in um energetic, pon esser adattads il meglier da tschiffar ed entusiasmar profundamain ina classa d’auditurs. Percunter tem jau che blers auters sa sentan uschia mo anc confermads pli fitg en lur ipocrisia e che quests predis n’als gidan betg mo en nagina moda da sortir da la schlaschezza, mabain als fan s’ignivar mo anc pli fitg lien. Tenor mi’experientscha n’èn quests predis betg mo fitg antipaticas ad ina gronda part dals auditurs da noss temp, mabain er adattads plitost da crear disgust e malaveglia che ricla areguard il stadi da lur olma e brama suenter salvament e conversiun. Percepì quai hai jau en blers cas gist vi da tals che jau quint ni tranter ils immorals ni nuncartents, mabain che ma parevan gist il cuntrari fitg perceptibels per il meglier e che bramavan salvament.

Er jau sun persvas ch’ins na po mai tegnair avant serius avunda als umans il putgà, ch’ins sto mussar gist vi da quel la flaivlezza e mendusadad da nossa natira, e che po mo sortir da quest’enconuschientscha il basegn da salvament e la dretga amur tar il Salvader; ma gist tuttina fitg sun jau persvas che quai po succeder a moda segira e cun bundant dapli success, sche nus empruvain d’illustrar il bun, per il qual la natira umana è destinada e per il qual il bab celestial l’ha munì cun forzas uschè grondiusas, e manain alura davant l’olma il putgà sco il manco e la defurmaziun, sco la stgirentada da lezza glisch magnifica e da la sumeglia da Dieu, tenor la quala nus essan vegnids stgaffids, e las caracteristicas da la quala pon e duain er sa manifestar fin en in tschert grad en nus. – Jau sun da l’avis che l’enconuschientscha e l’aversiun cunter il putgà stoppia daventar en questa moda bler pli viva ed il sentiment e la renconuschientscha da l’imperfecziun e petgaminusadad da nossa natira bler pli intima e fritgaivla che be tras ina descripziun dal putgà uschè patetica sco pussaivel. E gist en questa moda ma para er instradada il meglier pussaivel la via e l’amur vers il Salvader.

Vegn l’egl sensibilisà per il bun sco che quel sa manifestescha dapli u damain en mintga uman – ma para savens er stgirentà terriblamain en mintgin e vieut en petgaminusadad sombra – sche resorta e sa rinforza il sentiment ch’ins stoppia charezzar il bun e detestar il nausch. Ed emprendain nus lura a conuscher quel che na possedeva betg be la buntad umana ordinaria en in bler pli aut grad, mabain ch’era er liber da tut il nausch, co na duessan nus betg ans legrar qua, al charezzar anc pli fitg ed enconuscher finalmain ch’il cumond da charezzar Dieu sur tut, da tut cor, or dal pli profund da l’olma e plain anim n’è tuttavia betg mo vegnì tschentà si arbitrariamain, mabain resulta or da la natira da la chaussa, or da necessitad interna, dal qual nus n’ans pudain betg retrair, gnanc sche nus vulessan, dalunga che l’amur per il bun è envidada en noss cor e che nus avanzain, tuttina sco en l’enconuschientscha dal perfetg, uschia er en l’amur vers quel.

Tar tut quai ves jau tuttavia che la diversitad dals umans areguard lur moda da pensar e lur caracter pretenda che er la moda d’instruir e da predegiar saja differenta, sch’il reginavel da Dieu duaja vegnir prendì en mira a moda cumplessiva. Jau onuresch perquai er mintga preditgant, dal qual jau poss gudagnar la persvasiun che quai ch’el di e co ch’el di correspundia a sia natira e vegnia da tut cor. – In criteri fitg decisiv en quest connex è però adina stà co ch’el legia la liturgia ed ura il Babnoss.

Quai che concerna las pregias che na ma cunvegnan betg, sche las sutdivid jau, considerà d’in auter puntg da vista, en memia autas e memia bassas. Tar questas ultimas quint jau quellas che sa movan be en noziuns e ductrinas generalmain enconuschentas, n’emporta betg sch’ellas èn da tempra pli surnatirala ni raziunalistica. Che la virtid en general e mintga si gula per sai èn bunas ed in’obligaziun, ch’il putgà è nausch, chastiabel e d’evitar, che Dieu è gist, tutpussant, buntadaivel, il Salvader tramess per noss salit, ch’el ha patì ed è mort per noss spendrament, che nus al duain suandar, adurar Dieu, ans fidar dad el ed auter pli, a tgi na fiss quai betg gia enconuschent detg avunda? E tuttina, quants preditgants na sa cuntentan betg cun quai, senza porscher in nov, gen patratg u ina cumpilaziun animanta! Talas pregias ma paran d’esser memia bassas, e d’avair plaschair da quellas è il privel al qual surtut spirituals pli vegls èn exposts.

Memia autas numnel jau però pregias sco che las tegnan per ordinari students che returnan a chasa ubain ils fitg studegiads en general. Els sa movan per ordinari en las furmas da lur scola filosofica ubain da lur sistems teologics e vegnan perquai, sche betg dal tuttafatg nunchapibels, tuttina ad esser pauc edifitgants per la gronda part dals auditurs, e quai adina dapli.

Per ir or da via a quest privel dubel, èsi bain nunditg impurtant ch’il plevon restia adina conscient ch’il spiritual è qua per la cuminanza e betg la cuminanza per tadlar referats ed exercizis scientifics u retorics. Enconuschientschas dal stadi intellectual, moral e religius da sia plaiv è quai ch’il plevon basegna per pudair predegiar a moda edifitganta. Daventa quai l’object da sias ponderaziuns e perscrutaziuns, alura vegn el animà d’in profund desideri, da mintga giada ch’el passa sin scantschala, edifitgar sia cuminanza e promover quella en la vita cristiana, ed uschia è mintga giada er dà il motiv principal per l’elecziun da ses tema u text. Jau manegel: el vegn a sa stentar en mintga pregia

a) ubain da trair a la glisch e render plausibla a ses auditori ina vardad religiusa cristiana che quels n’han anc betg tratg en consideraziun suffizientamain, ubain ch’el vegn

b) a dilucidar e preschentar en sia purezza e clerezza ina vardad cristiana ch’è vegnida sfigurada e malchapida entras nunsavida e superstiziun. En l’emprim cas fa pratitgescha el en la baselgia in’activitad derasanta, en il segund cas in’activitad purifitganta. Ed igl è bain quest’ultima, applitgond las dretgas reglas da la logica e retorica, che noss temp basegna oravant tut. In tal discurs spiertal vegn bain darar ad avair nagin effect edifitgant e fritgaivel sin la gronda part da l’auditori, sch’ins parta da la chapientscha usitada da la ductrina respectiva tar il public, mussa alura tge da quai ch’è nunsustegnibel, incorrect, forsa sanestrà e nuncristian, ed agiunta alura a quest negativ il positiv da questa maxima – quai ch’è endretg, vair e fritgaivel. E quantas ductrinas dal cristianissem u da sias maximas principalas na sa laschan betg tractar tenor questa metoda! En quai è bain er da chattar la forza e magia che blers chattan per exempel en las ‹Predigten› da Schleiermacher. L’auditur vegn l’emprim intimà da clamar en memoria si’idea, sia cretta areguard l’artitgel da cardientscha respectiv e da daventar cleramain conscient da quel, e quai è per el adina ina satisfacziun, in plaschair. En in proxim pass è el però er necessità da defender sia posiziun, da cumbatter per spendrar si’opiniun, e sch’el ama propi la vardad, quai che nus dastgain bain spetgar da mintga cristian, sch’al vegni a la fin, cur ch’al èn vegnids averts ils egls, ad esser in daletg betg zic pli pitschen d’esser vegnì victorisà che sch’el avess pudì sa far valair. En tutta cas vegn in tal cumbat ad esser stimulant per el, a svegliar l’atgna reflexiun, a svegliar el or da l’atgna indolenza e letargia – quai ch’è forsa il mal il pli general e pernizius da nossa baselgia protestanta. I na dat numnadamain nagut pli trist che la terribla lungurella e passivitad, a la quala nus vesain uschè savens sa surdà l’auditori d’ina baselgia protestanta, e la culpa principala da quai è senza dubi d’attribuir als preditgants sez: Jau hai udì uschè savens pregias ch’eran absolutamain irreproschablas areguard lur referat, cristianadad ed impurtanza da lur cuntegn, ma da las qualas jau hai tuttina stuì dir – e quai vesev’ins er cleramain vi da la indifferenza dals auditurs –, ch’ellas na cuntanschevan betg ils cors, n’edifitgavan betg. E daco betg? Mo perquai ch’ellas sa muvevan be en terms abstracts, senza individualisar quels entras exempels ed experientschas concretas, sco che mintga auditur las ha er gia fatg, quai che fiss stà necessari per svegliar vaira participaziun ed atgna reflexiun.

Be uschia sa lascha declerar tenor mes avis l’experientscha vaira generala che pregias per occasiuns spezialas, ed oravant tut pregias da censura edifitgeschan il pli fitg, sch’ellas èn er mo ina furma supportablas.

Il pli decisiv è però ch’il preditgant saja penetrà da la tematica ch’el tracta e ch’el sa stentia cun sontga seriusadad da betg mo absolver sia pregia, mabain d’emplantar la vardad ch’el ha davant egl a moda viventa e persistenta en l’intern da ses auditori. U co di Goethe:

«Wenn Ihr’s nicht fühlt, Ihr werdet’s nicht erjagen!»

Ed en in auter lieu:

Ja, eure Reden, die so blinkend sind,

In denen ihr der Menschheit Schnitzel kräuselt,

Sind unerquicklich, wie der Wirbelwind,

der herbstlich durch die dürren Blätter säuselt.

Ins è però, e quai è in’experientscha che jau hai fatg savens en mes servetsch sco spiritual, betg adina tuttina dispost ed entusiastic. Quai m’arrivava il pli tgunsch sche jau vegniva disturbà la dumengia en damaun entras fatschentas displaschaivlas u malempernaivladads chasanas. Per stgatschar quests nauschs spierts hai jau alura applitgà dus differents meds ch’han darar disditg: Jau hai prendì nauadora ubain las ‹Predigten› da Schleiermacher ubain l’Evangeli da Johannes ed hai legì dad aut l’emprima passascha che m’è dada en egl, e sinaquai hai jau savens gì la ventira da vesair a returnar il stadi d’olma giavischà avant ch’entrar en baselgia.

Da tegnair pleds da funeral extendids n’era betg usità a Poschiavo e da vulair ludar u sentenziar grondamain la persuna defuncta fiss ì cunter mes sentiment moral. Ils morts stattan gia davant il derschader suprem e nus pudain surlaschar ruassaivlamain ad el la sentenzia. Nus pudain desister tant pli da far quai, perquai che noss giudicat na gidass strusch insatgi da sa meglierar, mabain offendess e grittentass ils parents che sa sentissan quasi sezs mess davant dretgira. Dal tuttafatg indifferent na dastga il preditgant però er betg esser; la gistadad pretenda er qua da far ina differenza. Cun tge inschign u malinschign che quai è succedì da mia vart, stoss jau surlaschar ad auters da decider; en general procediva jau però uschia che jau empruvava da generalisar tant sco pussaivel, quai che dueva vegnir accentuà da la persuna respectiva, e sutdivideva quest general en tala moda ch’i sa laschavan mintgamai tractar differentas furmas colliadas e subordinadas da quest bun e nausch cun lur cuntrasts. Uschia sa laschava tractar il bun ed il nausch en ina moda che na pertutgava betg mo ils morts, mabain fitg blers dals vivents, ed uschia eri a la fin surlaschà a mintga singul, tge applicaziun generala e specifica ch’el vuleva far da l’udì.

Nua che pleds da funeral èn usitads, ed jau giavischass che quai fiss il cas dapertut, sa porscha al preditgant ina fitg buna chaschun da confortar e meglierar il stadi d’anim dals preschents, e perquai duess el preparar talas pregias cun tut speziala tgira. Nagliur è la terra leventada pli fitg e pli averta per il sem dal pled divin, nagliur penetrescha quel per ordinari pli profund e porta pli segir fritg.

Tranter ils mancos natirals sco preditgant, dals quals jau sun mez conscient, stoss jau quinta mia vusch flaivla ed il fatg che jau daventa svelt commuventà, quai che po propi disturbar en intginas situaziuns. Sco mancanza e sbagl moral deploresch jau da betg avair scrit ditg avunda mias pregias dal tuttafatg mez e da mai avair elavurà ellas a fin ed emprendì ordadora strictamain tenor il concept.

2. Instrucziun da religiun e catechissem

Tenor vegl usit consistivan las uras da ductrina oravant tut en emprender ordadora e dir si las maximas cuntegnidas en il catechissem. Ch’ils princips che jau hai statuì survart areguard il pregiar – trair a strada e vivifitgar vardads religiusas, nua che quellas ma parevan stgatschadas memia a l’ur u contaminadas tras pregiudizis e superstiziuns – stuevan er daventar principi e directiva per l’instrucziun religiusa en baselgia e scola è bain natiral. Ils cudeschs da lectura avant maun na m’han però betg parì fitg adattads per quest intent. L’element moral n’era en quels, sco en ils cudeschs da religiun dal temp vegl en general, betg resguardà avunda, ed il religius ma pareva da basegnar en blers reguards ina purificaziun. Jau hai perquai tschentà si mes agen plan per quest’instrucziun ed hai suandà quel senza cudesch, hai però er stuì constatar ch’i resultan da quai er grondas incunvegnientschas. Il cudesch da ductrina stampà tschiffa dus senns, l’egl e l’ureglia, ed è in bun punct da referiment e da sustegn per la memoria. Jau hai sperà da pudair stgaffir insatge meglier ed hai translatà l’istorgia biblica e pli tard er il catechissem da Hebel en talian. Omadus, ed oravant tut l’emprim, eran linguisticamain ovras fitg manglusas; ma da ses temp vegnan els ad avair servì a blers andantamain. Fatg emprender a memoria ils scolars las istorgias ed il catechissem n’hai jau però mai e perquai er mai gì d’udir naginas reclamaziuns da questas varts da vart da las autoritads. Tge che vegniva memorisà eran singuls versets biblics – betg tuts – ed er quests pir suenter avair explitgà las dumondas ed ils versets sezs. Pir cur che l’anim dal scolar e animà e muventà religiusamain, ins pudess dir cur ch’il rom è preparà, fa il verset biblic sco maletg incumparabel sia pli grond’impressiun. I na vegn alura betg mo emprendì per pli tard – per la vegliadetgna –, mabain per il preschent ed uschia pli tgunsch, e l’emprendì resta a moda pli segira en memoria.

Il catechissem en baselgia e las uras da ductrina en scola eran er en general mias funcziuns d’uffizi preferidas. Er m’han purs pietus confessà ch’els chattian atgnamain dapli edificaziun en il catechissem che en la pregia, ed igl è stà ina da mias experientschas las pli frustrantas che gist singuls magisters, U. Olgiati e P. Pozzi, consideravan sco memia mulestus d’accumpagnar ils uffants in corpore en il catechissem.- Vi da las uras da religiun e da catechissem hai jau en general gì mes plaschair, oravant tut però vi da las mattatschas, da las qualas bleras, bleras or da tut las annadas m’èn restadas fin oz en buna memoria oravant tut pervi da lur participaziun vi da l’instrucziun da religiun e la confurmaziun. I m’era er in grond daletg ch’els ma salidavan per ordinari er cun «Scior Maestro» e mantegnevan quest num er pli tard cur che jau returnava en il Puschlav e na vulevan tuttavia betg che jau dia Vus ad els.

La funcziun la pli festiva era però betg mo per mai, mabain er per lunschor la gronda part da la populaziun la confirmaziun il venderdi sontg. Pervi da la buna constituziun presbiteriala da la baselgia refurmada da Poschiavo ha la confirmaziun lieu là suenter avair cuntanschì il sedeschavel onn da la vita e betg darar èsi succedì che bunas famiglias han giavischà che lur figls e figlias spetgian anc in onn pli ditg. Per tals che na visitavan in onn betg la scola eri vegnì fixà en la lescha ch’els vegnian admess in onn pli tard a la Sontga Tschaina.

L’instrucziun da confirmands sa restrenscheva ad ina curta, generala repetiziun da la ductrina cristiana tenor il catechissem ed en l’explicaziun cumpletta dal chapitel ‹da la baselgia›, il qual vegniva laschà da la vart en l’instrucziun da religiun ordinaria.

Per l’examen dals confirmands sa radunava il cussegl-baselgia la gievgia suenter la pregia aposta en scola e medemamain envidads d’assister èn stads durant mes temp d’uffizi ils geniturs e padrins e madritschas dals confirmands. Suenter avair fatg l’examen decideva il collegi – tenor basegn er cun sa cussegliar cun ils geniturs e padrin u madritscha – davart l’admissiun u refusa da la candidata u dal candidat. Be ina giada m’èsi capità ch’in mattatsch – e schizunt in che n’aveva gnanc anc cumplenì la vegliadetgna prescritta – è vegnì admess cunter mia veglia. – Igl è in usit tuttina derasà sco nuschaivel en il Puschlav e l’Engiadina che mattatschs duain vegnir confirmads avant ch’els partian en l’exteriur, er senza avair cuntanschì la vegliadetgna legala e la madirezza spiertala necessaria. Cunter quest maldiever sun jau adina m’exprimì decididamain, e pelvaira, tge è quai auter che da suttametter quest impurtant act religius a moda nunresponsabla al niz material, e da laschar cumparair en ils egls dals confirmands sezs la confirmaziun sco ina ceremonia plitost exteriura che sco opus operatum? I dovra per ordinari senz’auter ina vegliadetgna in pau pli madira per pudair chapir endretg ed imprimer en l’olma la muntada da l’instrucziun da religiun en general e da quest act en spezial che quai ch’ins dastgass sa crair legitimà da far prescha cun tut, e dapli ch’ina giada jau hai gì chaschun d’observar cun plaschair co che l’instrucziun da religiun e da confirmaziun è daventà bundant pli fritgaivel per quels ch’èn vegnids confirmads in onn pli tard che quai che la lescha prescriva. Bler meglier pia ch’ils mattatschs giajan betg confirmads a l’exteriur che confirmads memia baud; pertge che en l’ultim cas èn ils malprecauts tranter els en privel da s’occupar da qua davent tant pli pauc cun dumondas religiusas, entant ch’els ston uschiglio pensar ch’i als manca anc insatge impurtant e ch’els èn alura, suenter las experientschas fatgas, probablamain be tant pli averts per las instrucziuns cristianas tras in plevon capabel ed attentiv.

Il di da la confirmaziun – e gia quai era mintga giada commovent per mai – sa rimnavan ils catecumens cun lur geniturs e padrins e madritschas, e tar la populaziun puschlavina da cor lom na devi tar questa benedicziun dals giuvens cristians per ordinari strusch in egl che fiss restà sitg.

Jau hai er dà adatg ch’ils catecumens cumparian bain schubers e vestgids en urden, ma senza nagins fittaments. Ina terribla aversiun aveva jau er durant il servetsch divin sche dunnas cumparevan cun chadainas dad aur e rintgs da diamants, percunter ma parevi natiral e ludaivel, sche la simpla pura purtava per questa festa ses vestgì da nozzas e sia pli greva vaira dad aur.

La pitschna sentenzia che jau hai ditg durant la confirmaziun, hai jau er dà als confirmands en furma scritta, cun il temp però pir a chasa, perquai che questa fatschenta mecanica ma pareva da disturbar la devoziun durant la festa. Ma er lura adina be sin in pitschen palpiri alv, senza illustraziun, ed i na sa cunfa anc adina tuttavia betg cun mes gust, sche jau ves magari a pender en stiva questas sentenzas betg mo ornadas cun litografias e maletgs, mabain schizunt enramadas. In grond plaschair hai jau però gì, cur ch’in da mes catecumens m’ha mussà anc suenter blers onns la sentenzia che jau al aveva dà stampada sin sia carta da visita.

3. Uraziun emnila u uraziuns generalas

Cumbain che jau aveva mez elavurà l’uraziun che jau prelegeva – quella è pli tard vegnida integrada en la liturgia scritta e sa lascha tgunschamain scursanir cun laschar davent u adattar las intercessiuns –, n’hai jau tuttina betg pudì ma persvader che tals servetschs divins hajan in effect fitg edifitgant. Avess jau puspè da surpigliar ina plaiv, empruvass jau en tutta cas d’introducir insatge auter, pli fritgaivel. Da tut las funcziuns da noss cult ma para l’uraziun generala, prelegida be or da la liturgia, dad esser la pli nunfritgaivla.

4. Visitas a malsauns

Sut tschertas cundiziuns poss jau tuttavia onurar spirituals che fan da questa part da la pastoraziun ina da lur fatschentas principalas; jau mez na sun betg stà en il cas da far quai. I ma para ch’i vegnia promovì qua memia fitg la superstiziun, che quai saja per blers memia fitg ina restanza da la cretta catolica; applitgadas en il dretg lieu ed a dretg temp han talas visitas però tuttavia in effect fitg benefizient. Opportunas èn talas per mai sch’il spiritual è persvas da purtar al pazient entras sia preschientscha confiert e levgiament ubain d’al pudair intimar a ricla e meglierament, e quai oravant tut sch’il pazient sez vul l’assistenza dal spiritual, resenta in viv basegn persuenter e sch’i sa lascha sperar che la visita saja ina benedicziun per ses stadi. Jau m’hai laschà guidar en quai da nagina regla generala, mabain da mi’impressiun dal stadi da l’anim dal malsaun. L’emprima giada ma laschava jau mintgamai clamar; da qua davent cumpareva jau magari er da mai anora; ma en vista a mes puntg da vista n’èn questas visitas mai stadas fitg frequentas.

L’usit che er parents, vischins ed amis accumpognan il medi tar in malsaun parta il Puschlav cun autras vischnancas refurmadas dal Grischun; in’atgnadad dal lieu è però tenor mes savair ch’il plevon ed ils auditurs stattan là durant l’uraziun en schanuglias. L’emprima impressiun che jau hai gì da quai, è stada plitost malempernaivla e surprendenta; i ma pareva sco sch’insatge catolic fiss restà enavos en quai. Quest’impressiun è però sa relativada suenter adina dapli ed jau confess che quest usit m’è pli tard daventà fitg char ed attirant. Ella ha insatge umiliant, commovent e promova fitg l’edificaziun. En in lieu, nua ch’i dess forsa stgandel da mantegnair quest usit, ma vegniss quel segir a mancar.

Ina segunda chaussa che jau vuless, partind dal Puschlav, derasar dapertut enturn, è l’entschatta da l’uraziun che jau hai, sco gia ditg pli baud, chattà en la veglia liturgia taliana e da la quala jau sun dalunga m’approprià. Quella sa cloma: «Il Segner veglia cun sia grazia e sia misericordia sur questa chasa e questa nossa sora / noss frar en Cristus. Amen» Quest salid, pronunzià cun commoziun, ma para fitg adattà per avrir ils cors e la fantasia, e sch’i vegnan anc intunads cun in pau forza ed inschign in pèr accords sin las cordas da la vita dal malsaun, sche è la commoziun inevitabla ed averta uschia la via tar confiert e meglierament. Nua che mias visitas duevan oravant tut promover quest ultim, era mi’introducziun medemamain stereotipa: «Avais Vus anc insatgi, al qual Vus avais da perdunar ingiustia u offensiun, ubain insatgi ch’As ha da perdunar ingiustia u offensiun e cun il qual Vus vulais e duessas anc As reconciliar?» Jau na pudess betg dir ch’ins m’avess fatg suenter questa dumonda grondas revelaziuns; in tal encuraschament fascheva però tuttina effect. En tutta cas na savess jau betg, tge ch’ins pudess uschiglio dir pli impurtant a moribunds: la grazia ed il perdun da Dieu è quai, dal qual nus avain il pli grond basegn e nus tuts, vivs e moribunds, ans stuain giavischar il pli fitg. Vegnissan ils pleds pli clers da Jesus Cristus enstagl dals pli stgirs da la scrittira clamads pli savens en memoria: «Sco che vus perdunais a voss proxim ses sbagls, vegn er voss bab en tschiel a perdunar a vus, e sco che vus na perdunais betg a coss proxim ses sbagls, vegn er voss bab en tschiel betg a perdunar a vus.» Jau di: «Fiss quai il cas, vegnissan forsa en la vita e sin il letg da mort perdunads pli tgunsch e dapli sbagls, ed er il confiert na fiss betg pli pitschen che be cun renviar a la grazia en Jesus Cristus.

5. Operusitad cun star en cumpagnia

L’art da s’acquistar popularitad è cuntrari tant a mes caracter sco er a mes princips morals. Mai n’è in da mes auditurs sa drizzà a mai per cussegl en fatgs publics u privats senza che jau al fiss vegnì encunter ed avess correspundì gugent, da tut cor e tenor meglier savair e pudair. Ma da ma fermar tar mintga inscunter e discurrer cun mintgin davart chaussas dal mintgadi, senza muntada, n’era betg mia moda. Jau hai perquai er gia stuì udir la lamentaschun: «Quel Scior Ministro va sempre con tanta pressa, che non si rischia di dirgli una parola.» En viadi percunter m’univa jau gugent cun mintga pur ed i m’era in daletg da discurrer cun el da quai e da tschai. Nus Rumantschs titulain in um da buna morala u religiun «in um da bun discurs» ed en quai po bain resortir a moda la pli evidenta la differenza principala tranter ina persuna seriusa ed ina frivola. Sco chatschà tras ina necessitad interna, vegn il meglier uman a s’engaschar dapertut per il bun, entant ch’il frivol è infam e lascha sentir en pled ed expressiun la bassezza da ses cor. En medema moda sco che mintga societad e conversaziun cumina m’è insupportabla, m’è la sauna, seraina, drizzada ad aut fitg custaivla. Da promover u evocar quest’atmosfera è alura er stà quai che jau sun surtut ma stentà en societads. Ils Puschlavins èn in pievelet viv, allegher ed ospitaivel e star da cumpagnia tutga tar els tar l’urden dal di. Qua vegn fatg baininqual gastaria – festas da famiglia, pasts da Bumaun, «merende dei consoli del Podesta» etc. e latiers vegniva er savens envidà il plevon. El sa participava er gugent a quellas, ma segiramain damain pervi dal plaschair vi dal bun da mangiar e da baiver che pervi da l’atmosfera grondiusa, nunpajabla che sa preschentava regularmain tar el, sch’el dastgava seser sper persunas ch’al eran charas ubain undraivlas. En ina tal’atmosfera sa lascha tar olmas dispostas manar il discurs tgunsch ed a moda natirala sin chaussas seriusas, ed ils cors èn en talas situaziuns er pli averts per il bun. Jau sun adina ma stentà da trair a niz talas chaschuns per il meglier. A Poschiavo vegnan las nozzas anc festivadas cun ina pregia; ma sch’ins tira en consideraziun tut ils daletgs che vegnan purschids qua a la bucca, ils egls e la luschezza, na dastgan ins strusch sperar che la pregia chattia gronda accoglientscha. Jau en tutta cas crai d’avair er en reguard moral-religius pudì effectuar tar blers nozzadurs dapli entras la conversaziun durant e suenter il past. Quai vegn oravant tut ad esser stà en il cas durant tschertas nozzas da purs, nua che dunnas ed umens buns e pietus sa profitavan da la chaschun da pudair sa conversar pli stretg cun lur plevon ed al faschevan a savair lur quitads, objecziuns e dubis e n’avevan er naginas retegnientschas d’insister sin lur opiniun cun far valair lur arguments e cuntradir a quels dad auters. Quai saja insatge tut auter, ha in manegià, che en baselgia, nua che mo il plevon dastgia discurrer e tut ils auters stoppian taschair. Quant savens sun jau ma profità qua da la chaschun da discurrer betg davart virtid e putgà en general, mabain davart cas concrets ed en spezial davart superstiziun, abus e nauschas disas che regivan en vischnanca.

Jau na pretend tuttavia betg da posseder il dun sociabel da conquistar tgunsch e dal tuttafatg ils cors; ma jau sun tuttina persvas che jau sun gist da talas chaschuns vegnì pli datiers da me auditori che entras mes predis. Ed er jau mez hai a chaschun da talas occurrenzas emprendì d’enconuscher e stimar meglier blers auters. Jau admir mintga plevon che dispona en pli aut grad che jau d’ina natira captivanta en cumpagnia; quai al porscha la chaschun d’esser en cumpagnia forsa betg main benefizient che durant si’execuziun d’uffizi formala.

Jau vi allegar be in exempel da la famigliaritad che regiva savens a chaschun da talas gastarias. Quest cas m’ha legrà memia fitg e m’è stà silsuenter in memia impurtant mussavia per al taschentar.

6. Nozzas

Insatge che jau imponiva gugent e savens a mes auditori era la simpladad e gist er a chaschun da nozzas da moderar in pau ils custs e la lavur. Nus eran a las nozzas da glieud plitost povra, la spusa era lezza spendrera ch’aveva spindrà la vita a mia Lina e cun la quala nus stevan en relaziuns fitg cordialas. Igl era gia vegnì mangià ditg e bler ed jau hai perquai proponì da far uss la spassegiada ch’era vegnida en moda tar da questas chaschuns. Qua ha l’ustiera clamà: «Ma ils peschs, igl ha anc peschs!» «Ah tge, peschs!», hai jau ditg, «nus avain mangià avunda», e vuleva star si. Qua è s’auzà in aug da la spusa, il bun maestro Tom. Passin ed ha ditg: «Scior Reverend, tai puo mangiar pesci quand el völ, ogni di a casa sua; ma mi non g’ho minga, e mi mangio ancor bontin un pescin.» Ins ha sa chapescha ris da cor da questa avertadad ed jau hai er gì plaschair e ditg: «Bravo Maestro Tom, avete ragione, scia cò pesc.» Ed uschia èn quels vegnids giudids betg mo dad el, mabain er dad auters «e con amore», ed jau hai emprendì da quai da betg vulair esser il represchentant dals auters puncto «gastrologia» ed hai surlaschà da qua davent als ospitants da servir tge ch’els vulevan.

Tge che jau sun pli u main vegnì da contribuir al star da cumpagnia èn stadas duas chaussas:

a) Da procurar che las marendas, tschainas e cafés communabels hajan lieu dapli en furma maschadada, vul dir cun participaziun eguala dad omaduas schlattainas. Jau hai numnadamain gì l’impressiun che las dunnas baterlan da memia, sch’ellas èn be tranter pèr, che lur discurs sa perdan en tuttas direcziuns e na mainan per ordinari a nagin resultat. E sch’ils umens èn persuls vegn discurrì memia tgunsch da politica u sch’i sa chattan elements rubiestis tranter els, ils quals mancan darar, sche daventan lur discurs svelt frivols e vegnan fatg spass trids, quai che n’è er betg gist ina benedicziun per spiert ed olma. La societad maschadada è, sch’ins ha en egl da manar la conversaziun sin chaussas che pon interessar tuts, senza dubi per tuts la pli animanta, divertenta ed instructiva. L’umor vegn pli lev e savurus, la seriusadad chatta dapli participaziun e veglias regurdientschas vegnan pli vivas e perdurablas. Perquai sun jau adina stà in ami exprimì da societads maschadadas, sun però adina er ma stentà da contribuir tant sco pussaivel ch’i regia en quellas ilaritad e creanza.

b) Sco mia fundaziun consideresch jau er l’usit dad ir a spass ils dis da nozzas. Per glieud che na dat betg tanta paisa al mangiar e baiver è in di da nozzas a Poschiavo in grev di. Gia avant il servetsch divin vegn servì en la chasa da la spusa tar café e tschigulatta tanta patissaria deliziusa ch’ins vegn en empruvament da sa dustar gia là la fom per l’entir di. Co vai lura pir vinavant suenter la pregia e durant gentar! Ed uschia cuntinuescha quai fin la tschaina, en tala moda ch’igl è a la fin da memia er per il gurmant il pli incharnà. Jau hai perquai proponì da far da bell’aura vers las quatter ina spassegiada, da la quala sa participava l’entira societad, il plevon ordavant cun la spusa, e quai per grond divertiment da l’entira societad essend che mintgin pudeva eleger sez sia cumpogna – e da la populaziun mirvegliusa dals pli giuvens fin ils pli vegls. Ins sa rendeva a la Rasga u Privilasc, en in lieu adattà vegniva bain er chantà ina chanzun, ed uschia returnavan ins cun novas forzas fisicas e mentalas a prender il café ed il desert. A l’entschatta èn ins bain sa smirveglià ch’il plevon sa participava uschè allegher a tals divertiments; ma ins è tuttina sa legrà da quai ed jau n’hai mai gì il sentiment che quai avess en ina furma u l’autra fatg donn a la reputaziun da quel.

Per puspè revegnir a las nozzas stoss jau tuttina anc punctuar tge che ma para ludaivel vi da quellas en il Puschlav e che jau giavischass ch’i vegnia introducì er en auters lieus.

1. La saira avant la proclamaziun van spus e spusa sin far stgir tar il plevon per exprimer envers quel lur giavisch da vegnir proclamads l’auter di. Qua sa porscha al plevon ina fitg buna chaschun d’emprender d’enconuscher il caracter da sia glieud, tant las varts sensualas e frivolas sco er las moralas e seriusas; forsa dapli che durant la pregia, nua che la tempra da nozzas distira memia fitg ils patratgs e dapli che durant la copulaziun, nua ch’ils sentiments èn memia muventads, sa porscha qua la chaschun da drizzar als spus pleds serius areguard lur situaziun tut speziala. Jau da mia vart hai adina quintà cun dapli effect da quest discurs che da las funcziuns ch’èn suandadas. Lezza saira hai jau alura er cusseglià da demussar lur engraziaivladad envers la scola cun far in regal a quella, ed en questa moda è sa furmà il bel fond per la biblioteca da scola, il crap da fundament dal qual jau aveva tschentà a chaschun da mi’atgna nozza. Il di da nozzas vegn la spusa manada en baselgia da duas madritschas u sche talas mancan da duas stretgas amis, numnadas Padoleggie, ed il spus da dus padrins u amis.

2. Tar la copulaziun passa l’emprim il plevon avant il pitschen banc, nua ch’ils spus han da star en schanuglias; alura sa posta il spus visavi el e sinaquai maina il bab, ubain sche quel manca, il proxim parent la spusa vi sper il spus. – Quai m’ha adina parì la pli bell’ensaina ch’ina nozza duaja be vegnir fatga cun il consentiment dals geniturs e ch’il bab haja sez da surdar la figlia a ses spus, declerond en questa moda simbolicamain ch’el desista da si’autoritad da fin qua ed acceptia tenor la pretensiun cristiana ch’i saja gist e duaivel che la spusa bandunia bab e mamma per s’unir cun ses um.

3. Cun sortir da la baselgia sa ferma la spusa sin isch, alura la maina il spus per il maun tar il plevon e surdat a quel per la manar a chasa. Davant l’isch u la stgala da la chasa la retschaiva alura la mamma u la proxima parenta dal spus or dal maun dal plevon, il qual surdat quella sco nova figlia e la recumonda a sia charezza. Cun in bitsch maternal vegn ella retschavida, ed a quest exempel suondan alura ils ulteriurs parents ed amias. Igl era quai ina scena che, nua ch’ins dastgava sperar il meglier, m’ha adina muventà e tschiffà fitg.

Segund plevon

Tranter il pli meritaivel che jau hai pudì far per Poschiavo è stà senza dubi da gudagnar mes ami Georg Battaglia sco segund plevon. Gia sco scolar m’era el daventà char entras sia lavurusadad, sia persunalitad empernaivla e ses caracter onest. En regurdientscha dal grond servetsch che signur burgamester Fr. von Tscharner aveva prestà cun m’emprestar ils daners ch’eran stads necessaris per mes studi, aveva jau fatg il propiest da far il medem per students basegnus, en il cas che jau vegnia en las circumstanzas da pudair far il medem. Questa chaschun m’era sa purschida durant il studi universitar da Battaglia ed jau aveva fatg quai cun plaschair. La correspundenza fitg persunala ch’era sa sviluppada uschia tranter nus dus, m’aveva laschà emprender d’enconuscher el d’ina vart adina pli avantagiusa e ma persvas ch’el saja l’um adattà per far prosperar la scola da Poschiavo; cun emploiar el ed avair el en mia vischinanza stueva er mes engaschament al lieu daventar bler pli agreabel, tant pli che quai ma vegniva a lubir da m’allontanar per tscherts temps. Jau hai pia fatg la proposta d’engaschar in segund plevon sper mai, e quai en tala moda che nus vegnian a surpigliar communablamain ina plazza da magister a la scola ed a parter l’uffizi ecclesiastic. A medem temp sun jau ma purschì da desister a favur dal segund plevon da 200 rentschs da mia paja da plevon fixada sin 900 rentschs, per al segirar uschia cun al surlaschar l’entira paja da magister in’entrada en urden. I stueva esser cler a mintgin che jau na sminueschia uschia betg mo mias entradas, mabain augmentia er las bregias a favur da la cuminanza, ma tuttina

èsi stà difficil da retschaiver l’approvaziun da la plaiv u meglier ditg d’in singul matador ch’aveva però grond’influenza. Gea, jau l’hai pir retschet cur che jau sun m’obligà – per cas che la paja da magister na bastia betg da segirar, ensemen cun ils 200 rentschs che jau aveva mess en vista, a signur Battaglia 500 rentschs – da pajar la summa mancanta or da mi’atgna cassa. L’um ch’ha oravant tut vulì s’opponer a mia proposta è stà signur Augustin Steffani, l’aug da mia dunna, tuttavia bainvulent envers mai e cun gronds merits per la plaiv da Poschiavo, antruras ed er en novissim temp, ma tuttina testard e cuntrari a novaziuns e preoccupà ch’i pudessan nascher tranter ils plevons schigliusias, las qualas pudessan alura esser da donn per la plaiv e manar a partidas entaifer quella. La finala è la chaussa tuttina vegnida acceptada, signur Battaglia è anc ì in mez onn en l’Italia a sa perfecziunar en il talian ed è alura entra a Poschiavo en uffizi sco plevon. Grazia ad el ha la scola fatg in progress che nagin n’avess spetgà: Suenter in onn avevan nus 27 scolars esters; omadus plevons cooperavan en la pli bella armonia, embellivan in a l’auter la vita e tut las spetgas che jau aveva gì areguard questa collavuraziun èn s’ademplidas perfetgamain. Senza nagins quitads pudeva jau uss m’absentar da chasa, e da quai sun jau ma profità cun ir a visitar l’onn 1829 per pliras emnas mes amis a Bergamo, accumpagnà da mia dunna, ils dus uffants ils pli vegls e la fantschella; a mia consorta hai jau uschia gì chaschun da mussar bleras bellas chaussas a Bergamo e Milaun, e l’amicizia e buntad dals dus frars Frizzoni ils pli giuvens è danovamain sa mussada en la pli grondiusa splendur.

Ma gia l’onn 1830 è signur Battaglia vegnì clamà sco professer a la Scola chantunala a Cuira, e schebain che jau hai deplorà fitg d’al perder, hai jau tuttina gì tutta chapientscha ch’el ha acceptà il clom, essend che quel al purscheva avantatgs finanzials ed al avriva in champ d’activitad pli bel e pli grond. Uschia steva jau puspè qua sulet, e la scola era puspè exponida dapli a las arbitrariadads da las qualas singuls magisters sa fan culpants. Restada è però la bella regurdientscha d’avair empruvà d’embellir a mes ami ses segiurn a Poschiavo betg mo entras il stretg contact cun mia famiglia, mabain er cun prender en cumpra per mamez sperditas da daners respectablas, uschia che jau hai pudì supportar cun in surrir las disfamaziuns u malchapientschas en las qualas è pli tard, jau na sai betg co, stà cumpiglià in da mes megliers amis, signur Rudolph Ragazzi.

Suenter la partenza da signur Battaglia, il qual è er restà en avegnir in da mes amis ils pli chars e respectads e cun il qual jau sun stà vinavant en stretga correspundenza, ha il ludaivel cussegl-baselgia – «vista la generosità del Signor Reverendo ed il suo interessamento al bene della chiesa» – decidì che jau duaja er desister en avegnir dals 200 rentschs, e quai senza gnanc ma salidar en chaussa. Gnanc tant da m’avair privà da questa summa, mabain la moda da proceder arbitraria e senza resguard m’ha offendì en il pli profund: i m’ha parì in tractament senza respect che quests signurs han gì il curaschi da reducir senza far lungas la paja dal plevon per 200 rentschs, senza ch’i als fiss vegnì endament d’er avrir l’atgna bursa, sch’in unfrenda a favur da la baselgia als pareva necessaria.

Uniun da scola evangelica

Da mes operar en circuls pli vasts durant il segiurn a Poschiavo datti pauc da dir. Cun grond plaschair sun jau adina ma regurdà da la fundaziun da l’uniun da scola evangelica, il crap da fundament dal qual jau hai mess cun in appel che jau hai publitgà il matg 1827 en il ‹Churer Wochenblatt›. Er qua è sa mussà quant tgunsch ch’il bun sa lascha realisar e reussescha, sch’il basegn persuenter è sveglià e la disposiziun persuenter è avant maun, e co ch’ins sa sfadia adumbatten e sfarlatta temp e daners, sch’ins impunda tutta premura da far valair insatge, per il qual il temp commensurà n’è anc betg arrivà. Bain cun raschun reproscha il Salvader a ses contemporans da betg enconuscher ils segns dal temp.

Il surmenziunà curt e simpel appel da fundar in’uniun da scola ha bastà da clamar quel curt suenter en vita a chaschun da la sinoda a Tusaun e da sviluppar in’operusitad per ils fatgs da scola en il Grischun ch’ha cun buna raschun retschet generala renconuschientscha. 63 commembers ha l’uniun gia dumbrà tar sia fundaziun ed il dumber è creschì onn per onn. I n’è betg necessari da descriver las prestaziuns da quest’uniun, dotada cun meds fitg modests, essend ses rapports dal 1827 fin il 1852 cumparids en stampa. Ma mes grond displaschair stoss jau er exprimer qua ch’il cussegl d’educaziun ch’è vegnì introducì silsuenter ha limità talmain l’operusitad da quest’uniun senza s’appropriar ils princips da quella ed emprender da quella quai che fiss stà uschè datiers, numnadamain l’art da prestar bler cun paucs meds. Pertge che qua è vegnì fatg precis il cuntrari. Al lieu da las inspecziuns da scola nunpajadas han ins introducì sut il cussegl da scola inspecziuns fitg charas che n’èn en general betg stadas meglras; ils vegls meds da scola da l’uniun han ins remplazzà entras novs, franc betg adina megliers, producids cun gronds onuraris e mess a disposiziun uschè bunmartgà che la cassa da scola ha patì fitg; las premias da scola che l’uniun aveva introducì exclusivamain per vischnancas povras, pitschnas che s’engaschavan da lur vart per ils fatgs da scola, ha il cussegl da scola er repartì vinavant- ma betg mo a plaivs pitschnas, mabain er a las pli grondas e ritgas, ed il pir è che vegn prendì sco mesira per l’autezza da la premia betg tant la povradad, mabain la cuntraprestaziun a la quala la vischnanca è s’obligada, uschia che las vischnancas grondas e bainstantas survegnan il pli bler, entant che las pitschnas e pli paupras stattan savens là cun ils mauns vids u na survegnan tar tala concurrenza betg il sustegn ch’ellas avessan propi gì necessari.

Jau na vi betg dir cun quai ch’il cussegl d’educaziun n’haja betg gì bunas ed undraivlas intenziuns u ch’el n’haja betg er realisà singuls buns cudeschs da scola e mess a disposiziun a las scolas per in pretsch bunmartgà; ma quels che lavuravan gratuit èn vegnids paralisads entras quest’introducziun e tutta prestaziun, da tge natira ch’ella saja, è vegnida fatg be pli cunter pajament. Il princip ch’è tenor mes avis il sulet vair e dretg per il Grischun e ch’è er vegnì suandà fin uss, numnadamain da sa drizzar en tut tenor nossas atgnas relaziuns, betg tenor teorias e leschas ch’èn vegnidas fatgas per tut auters pajais e relaziuns, è vegnida bandunada e remplazzada entras furmas d’organisaziun emprestadas d’insanua auter che na pon gia per quest motiv mai obtegnair qua in funs segir e correspunder a nossas relaziuns e basegns. Perquai ha er l’operusitad da la nova instanza stuì sa restrenscher ils emprims onns oravant tut sin dar contribuziuns e da vulair metter en vigur consequentamain tut quai ch’era vegnì mess en vista sin il palpiri n’è mai stà pussaivel. En il cussegl da scola na seseva betg in um da furmaziun pedagogica; al rectur da la Scola chantunala na seseva betg in u. da furmaziun pedagogica; al rectur da la Scola chantunala han ins prendì il dretg da votar, ed in um sco signur landvoct Vincens von Planta che fiss stà pli che qualifitgà entras sia chapientscha e fidaivladad ed entras il plaschair vi da talas fatschentas – ch’el aveva er sco commember stabel da la suprastanza da l’uniun da scola mantegnì cun premura e perseveranza –, n’è mai vegnì elegì en l’autoritad d’educaziun.

Igl è senza dubi stà en urden ch’ina autoritad ha prendì per mauns quai ch’era vegnì instradà e prestà pli baud d’ina uniun libra; mo che quella n’avess betg dastgà crair tar ses meds pli vasts che cun daners sulet sa laschia far tut; anzi avess ella duì prender pli fitg sco directiva ils princips da l’uniun cumprovads tras la raschun e l’experientscha. Per mai è l’uniun adina restada in object dal pli grond interess ed jau dastg bain dir che jau hai fatg e lavurà per quel dapli che mintgin auter, quai ch’è però crudà en ina perioda in pau pli tardiva, nua che jau sun vegnì en la suprastanza blers onns a la presidenza da l’uniun.

Liturgia

L’onn 1829 dueva vegnir elavurada per incumbensa da la sinoda ina nova liturgia retica. Ina cumissiun, en la quala er jau era vegnì elegì, dueva exequir quest’incumbensa, quai ch’è er vegnì fatg l’atun da lez onn en ina sesida da plira dis. Mes ami, Carl Raschèr, da quel temp plevon a Cuira, ed jau avain proponì baininqual chaussa ch’è restada en la minoritad; percunter èn vegnidas acceptadas pliras uraziuns tenor mes sboz, uschia l’emprima uraziun generala, il terz formular da copulaziun, l’uraziun per dis d’elecziun ed autras, almain per part. Insistì avain nus oravant tut da tegnair pli curtas las uraziuns suenter la pregia e ch’ins duaja eliminar pli consequentamain tautologias ed expressiuns spezialmain pateticas. Ma adumbatten! Nus essan restads en la minoritad, e quant fallà che quai è stà hai jau savens sentì silsuenter. Sche nus ans obligain da discurrer cun umans a moda logica ed uschè precisa sco pussaivel, ma pari che quai stuess er esser il cas cur che nus ans drizzain a Dieu. Là manegian però blers che l’uraziun stoppia esser cumplitgada e surchargiada per avair in effect emfatic e pietus. Questa liturgia revedida hai jau pli tard translatà en talian e perquai ch’il Chantun n’ha betg vulì esser sez l’editur, l’hai jau laschà stampar ad agen cust e vender per in terz pli pauc che l’original. L’uraziun per battaisems d’urgenza hai jau agiuntà da nov, quella da preparaziun sin las festas grondas modifitgà en la furma sco ch’ella è en diever ozendi.

Sinodas e colloquis

Sinodas e colloquis hai jau anc da Poschiavo anora frequentà diligentamain. Las emprimas betg mo per vesair mes amis da l’autra vart da las muntognas, mabain oravant tut per far part da l’opposiziun, la quala ma giavischava ed era er necessaria. Signur antistes Kind ha senza dubi gronds merits d’avair organisà meglier la sinoda; enturn el e signur professer Schirks era però sa furmada ina partida numerusa che suandava ina direcziun teologica che n’era betg la mia e da la quala i n’era betg inutil da metter in pau cunfins. Sco examinatur e repetidamain er sco commember dal cussegl da la baselgia era jau tant pli obligà da visitar la sinoda. Il colloqui percunter visitava jau, perquai che la reorganisaziun dal colloqui da l’Engiadin’Ota fascheva propi nair basegn, jau era er vegnì elegì sco preses ed jau ma sentiva propi er bain en la radunanza dals ultims onns, nua ch’eran entrads novs elements. Tgi che be sa stenta per il bun senza agen interess chatta dapertut, sch’el è er be in pau inschignus, renconuschientscha ed influenza.

En pli m’ha quai mintgamai dà chaschun da vesair la buna dunna Mengia Curò, tar la quala jau era adin en uschè buns mauns tant corporalmain sco er spiertalmain. – Tranter ils viadis ils pli privlus che jau hai insumma fatg, tutgan intgins sur il Bernina che jau stueva ristgar en fatgs d’uffizi l’atun schizunt d’aura trida. Auters viadis sur questa muntogna tutgan però tar ils pli agreabels che jau hai fatg insacura, e quai schebain che jau gieva be tocs a chaval e fascheva la gronda part dal viadi a pe. D’atun, cur che las muntognas maiestusas resortan uschè magnific, il sulegl para gia pli melancolic e l’entira cuntrada è bandunada, uschia ch’ins pudeva ir uras senza fruntar sin autra glieud danor forsa qua e là sin in Brusasc u Vuclinais cun ses asen ubain sin intgins corvs che sgulatschavan cratschlond enturn in oss, ha il viadi sur il Bernina maiestus emplenì mi’olma tras e tras cun lezza beada melanconia che prenda uschè tgunsch possess da l’olma en vista al grond. Igl èn quai stadas da las pli bellas uras da mia vita, durant las qualas passava in suenter l’auter tras mi’olma tut il bun che la providientscha m’aveva demussà e tut l’impurtant ch’aveva gì influenza sin mia vita, umans ed eveniments, m’emplenind cun admiraziun ed engraziaivladad. Igl eran quai er propi uras edifitgantas, durant las qualas jau sentiva la vischinanza da Tutpussant a moda pli viva ed intima che uschiglio en la vita ordinaria. «Er las muntognas èn sias», statti scrit vi da la scantschala a Selva; e pelvaira: en in tempel da la natira uschè elevà, tar uschè bleras regurdientschas, ina brama uschè profunda da returnar tar dunna ed uffants, ils quals n’èn mai stads pli amabels che suenter pitschnas absenzas, vai tgunsch da s’auzar siador en in stadi d’anim profundamain pietus, e quai hai jau alura er dastgà sentir sin questa via bunamain mintga giada cur che jau era persul en viadi.

Correspundenza e visitas

Tranter ils giudiments ils pli empernaivels sin la champagna tutgan las visitas e las brevs da chars amis. En visita vegnivan oravant tut da temp en temp mes chars Bergamascs, ils dus frars Johann e Friedrich Frizzoni cun lur magister docter Gündel, signur Hosang, ina giada schizunt da dunna Apollonia Curò, dunna Wagner e dunna Pernisch. Quai eran per nus sentupadas ordvart plaschaivlas. Cun els, ils buns amis, è er vegnì trategnì ina viva correspundenza, communitgà en quella avertamain tut l’impurtant e tgirà uschia er dalunsch ina bella cuminanza da vita. Jau poss er dir che jau n’hai betg sentì per mes agens uffants ina pli gronda amur che per quests dus pli giuvens tranter ils Frizzonis. Els tutgan tranter ils umans ils pli purs, benefizients e modests che jau hai emprendì a conuscher e da lur amicizia ed amur pudeva jau quintar cun tutta tschertezza en tuttas situaziuns da la vita. Cun gronda amicizia scriveva er dunna Apollonia, ed ils dis che jau hai passentà en il ravugl sia famiglia, cur che quella vegniva en l’Engiadina, èn adina stads per mai fitg allegraivels. Ella aveva uffants propi charissims, cun ils quals nus gievan savens a San Gian tar la baselgia veglia, e là chantavan alura ils pitschens uschè charin:

Du, du liegst mir am Herzen,

Du, du liegst mir im Sinn;

Du, du machst mir viel Schmerzen,

Weisst wohl, wie gut ich dir bin!

Quests vers expriman uschè bain ils sentiments da geniturs teners che er jau als hai pli tard chantà profundamain commuventà cun mes uffants.

Er l’ami Hosang ma scriveva savens e ma communitgava las midadas pli grondas en chasa Frizzoni ed ils eveniments da Bergamo. Medemamain sun jau stà en stretga correspundenza cun mes ami Battaglia, il qual communitgava cun gronda avertadad ed onestadad tut quai ch’al occupava en ses intern e s’exprimiva cun tut spezial entusiassem davart las prelecziuns da Schleiermacher. Brevs profundas cun patratgs sco chametgs arrivavan da temp en temp er dad Orelli. En ina da las emprimas, dals 11 d’avust 1825, di el: «Na dubitescha betg vi da mai, nus essan gea stads unids en nossa bella vita communabla a moda uschè stretga, aspirond il sublim.» Ed a la fin: «Cultivescha ti’olma tant sco pussaivel per ils fatgs da furmaziun e per ina chapientscha libra da las ideas religiusas eternas, vi da las qualas er jau ma tegna en mia libertad cun tutta perseveranza, perquai che jau na pudess uschiglio betg pli viver en il mund segnà da superfizialitad, e per tatez, individi mortal, ta tegna adina vi da l’orachel: ‹Marida l’onn 1826›.

Il pli impurtant da quai che curriva e passava a la Scola chantunala ma communitgavan Röder e Tester, quest ultim er baininqual stinchel tenor sia moda en prosa e vers. Uschia è el sa lamentà da mia partenza en ina poesia umoristica en rimas:

Dumpf und schwer sind mir die grossen Hallen,

Und die Worte des Gefühls verhallen,

Und mein Wunsch bleibt unerfüllt!

Denn nicht mehr, o frommer Hirte, rühren

Mein Gemüthe solche Wahrheitslehren,

Wie sie gab Dein Wort.

Nicht mehr zeigst mir nach dem Stern, zum Leben,

Wo der Mensch zum Gott sich muss erheben;

Denn, Du musstest fort.

Ach, dass alle Thoren Weisheit liebten!

Alle Frömmler Gotteswahrheit übten.

Welche leider alle Heuchler fliehn!

Aber was hilft all’ mein feurig Sehnen!

Doch, wo sich umarmen bessere Seelen,

Da wird uns die Myrthe blühn.

Tras ina vasta correspundenza, la quala m’ha remplazzà pli che detg avunda la societad citadina, sun jau restà en stretg contact cun tut mes amis intims e vegnì instruì davart baininqual chaussa ch’è capitada or en il mund. Ils frars Frizzoni, cun ils quals jau sun surtut stà en correspundenza a partir dal 1824, m’han infurmà davart lur viadis e studis. Mes ami Hosang ma communitgava las relaziuns politicas en ils singuls chantuns svizzers e davart si’atgna vita. Suenter la mort da sia mamma, ils 14 da mars 1829, di el:

«Voss scriver è stà sco balsam per mes cor rut. Voss pleds amiaivels, bainvulents m’han commuventà fitg. Jau n’hai anc betg pudì ma disar al patratg da betg pli vesair la buna mamma qua sin terra.»

Tenor las relaziuns exteriuras ch’als sa preschentavan, avessan tant il bab sco er signur Hosang pudì sperar ch’els sa deditgeschian al commerzi. Ma als dus frars pli giuvens na cunvegniva questa professiun insumma betg, per part pervi da lur natiral, per part pervi da l’educaziun poetic-estetica ch’els avevan giudì. Quai ha manà a fricziuns e dissonanzas ch’han, pervi dals princips differents e malgrà renconuscher vicendaivlamain tutta buna veglia, mai pudì vegnir schliads a moda cuntentaivla. Quai ha contristà Hosang e fatg svidar ses cor a mai. «Nua ch’i sa tracta da princips», scriva el ils 9 d’october 1829, «rest jau dir. Princips positivs ed in senn per l’urden sever èn premissas indispensablas per mintga buna administraziun. Igl è ina tuppadad, da las vulair negliger... Memia savens stoss jau vulnerar la luschezza da la glieud giuvna ed a medem temp cumbatter las errurs ed inconsequenzas dal bab, ed uschia sa sviluppa da lur vart aversiun e da mia vart malaveglia ed amarezza. Jau spetg vess sin la fin da mes temp d’uffizi; pertge che tant per mia sanadad debla sco er per pudair restabilir puspè relaziuns da buna fai, èsi necessari che jau m’absent almain per intgin temp da qua; ed er lura vegn jau ad amar ils giuvens e ma legrar sch’i va bain cun els u sche jau als pos esser gidaivel. Mo amur ed amicizia fidaivla m’han pudì tegnair uschè ditg n ina dependenza voluntaria.»

Suenter in segiurn communabel en l’Engiadina tar duonna Mengia Curò m’ha el scrit ils 30 d’avust 1833 davart mia dunna: «Pli baud ma steva ella surtut a cor perquai ch’ella è Vossa dunna ed augmenta Vossa ventira; uss però ma stat ella er a cor pervi dad ella sezza cun sia cordialitad e natiralezza.» «Per mes stadi d’anim èsi stà fitg bun da pudair viver ensemen intginas emnas cun umans charezzads, amiaivels – cun Vus, Vossa dunna, duonna Mengia, mes ami da giuventetgna Curò, ils dus giuvens Frizzoni ed alura a Ftan cun il char, bel um vegl e sia famiglia. Ha percunter la fraidezza d’auters vulnerà mai, sche è quai tuttina er stà ina lecziun d’enconuschientscha da l’uman, ed areguard l’ospitaivladad m’è er la gronda differenza tranter vair cuntegn e faussa apparientscha sa manifestada a moda uschè clera sco anc mai.»

«A Zernez hai jau medemamain fatg ina visita en il chastè, nua ch’ins m’ha retschavì a moda fitg cordiala e vuleva che jau restia intgins dis.» etc.

En ina brev pli veglia dals 3 da schaner 1830 di el: «Voss char scriver m’è stà in vair confiert ed ha fatg ina grond’impressiun sin mai. Jau As di grazia fitg per tut il vair, bel ed amiaivel che Vus ma schais areguard mias relaziuns. Jau ves en quai ina gronda fortuna, d’avair en Vus in ami fidaivel e sabi, e da tut cor As giavisch jau in lung, fortunà ed allegraivel decurs da la vita.»

Er da mes vegl, stimà ami e magister signur burgamester Friedrich von Tscharner retschaveva jau da temp en temp ina brev privada. Uschia ils 13 d’october 1828, nua ch’el di:

«Quant fitg ch’i m’ha legrà che Vus avais pensà vi da mai e che la moda cordiala co che Vus avais mess quai en scrit m’ha dà curaschi in mument da grond malesser, quasi inconsolabel, pervi da quitads ed amarezza che. a tutgan, As vuless jau gugent pudair exprimer a moda pli detagliada e viva. En la vita da nus tuts è entessida dapli u damain stgirezza ch’ans engola be memia savens en noss chapir ed agir tutta planisaziun, connex, logica ed unitad e sa derasa sur noss esser sco in nivel nocturn. Qua e là penetreschan chamegiadas e radis da glisch tras questas sumbrivas e sclereschan enavant ed enavos la senda stgira sin la quala nus chaminain. Questa maschaida è però differenta. I dat spierts fortunads che retschaivan dapli glisch ed auters che ston l’emprim sa laschar manar tras massas da stemprà e da nivels pli spessas sin in’autezza pli clera. Uschia èsi ì e vai er cun mai: Mias stentas sinceras, bainmanegiadas vegnan savens bloccadas, sgurdinadas, sminuidas e, sco che jau hai savens il sentiment, bunamain destruidas entras cussegls imperscrutabels e nundumbraivels embrugls ed impediments da la vita externa, uschia che n’ha pudì sa sviluppar ni efficacitad vers anora ni enconuschientscha consolidada e structurada vers anen. Ed uschia guard jau savens enavos fitg melancolic e decuraschà sin uschè blers onns che jau hai pers, e quai tant pli che questas confusiuns (da las qualas be la pitschna part è enconuschenta al public) perduran anc adina e vegnan bain pir ad ir a fin cun mia vita sezza. En questa situaziun, nua che tut ma para uschè mort e desperà, èsi senza dubi in confiert da vegnir entras atgnas experientschas u quellas dad auters a la conclusiun che betg tut quai che nus aspirain en in cumbat undraivel saja pers e che, sco Goethe di, «Die gute That, das schöne oder doch lebendige Wort, unsterblich, wie wir sterblich fortwirke, auch wenn wir es längst aus den Augen verloren haben.» Nus na duessan però betg adina puspè stuair rinfrestgar questa persvasiun entras atgna experientscha, ed ina pli auta autoritad che quella dal poet ans duess emplenir er en la pli profunda stgirezza da mesanotg cun la tschertezza che l’aurora e la glisch dal di vegnan a glischar in di en tutta splendur. Qua però giascha la flaivlezza umana, ed il bel pled da Fénelon «Soyez fidèles dans l’action ed indifférents sur le succès», è sco baininqual anc pli bel e pli grond per nossa stretgezza, flaivlezza e dependenza d’auters in’incumbensa memia greva, sche nus l’empruvain da schliar persuls.»

«Franc faschais Vus en Voss uffizi e Voss puntgs da vista la medema experientscha; pertge che la plaunezza e manglusadad dal success vegn bain a stuair vegnir resentì nagliur a moda pli dolurusa che gist en l’efficacitad d’in preditgant evangelic, il qual derasass uschè gugent vita nua ch’el vesa be mort spiertala e cuntanschess gugent progress nua ch’el sto pertschaiver stagnaziun. Da quai e da la mancanza d’atgna stabilitad interna resulta alura er il regress e l’apatia spiertala da baininqual da noss plevons, che manegian tuttavia bain, ed il formalissem mort al qual scroda in pau a la giada l’entira sublimitad da la baselgia spiertala.»

Er mias tant stimadas e charezzadas veglias amias Marie e Sophie von Baldenstein, l’emprima maridada cun signur podestat St. von Jecklin a Rodels, l’autra cun signur Albert von Planta a Dusch, aveva jau puspè visità dapi mias nozzas. «Amur veglia na fa betg ruina.» Na, ella è mo sa idealisada, e tant entras correspundenza sco er tras visitas èn las relaziuns amicablas cun questas noblas amias adina vegnidas nutridas ed interiurisadas. Omaduas tutgan tar mias amias las pli stimadas e charezzadas.

Sophie scriva il 1831: «La privadientscha, cun la quala Vus ma pledentais en Vossa brev, mes char ami, ma dat il dretg d’As dar il num, il qual mes cor As ha daditg dà ed il qual jau vuless il pli pauc envers Vus barattar tras in da pli bella maniera. Da la titulaziun, ma pari, dependa magari il tun da l’entir discurs... Giuditgai pia sez, quant empernaivel ch’i sto esser stà per mai, da vegnir pledentada en questa moda da Vus! E l’entir cuntegn da la brev ha be anc rinforzà quest’atmosfera! Igl èn stads tuns or dal bel, lontan passà. Gea, igl è vair, ils vegls amis, els daventan ad ins mo anc pli chars, pli vegls che nus vegnin. Plain profunda confidenza ans drizzain nus ad els e na vegnin mai trumpads en nossa speranza da chattar buna accoglientscha. Quest sentiment na vegn ni sminuì entras distanza ni entras separaziun sur onns; nus pensain a noss amis lontans cun la medema attaschadadad pietusa, cun la quala nus commemorain noss chars trapassads; ma betg cun la dolur ch’ans ha chaschunà lur sperdita, pertge che nus avain la bella speranza d’ans revair da temp en temp, d’ans encuraschar vicendaivlamain sin la via vers la patria, e mintga pitschen contact tranteren renovescha las colurs vi dal maletg dal lontan.»

Pli tard scriva ella: «Il sentiment d’amicizia ch’ans collia dapi onns sco buns fragliuns na vegn mai e pli mai, sut naginas circumstanzas, a daventar pli flaivel. Anzi nutrescha il temp la sontga flomma; ins pensa gugent e cun vaira satisfacziun: Quel enconuschas ti dapi daditg ed adina è el stà tuttina attaschà. Quest sentiment, questa persvasiun è pelvaira insatge nunditg benefizient e per mai la garanzia d’unitad perpetna, nunmidabla. Er sche Vus na scrivais in entir on betg, na ballucca mia cretta en Vossa amicizia betg, e pelvaira, Vus stuais esser persvas gist tuttina fitg da la mia...»

Rodels, ils 31 da december 1834

«Ed uss anc in’ura tar Vus, mes char ami, l’ultima da l’onn che va afin. Chantadurs e bavaders alleghers che sa radunan qua a festivar ses cumià, m’avessan bunamain rubà quest mument da giudiment quiet. – Schebain che jau avrel uschiglio mes isch a tuts da buna luna, avess jau tuttina gì in pau malaveglia envers els, sch’els na fissan betg partids. Igl è bain remartgabel che gist las chaussas che vegnan organisadas per ans elevar e render devozius pon savens effectuar quai il pli pauc. Mai per exempel distrain tals cors enivrants, occupada cun ospitar ils giasts etc. emblid jau lur intent per propi. Uschia èsi er ì oz cun mai: l’entir di hai jau bramà quest’ura quieta che jau m’hai empermess malgrà tutta truscha che la midada da l’onn porta cun sai. Ed uss che nus sesain ensemen, ma schai tuttina, pertge che jau stoss tar mintga chaschun che dumonda spezial sentiment currer gist tar Vus ad exprimer, schebain a moda manglusa e fitg imperfetga, quai che viva e taissa en mes intern. Pertge resta baininqual brev che giascha davant mai senza resposta questa saira e vi jau mo discurrer cun Vus? N’èsi betg il bel sentiment da la confidenza illimitada, jau vuless dir da la fidanza uffantila ch’è segira da vegnir chapida, er sch’ella n’è betg gist abla da s’exprimer cler e bain? Precis uschia èsi e franc n’è nagin temp pli adattà da laschar sentir la beneficenza d’ina tala relaziun che gist la fin d’in onn e l’entschatta d’in nov.» etc.

Uschia l’amia en ses dis alleghers, fortunads als quals duevan pli tard suandar fitg amars, ma senza che quai avess pudì far balluccar l’amicizia tranter nus.

Vita da famiglia

Ils onns ch’il tron è crudà en Frantscha en consequenza d’ina squassada nunspetgada, che la Svizra è vegnida muventada en uschè blers puncts da fermas convulsiuns, che la veglia e nova aristocrazia da famiglia e citadina ha stuì far plazza a las novas stentas da realisar l’egualitad dals dretgs e che la suveranitad dal pievel e che constituziuns chantunalas pli gistas èn sortidas victoriusamain dal cumbat, quai ch’è pelvaira er stà per mai in grond confiert, hai jau passentà en il Puschlav en mes uffizi ed en mia famiglia sco er en relaziuns amicablas dalunsch e damanaivel dis fitg allegraivels e plain giudiment. Quai che pudeva tut tenor mancar a mia dunna areguard ses stadi da furmaziun, cumpensava ella cun ses plaschair d’emprender, si’activitad, si’allegria indestruibla e sia moda privada e cordiala ch’ans rendeva fitg fortunads. Er mes uffants, sauns da corp e spiert, flurivan e creschivan a moda uschè allegraivla che jau hai gì repetidamain il sentiment ch’i saja bunamain memia bler ventira exteriura ed hai urà tar Dieu d’er trametter a mai tribulaziuns, sinaquai ch’il cor na sa rentia betg memia fitg vi dal terrester e la brama suenter ils bains superiurs scrodia. Pertge che jau ma sentiva uschè fortunà en possess da questa dunna chara, da tut temp allegra e cordiala ed en cumpagnia da mes uffants, cun ils quals jau gieva sco bab affectuus regularmain a spass ed als empruvava da divertir la saira a moda agreabla, entant che la mamma era sa chapescha, grazia a sia miaivladad ed allegrezza, buna d’als captivar anc dapli.

Tribulaziuns

Mes giavisch dueva pelvaira s’accumplir. Mia dunna ha cumenzà a vegnir in pau malsanitscha, è però sa revegnida ed ans ha legrà ils 14 da matg 1834 cun in segund figl, saun e ferm, noss Johann Andrea.

Ils 27 d’avust dal medem onn è però vegnì in di sur dal Puschlav sco er sur da bleras autras valladas da la Svizra, sco be darar, Dieu saja ludà!, e sco ch’ins n’al aveva betg pli vis là dapi il 1772, ‹l’anno delle disgrazie›. La notg dals 26 sin ils 27 essan nus vegnids svegliads da culps da tun sco ch’ins n’als aveva strusch anc udì, e la damaun, cur che jau sun festinà viadora marvegl, èn sa mussadas a Privilasc las pli terriblas devastaziuns che la Val di Verona aveva chaschunà tras si’erupziun. Il mulin e la resgia dal canonico Costa eran bunamain stratgs davent dal tuttafatg e da mes Piazzo sotto Martino, trais dals pli gronds e custaivels funs che jau possedeva en la planira, era la mesadad cuvert cun glera, per part aut sco in um, e cun crappa sco pignas. Quai è però mo stà il cumenzament da la disgrazia lez di. I pluveva da tschiel rut fin en l’auta muntogna, uschia ch’ins veseva ad egl a currer in entir dutg sur il glatscher da Verona, ed en la medema relaziun èn tut ils dutgs creschids ed han cuvert dad omaduas varts lur rivas cun crappa ed auta glera. En la stretga val vesev’ins a chamegiar a medem tem en trais fin quatter lieus, e la daratga ha cuntinuà a moda sfranada, uschia che tut ils dutgs èn daventads adina pli gronds e selvadis, ed ha prendì a moda devastanta baud questa, baud l’autra direcziun. Uschia èn Robbia ed a medem temp la Prese vegnids devastads per gronda part, medemamain ils bains Alle Acque ch’èn vegnids cuverts a la Val di Gole e Pidnal bunamain dal tuttafatg cun gronda crappa e glera senza fin fin giu tar la via ed il Poschiavino, e da mes Piazzo sotto Martino è anc l’avantmezdi l’autra mesadad vegnida devastada tras ina nova erupziun da la Val di Verona, uschia che da quest prà da 34 sters m’è betg restà dapli ch’in mez ster senza glera. Sumegliant eri ì, sco ch’ins è vegnì a savair, en las aclas da La Reit, Cavaglia etc. Vers mezdi ha il Poschiavino er stratg davent il mulin e la stalla da las soras alle Pile sur Ca visavi, e pli tard è il ladritsch che sa chattava en lez clavà nudà viadora senza dar dapart e perquai ch’el era memia grond per pudair passar a Sommacilla sut la punt ad arvieut or, ha el emplenì en tala moda il letg dal flum che l’aua ha bandunà quel ed è sa spartida en trais parts, da las quala las duas pli grondas han prendì lur curs tras las duas vias principalas da Puschlav ed èn alura puspè s’unidas sin la plazza. Sisum en il vitg era bain vegnì empruvà tut il pussaivel d’impedir che l’aua prendia questa direcziun, ma adumbatten. En omaduas vias èn las massas d’aua creschidas vers las quatter en tala moda ch’i n’era betg pli pussaivel d’arrivar d’ina via en l’autra, ed uschia èsi daventà ch’ina u pliras persunas eran separadas dal tuttafatg da lur famiglias, na pudend ni s’unir ni dar in a l’auter infurmaziuns. La chasa-pravenda da Puschlav giascha in pau da la vart, en il center dal vitg vi vers la muntogna, dal tuttafatg en il plaun. Gia il suentermezdi èn parents ed enconuschents e dunnas cun lur uffants fugids tar nus, perquai che lur chasas che giaschan sper via eran smanatschadas; ma er qua na sa sentivan els cun il temp betg pli segirs e malgrà la daratga èn els festinads siador en muntogna. Jau hai empruvà da quietar mia dunna ch’è n nossa chasa massiva n’existia nagin privel; ma ils discurs alarmants da las ‹comari› ed il s’allontanar plain tema da la glieud ha gì ina tala forza sin la buna mamma che er ella ha insistì da partir. Nus n’avain prendì nagut cun nus danor noss uffants avain serrà la chasa ed ins plaunsieu – ella cun il pop da trais mais vi dal pèz – fin vi en la stalla dal Canonico Chiavi, nua ch’èn er arrivads nà da las autras varts glieud cun laternas, uschia che l’uigl ed il clavà èn s’emplenids pli e pli cun umans, dals quals intgins planschevan e bragivan, auters discurrivan nausch e puspè auters, saja per spir imprudientscha, saja per empruvar da far in pau buna luna als contristads, faschevan skerzs e rievan davart il cumportament stupid da lur vischins. In tal cumportament n’ha a la lunga er betg pudì cunvegnì mia dunna ed ella ha consentì da pli gugent returnar en chasa nossa. Noss uigl sa chattava, sco la gronda part en il Puschlav, bler pli a bass che la giassa; jau hai pia cumandà a la fantschella da manar siador la vatga e da laschar liber quella en la curt da la scola; e suenter che quai è stà fatg, avain nus serrà nossa chasa sco l’arca da Noah ed essan ans mess sut la protecziun dal Tutpussant. Be in mument m’ha parì in pau critic: ins ha numnadamain udì il ferm ramurar da l’aua a s’avischinar tras il vitg ed a penetrar er tras noss biro; da là è l’aua ida en uigl, ha emplenì quel, è penetrà tras quel e tras l’isch che na serrava betg dal tut en il suler da la chasa e da là en il tschaler. Quests tuns ed il patratg da ma chattar qua sulet cun mia chara dunna, tschintg uffants pitschens e la fantschella, m’ha tschiffà a moda tut sulla. Ma igl è stà mo in batterdegl, alura hai jau prendì curaschi ed er consolà ils auters. Ils uffants èn prest sa durmentads, qua hai spluntà vi da mes isch; mes quinà era sa spendrà cun ses uffants tras il santeri ed ha giavischà da pudair star tar nus suttetg, quai che nus avain fatg cun metter aissas per lung. Bainbaud èn er arrivads auters, ed uschia èn pliras grondas stivas, en las qualas nus avain mess matratschas giun plaun, daventads per ils fugitivs albiert e lieu da refugi. Vers las diesch è il tschiel però sa sclerì, igl è daventà pli frestg ed uschia ha er l’aua laschà suenter in pau. Ma tge devastaziuns èn sa preschentadas l’autra damaun! Tut ils tschalers eran plain aua, da singulas chasas era la fatschada sbalunada, tar autras lavada sutor, las vias principalas eran anc adina emplenidas cun currents furius, uschia ch’ins ha stuì endrizzar passadis artifizials d’ina chasa a l’autra, per part da las fanestras anora; la baselgia catolica era emplenida cun aua e las baras nudavan en ils arvieuts da las fossas; il letg dal flum, uschiglio fitg profund, era emplenì dal tuttafatg cun glera ed il flum smanatschava da rumper tras las duas chasas dals Olgiatis. Cun forzas unidas è uss vegnì lavurà sin tut ils puncts per dar a quel ina direcziun betg nuschaivla ed al manar davent dal vitg, quai ch’è alura er reussì plaunsieu. Plattas-crap d’ina grossezza d’in mez pe e d’ina lunghezza e ladezza da trais fin quatter pes deponidas il pli sisum en il vitg, han ins chattà pli tard en ils ‹cortini›, sin las pradas. Tant è tschert: N’avess Poschiavo betg gì chasas uschè fermas, massivas, fiss la disgrazia anc stada bler pli incalculabla e las devastaziuns anc pli starmentusas. En noss’atgna chasa hai jau pir pudì ir pli tard e be tras passond tras quella da Bassi. Stalla ed uigl eran plain aua, ils butschins da vin e tut ils utensils da tschaler nudavan e quest’emprima era dal tuttafatg inaccessibla. Anc ditg pli tard stuevan ils butschins da vin vegnids tegnids cun pitgas fixas vi da l’arvieut, fermads u tegnids airi. E co guardavi or sin la prada! Ils pli bels bains eran cuverts cun ina grossa stresa da glera e per refar quels han ins chattà il pli cunvegnent da chavar l’emprim in foss, ‹il far provane›, sur l’entira lunghezza dal toc, d’emplenir quel cun la glera dal proxim tschancun e cuvrir quel a la fin cun la terra che sa chattava sut quel e da cuntinuar en questa moda fin che l’entir toc è stà ‹provanì› u chavà enturn. Il donn total ch’il vitg da Poschiavo ha subì entras questa daratga è vegnì inditgà tenor stimaziun uffiziala sin var 318 000 rentschs, ed jau dastg supponer cun buna raschun ch’el saja plitost stà pli grond che pli pitschen. Jau sulet hai subì in donn da 15 000 rentschs, e be la bainstanza da Poschiavo, il fatg ch’igl era simpel da survegnir buns lavurants vuclinais e la mancanza da terren han pudì effectuar che tuts quests bains èn vegnids refatgs e per part anc meglierads e rendids pli bels. Sa distinguì spezialmain en quest connex è signur Rudolph Ragazzi, il qual n’ha betg mo refatg tut ses bains, mabain ha er acquistà quels dad auters per pretschs incredibels ed als ha urbarisà. Franc betg per motivs da speculaziun, mabain or d’interess per la val, uschiglio fissi stà bler memia nunraschunaivel. Uschia sai jau ch’el ha pajà per tals tschancuns da glera en lieus bain situads, ma tuttavia betg segirs 200–300 lira per stare.

Che l’uman giuditgescha savens da stretg orizont e dal tuttafatg sbaglià hai jau gist gì tar questa chaschun la meglra cumprova:

A Poschiavo viveva lezza giada in chalger pover, da levsenn, Armanask, ch’aveva ina numerusa famiglia, la quala el surlaschava per il pli ad auters da nutrir e viveva per il mund en. Malgrà quai al èsi dà en il chau d’eriger ina chasa. Tgi ch’al ha emprestà ils daners, na sai jau betg; ma ch’el ha bajegià propi tgutg – numnadamain gist sper il flum en vischinanza da la punt tranter il Pontotale ed il Poschiavino, e quai uschia che la vart drizzada vers il flum tanscheva quasi fin il spievel da l’aua ed era senza dretg fundament – era per mai clerischem. Tenor giuditgar uman avess pia la chasa stuì dar ensemen sch’il flum creschiva fitg. Vitiers vegn anc ch’ils uffants pitschens eran da l’autra vart adina en privel da crudar d’ina auta, nauscha stgala giu en il dutg. La chasetta prendeva a la mia ina part da la vista en il liber, ed al podestat Mengotti, il qual avess tgunsch pudì impedir la construcziun da quel ed avess er stuì far quai, sche si’indolenza na fiss betg stada infinita, l’entira vista sin la plazza. Per quests motivs vaira differents, ma dal tuttafatg plausibels ma grittentava jau quasi mintga giada cur che jau guardava sin la chasa u passava sper quella vi. Ma la chasa n’è betg dada dapart tar questa inundaziun, mabain è schizunt daventada pli stabila cur ch’il letg dal flum è s’emplenì ed è entras quai daventada in rempar salutaivel per l’entira part inferiura dal vitg. Qua è la forza dal flum vegnida rutta, uschia che quel è sa vieut vers dretga ed è vegnì devià en tala moda ch’el n’è betg rut tras las duas vias dals Olgiatis, quai che fiss senza la chasa da l’Armanask senza dubi stà il cas ed avess ruinà bleras chasas da lezza giassa.

Ina consequenza da quest inundaziun è stà ch’ins ha mess il Poschiavino en rempars solids e bain fatgs; ed igl è be da deplorar che signur La Nicca n’ha betg ponderà pli precis u realisà a moda pli consequenta ses plan, pertge ch’uschiglio avess ins evità duas curvas nunresponsablas betg be ord vista idraulica, mabain er areguard la segirezza ed ils custs da la construcziun.

Quest’ovra uschiglio tant meritaivla è surtut stada pussaivla grazia a las ritgas contribuziuns da vart da la Confederaziun, remassadas d’in comité da la Societad svizra d’util public cun signur J.C. Zellweger da Trogen a la testa. Igl è quai stà in bel mussament da fraternitad e sustegn dals Confederads datiers e dalunsch. Ils povers han pudì vegnir sustegnids tras quai persunalmain a moda efficazia, e tant els sco er ils ritgs èn vegnids tar in’ovra che serva a tuts ensemen ed era quasi indispensabla, ma che n’avess tuttina strusch sa laschà realisar senza lez agid.

Las grondas sperditas materialias che jau mez hai subì na m’han però, sco er diversas autras da pli tard, procurà gnanc ina notg senza sien. Jau na poss emplenir nagin figl palpiri inutil; dar or per ina lavur, in viadi, in guaffen er be in crizer dapli che quai ch’i cunvegna, na ma va betg en testa e na capita betg senza in tschert malruaus intern; sperditas però ch’han gì lieu senza mia culpa, n’emporta betg quant grondas ch’ellas sajan, m’han adina laschà enavos cun sang fraid, e quai m’è ina cumprova confortanta ch’i dat ina gronda differenza tranter spargnusadad ed engurdientscha. Tuttina sco ch’ins è diligent, pon ins er esser spargnus per motivs puramain exteriurs, finanzials; ins po però er far omadus per motivs morals, e gist quai furma il mussament encunter lezza idea puramain materiala che l’uman basegnia la giaischla da la miseria per esser activ ed ademplir sias obligaziuns. Na, per mintgin, er per il manual il pli pitschen, datti motivs morals ch’èn tuttina ferms sco ils materials, e tgi che n’enconuscha betg quels, n’als ha betg sentì tras atgna experientscha, a quel èsi bain da perdunar sch’el na craja en nagina virtid. Gist quai però, la mancanza da cretta e fidanza, è la terribla giaischla che persequitescha e misla gia qua sin terra a moda uschè scuraschonta l’uman d’orientaziun puramain terrestra.

Tribulaziuns. La mort da mia dunna

Ina gronda e fitg dolurusa sperdita da tut auter gener ha spetgà sin mai suenter curt temp. Mia chara dunna ha cumenzà ad esser malsauna, ha piglià la fin mars 1835 in dafraid cun purtar in uffant al batten e survegnir pes bletschs, e da quai è sa sviluppada ina terribla etisia che l’ha fatg smagrir dal tuttafatg e l’ha tegnì en chombra. Igl eran uras da fiaccadad e d’auta fevra che sa mussavan mintga di; l’ulteriur temp pudeva ella però esser da buna luna cun nus e cun amias che la visitavan e sa conversar sur da tuttas chaussas e rir sco sche nagut na la mancass. Tge dun envilgiabel da la providientscha è bain in senn uschè positiv ed ina tala submissiun! Quant trist però il malesser e la malcuntentientscha, en la quala crodan ils blers, sch’els èn malsauns u er be maldisposts e turmentan entras quai sasezs e lur conturn! Sa chapescha che las staturas èn er qua fitg differentas, ed en emprima lingia dependa tut da la fidanza vicendaivla tranter las persunas che tgiran e quellas che vegnan tgiradas. Manca quella, vegnan ils malsauns a far als auters la reproscha d’avair memia pauc cumpassiun e tgira, e quests ultims a vesair be inconstanza, lunas ed auter pli. Co ch’i stat propi cun l’attenziun e l’amur, sa mussa oravant tut ils dis da tribulaziun, e qua pon quels sa numnar fortunads ch’han chattà cors bainvulents: surtut en lur suffrientscha vegnan els ad avair basegn da quels ed avair motiv d’engraziar a lur Bab celestial ch’el als ha dà tals amis.

Mia buna dunna ha, sco che quai è usità tar persunas che pateschan d’etisia, tuttina anc gì in pau speranza da puspè vegnir sauna. Dus dis avant sia mort ha ella però realisà ch’i giaja a fin cun ella ed ella ha fatg al medi ina leva reproscha ch’el na l’haja betg ditg, quant pauca speranza ch’i dettia per ella sin ina pli lunga vita da questa vart da la fossa. Ella ha alura giavischà da pudair prender cumià da ses parents e da sias amias, quai ch’ella ha alura er fatg da nus tuts cun gronda commoziun. Fin l’ultim mument è ella stada dal tuttafatg tar sasezza ed è alura sa durmentada gist suenter mezdi ils 17 da fanadur 1835 vers la meglra via.

Co che jau stueva ma sentir senza questa cumpogna che m’aveva embellì talmain la vita en il Puschlav e da restar enavos cun tschintg uffants en la vegliadetgna dad otg fin in onn pin ins s’imaginar! Uschè ditg sco che la bara era anc qua, ha almain quella pudì dar in pau confiert, e tut il bun che jau aveva percepì vi dad ella pareva quella da resplender a moda amuraivla ed en furma idealisada. Ma il cor chaud na batteva betg pli, ils egls plain sentiment na penetravan betg pli cun lur fieu en l’olma; il surrir che l’embelliva talmain na tirava lur tratgs betg pli en las furmas captivantas ch’avevan animà uschè savens mai ed ils auters, ed igl ha gì num da prender cumià. Ah, tant pli grev è quel stà per mai, n’essend betg be tut ses parents consanguins, bab, mamma e soras, ids ordavant ad ella, mabain lur uffants ch’eran orfens senza mamma, gnanc abels da percepir la sperdita. Oravant tut sche jau pensava a lur indifferenza infantila, ma vuleva quai magari bunamain rumper il cor, cumbain che jau aveva gì temp avunda da ma preparar sin questa separaziun. Sut gronda participaziun è ella vegnida sepulida ils 19 da fanadur en il lieu, nua che ses geniturs e trais soras eran gia sepulids, quai che jau hai inditgà sin il crap-fossa. L’inscripziun sa cloma: [manca].

Deplorablamain è quest’inscripziun, damai ch’il crap-fossa sa chattava en in lieu sumbrivaun, gia fitg sblatgì e grev da leger.

Nus avevan bain ina fantschella fitg fidaivla ed attaschada, Maria Pozzi da Brusio, ma per l’educaziun dals uffants n’era ella tuttina betg adattada suffizientamain, ed uschia ha l’emprim gidà or ina Puschlavina, Lardelli, e pli tard è la giunfra Anna Zander da Bravuogn vegnida a star tar mai sco chasarina.

Societad d’util public

Jau hai pelvaira gì basegn da restabiliment; dad ir davent dalunga na ma fiss però betg stà pussaivel, ed uschia hai jau anc predegià quatter dumengias e sun pir alura ma rendì cun l’entira famiglia da l’autra vart da la muntogna, nua che jau hai laschà la fantschella ed ils uffants en il bogn da Giuvaulta ed hai anc visità ils ultims dis la Societad svizra d’util public a Trogen. Battaglia, Saluz ed jau essan ans rendids là a pe ed avain vis la tschentada a Hundswyl ch’ans ha pledentà nunditg, oravant tut l’uraziun quieta, cun la quala ella è vegnida averta, e tar la quala millis chaus èn sa scuvrids en ina, èn sa sbassads ed ils undraivels vegnan bain er ad avair supplitgà Dieu ferventamain per ses agid da prender bunas decisiuns. A Teufen avain nus entupà ensemen cun enconuschent signur Zellweger, il qual jau aveva emprendì a conuscher ad Andeer, essan vegnids ospitads dad el cun tutta accoglientscha e manads sco auters commembers da la societad en la charrotscha a Trogen. Betg be entras quest’accoglientscha nunspetgadamain amiaivla, mabain oravant tut er entras las magnificas chanzuns che las differentas partiziuns dals chantadurs appenzellais han represchentà ina suenter l’autra, avain nus passentà en l’ustaria da Teufen ina saira ordvart plaschaivla. Chant popular e chors virils uschè plaschaivels n’aveva jau anc mai udì. Igl è stà in deletg incumparegliabel, il qual è sa repetì l’auter di tar l’avertura da la sesida da la societad ed al qual è alura sa participada l’entira societad, 456 chantadurs, en la baselgia. Jau hai alloschà tar la buna dunna da mes ami barmier, professer Bänziger, l’anteriur plevon da Bergamo ch’era vegnì stratg davent memia baud entras la mort da sia famiglia e da la scola chantunala a Trogen; ad ensolver sun jau però stà envidà tar il figl dal vegl signur J.C. Zellweger, il qual è medemamain sa mussà fitg amiaivel envers mai ed aveva ina amiaivla famiglia. Il pled dal president, da signur J.C. Zellweger, il referat dal signur decan Frei, las tractativas, ils toasts e chants durant gentar, ina spassegiada sin il Gäbris, ils blers excellents umens che jau hai emprendì a conuscher qua, tut quai è stà fitg elevant per mai e m’ha purschì daletgs da cumpagnia sco che jau n’als aveva daditg betg pli giudì sco plevon champester. La spassegiada l’autra damaun en cumpagnia da mes dus amis Saluz e Battaglia, dal signur Krüsi e dal signur professer Steiner, engaschà a l’Universitad da Berlin, è stà per mai in daletg. Pir qua hai jau emprendì d’enconuscher endretg il Krüsi che m’è pli tard daventà uschè char. Cun naivitad uffantila m’ha el raquintà riend, ma tutti a cun chaudas larmas en ils egls, co ch’el saja daventà magister. Da lez temp saveva el anc strusch scriver, nagin’ortografia e mo leger mal, e cur ch’el e ses concurrents hajan survegnì il pensum da scriver a bainplaschair insatge or dal chau, haja el scrit il Babnoss. Spezialmain commovent è stà il raquint, co ch’el aveva manà l’onn 1801? sin dumonda da la suprastanta da vischnanca ils povers uffants, ils quals ins aveva mess en vista d’alimentar, a Burgdorf tar Pestalozzi. Cun 24 uffants era el partì da Gais ed en viadi eran anc vegnids vitiers ulteriurs. Sco in pastur d’uffants, ha el ditg, saja el ì cun els, ed i saja stà legraivel co che saja sa manifestà en ils vitgs, tras ils quals els sajan vegnids, cumpassiun e beneficenza. Betg mo paun, chaschiel, charn ed autras spaisas hajan ins purtà ad els or da bleras chasas, mabain commuventadas da l’aspect malsaun, sblatg, fomentà da quests pitschens pelegrins, ha er qua e là ina dunna clamà natiers in dals pli povers e mendus, ha prendì el en sia chasa e declerà d’al vulair salvar e da tgirar il pover verm cun charezza maternala, sch’ins al veglia surlaschar ad ella. Oravant tut en la citad da Turitg avevi dà repetidamain cumprovas da tala charitad. Uschia era er sia dunna da pli tard, ch’era arrivada cun ina tala brajada da Glaruna vegnida prendida si e tegnida tuttina sco ils otg uffants da la famiglia. Medemamain è Ramsauer, ch’è daventà pli tard l’educatur dal prinzi dad Oldenburg, vegnì prendì si en ina chasa turitgaisa oravant tut perquai ch’el veseva or pli maladester, pover e basegnus ch’ils ulteriurs.

Return a Poschiavo

Tge ch’in cor mez rut pudeva spetgar per s’elevar, hai jau dastgà giudair sin quest viadi. A Cuira sun jau puspè vegnì ensemen cun mia famiglia e l’hai manà enavos a Poschiavo. Jau aveva l’impressiun d’esser fortifitgà e confortà; ma mai na vegn jau ad emblidar il sentiment ch’ha squassà mi’olma cun entrar en chasa. Mia dunna barmiera n’era mai stada pli affectuusa, plain sentiment ed amuraivla che cur che jau gieva davent da chasa u returnava a chasa. Sche betg gia avant, sche retschaveva ella mai sin isch, ed en questa posiziun era ella er s’imprimida il pli fitg en mia fantasia. Ma questa giada n’è l’apparientscha graziusa betg pli cumparida; trist e vid era il suler, ils pass sin la stgala rebattevan snuaivel, alura l’avrir mintga isch, cun egliadas plain encreschadetgna che la vulevan anc scuvrir insanua, adumbatten. Be cun sponder ditg chaudas larmas ha il cor suffrint chattà in tschert levgiament. Mai n’hai jau resentì sia sperdita a moda pli profunda, dolurusa, betg tar sia mort, betg cun purtar viadora ella, betg tar sia sepultura, betg ils dis ch’èn suandads e che fissan tuttavia er stads adattads da sentir il vid ch’ella. aveva laschà enavos en chasa. Be il temp ha pudì guarir questa plaja; la natta è però restada vinavant fitg sensibla.

Anc en in’autra furma, sper las sperditas finanzialas e las tribulaziuns da chasa, dueva jau stuair patir en il Puschlav.

Il pli pesant en mes uffizi aveva jau adina quità da betg pudair bandunar mia plaiv senza quitads sur pliras emnas. Entras quai era jau alura er la gronda part da l’onn sco isolà e separa dal mund da l’autra vart da las muntognas. Suenter la mort da sir e sira e da mia dunna hai jau sa chapescha anc resentì bler pli ferm questa solitariadad. Jau hai perquai empruvà da manar natiers relaziuns che ma lubivan da m’absentar per tscherts temps da Poschiavo. Quai sa laschava be far cun emploiar in segund plevon, il qual dueva alura, sco pli baud Battaglia, surpigliar ensemen cun mai ina plazza da magister a la scola e proveder en mi’absenza sulet il servetsch da plevon, quai che sa laschava far tgunschamain la stad e durant las vacanzas. Quai aveva jau pretendì uschia pli baud a favur da la scola, desistì per quest intent da 200 rentschs da la paja da la pravenda ed atgnamain be anc surpiglià dapli lavur e quitads. Uschia eri ì bain dl temp da Battaglia ed uschia dastgava jau spetgar ch’i vegnia er en avegnir a correspunder il meglier a las aspectativas ed als basegns da la scola. Pertge che singuls magisters n’avevan en il decurs dal temp negligì in pau lur obligaziuns. Ils ins eran occupads memia bler cun atgnas fatschentas, ils auters s’interessavan dapli per la chatscha ed il star da cumpagnia che per la scola, ed uschia eri tant pli impurtant d’avair occupà bain almain l’emprima plazza da magister. Jau hai perquai, sco cundiziun per che jau restia er vinavant a Poschiavo, pretendì ch’i vegnia emploià in segund plevon. Quai bain er per agen avantatg, ma oravant tut a favur da la baselgia e da la scola. Quai è vegnì concedì ed instradà l’onn 1836. Dus spirituals oriunds da Poschiavo vegnivan en dumonda per l’elecziun: signur Joh. Pozzi, plevon a Brusio, e signur Tom. Steffani, plevon a Cassacia, ed i sa laschava spetgar che tant l’in sco l’auter vegnian gugent a dar suatientscha al clom en lur vischnanca burgaisa. Jau spetgava che l’elecziun crodia sin signur plevon Pozzi, che ma pareva il pli capabel ed al qual jau mez avess senza dubi dà la preferientscha, sche jau avess gì da decider; per mia surpraisa e per quella da baininqual auter ha il collegi però dà la preferientscha a signur plevon Steffani. Sco motiv principal per quest’elecziun ha la partida opposta supponì resguards da parentella e reproschà al collegi partischantadad; da l’autra vart però è vegnì pretendì che Pozzi appartegnia ad ina famiglia fitg loscha, prepotenta e na saja franc sez betg liber da questa menda. Vegniss el a Poschiavo, sa mettess el senza dubi en contact cun ses frar ch’era magister a la scola e ch’aveva gia sa lubì baininqual arbitrariadad, ad agir tenor atgna voluntad, bain er ad intrigar cunter l’emprim plevon ubain a far a quel disgust, sinaquai ch’el dettia giu sia plazza ed el, Pozzi, restia alura persul. A quest privel na dastgian ins betg s’opponer ed uschia saja stà inditgà da dar la preferientscha a Steffani, er sche Pozzi fiss forsa stà pli capabel. Tant è en mintga cas tschert che a partir da quel mument han cumenzà intrigas a Poschiavo ch’han fatg stremblir la prosperitad da la plaiv, la buna enclegientscha tranter la suprastanza ed ils burgais sco er tranter quels sezs. Quai èn adina las vischnancas ch’èn il pli grev d’administrar, là nua che la maioritad n’appartegna betg a la classa mesauna ed il cuntrast tranter ritgezza e povradad è tranter els memia grond. I capita alura be memia tgunsch ch’ils ritgs procedan a moda memia prepotenta e ch’ils povers guardan memia scuidus e disfidant sin ils ritgs. Tenor mia pli profunda persvasiun n’era quest emprim punct betg stà il cas durant mes temp a Poschiavo ed jau na savess betg co ch’ils ritgs avessan pudì esser pli generus ed avessan oramai pudì spetgar cun dapli raschun renconuschientscha ed engraziaivladad da vart dals pli povers che gist ils ultims onns cun la construcziun da la chasa-pravenda e chasa da scola ed entras las grondas unfrendas ch’els avevan purtà per la baselgia e la scola. Senza dubi è l’exempel ch’els han dà en quest reguard da lez temp stà en il Grischun senza paregl, ed jau na crai betg ch’i saja vegnì prestà il proxim temp insatge sumegliant en uschè curt temp. Quai tut ha in dumber respectabel da burgais però, sche betg emblidà, sche be renconuschì navidas. Igl ha oramai be duvrà in um ch’è stà bun da metter en pled e scrittira questa malaveglia, ed il qual ha gì ina conscienza vasta avunda da metter tant sco pussaivel en la sumbriva tut quai ch’ils ritgs avevan fatg ed è d’attribuir dapli a motivs egoistica che ad in veritabel spiert da cuminanza, sch’è vegnida proclamada en questa moda publicamain la malengraziaivladad, è vegnì semnà disfidanza e suspects e mess en privel ils buns progress dals ultims onns. Quest um è alura propi er cumparì en la persuna dal signur magister Peter Pozzi. Schebain betg burgais per propi da la vischnanca, mabain descendent d’ina famiglia protestanta ch’era vegnida stgatschada da la Vuclina, al aveva la baselgia da Poschiavo laschà studegiar trais onns a la Scola chantunala sco magister; jau na ma regord però betg sch’ins aveva surpiglià dal tuttafatg u parzialmain ils custs ubain sch’ils daners respectivs eran be vegnids emprestads senza tschains. El era stà mes scolar ed jau al aveva propi gì gugent. Er sco magister era el sa mussà a la scola sco fitg capavel ed aveva acquistà ils emprims onns gronds merits per quella. Uss però, che betg ses frar era vegnì elegì sco plevon, mabain Steffani, ha el mess adir tut il pussaivel per impedir quest’elecziun e chaschunar malruaus en la plaiv. Qua èn vegnidas organisadas sentupadas clandestinas ed ils pli criva tranter els han ingiurià e smanatschà, disfamà e dà libra via a tut quai che ha per disa da mussar, sch’in um cler, perdert sa metta a la testa d’ina fulla grittentada ed instigada entras arts demagogics. Jau sursigl il malvulì ch’è vegnì ditg e fatg lezza giada encunter mai, ma anc dapli cunter l’autoritad ecclesiastica. Jau n’hai betg mo perdunà, mabain er emblidà quai, perquai che jau hai da bell’entschatta resentì dapli cumpassiun che gritta cun questa fulla manada en errur. Dapli ch’il proceder da Pozzi en quest connex hai jau stuì deplorar e detestar quel d’in auter um, senza il qual quest moviment n’avess mai cuntanschì in tal success. Pozzi era vegnì offendì, sia sensibladad sa laschava perdunar fin in tschert punct; il chau-lia Giuliani però aveva be per luschezza e per sa far impurtant sustegnì e nutrì quest’opposiziun e dà a quella uschia sustegn e curaschi. E cur che quella è alura ida bler pli lunsch che quai ch’el sez aveva vuli ed el avess duì contribuir da puspè metter terms al flum ch’el aveva gidà a crescher, è el returnà sur il Bernina en l’Engiadina ed ha laschà far or auters la chaussa uschè bain sco ch’els han pudì.

Giuliani era in um ch’era vegnì nunspetgadamain tar gronda ritgezza ed aveva cuntanschì auts posts d’onur en sia vischnanca ed en il stadi, ed en spezial sur mes quinà fascheva el valair si’influenza en tut sco nagin’auter ed era er bun da trair a niz quella per ses agen avantatg. El aveva er, a chaschun da la fundaziun dal fond da scola, prestà la pli gronda contribuziun voluntaria, dieschmilli liras, ma malgrà tut quai n’hai jau mai chattà gronda confidenza en el, i ma vuleva adina be parair che schizunt là nua ch’el fascheva dal bun, el fetschia quai be memia sapientiv e che la bun’ovra capitia plitost or da luschezza ed ambiziun che or da vair respect e charezza per il bun.

Clom a la Scola chantunala

Sut talas circumstanzas èsi bain natiral che mes champ d’activitad a Poschiavo era stà turblà l’ultim temp e ch’il patratg da vulair stgamiar quel cun in auter è sa fatg tant pli tgunsch. E propi hai jau er retschet dal cussegl da scola la dumonda provisorica, sche jau saja interessà da surpigliar puspè ina plazza a la Scola chantunala. Jau hai respundì che quai saja il cas sut la cundiziun ch’ins ma possia metter en vista roms che correspundian a mias forzas ed inclinaziuns. A moda generala m’han ins consentì da prender tant sco pussaivel resguard sin mes giavischs, senza però pudair s’obligar ordavant ad insatge concret, ed en il medem senn è suandà pauc pli tard il clom formal. La decisiun finala m’ha procurà bleras, bleras uras e notgs senza ruaus. Mai carmalava la vischinanza dals vegls amis a Cuira e la collavuraziun cun els; impurtant ma parevi er che mes uffants emprendian gia baud tudestgs e fetschian l’enconuschientscha e speranza er l’amicizia cun ils uffant da mes amis; pertge che bunas amicizias da giuventetgna m’han adina parì insatge impurtant per la vita futura; er era jau da l’avis ch’ina plazza a la Scola chantunala, sco che jau ma la giavischava, ma stoppia segirar in champ d’activitad pli grond e pli benefizient che la plazza da plevon a Poschiavo sut las circumstanzas da lezza giada. Encunter èn però s’exprimids, savens supplitgond, mes megliers amis, arguments cuntraris furniva er la gronda charezza che jau aveva tschiffà envers la baselgia, la scola e la plaiv, nua che jau aveva gì uschè blers plaschairs, nua che jau ma sentiva lià tras uschè bellas regurdientschas. Er ils resguards economica eran in fitg ferm argument per star – ed il pudair abitar e giudair la chasa dals geniturs da mia dunna che jau aveva renovà ed endrizzà uschè confortabel. Igl è stà in temp da gronda tensiun e d’in malruaus dolurus che jau hai passentà tranter ch’è arrivà il clom formal e la resposta sin quel. Ma la finala sun jau ma decidì d’acceptar il clom ed hai dà ils 12 da november 1836 – quest di m’è stà profundamain en memoria – il consentiment en scrit. Cun questa chaschun hai jau fatg in’experientscha psicologica remartgabla: il si e giu malruassaivel ed ils sentiments dischagreabels, cun ils quals jau era stà fatschentà d’in temp ennà, èn svanids cun tut ils dubis e tut malesser apaina che jau hai gì finì e sigillà la brev. Goethe di ch’il cudesch (‹Werther’s Leiden›) che haja chatschà auters en il suicidi, haja salvà el da la desperaziun, a moda uschè clera saja ses intern sa distatgà e s’exponì en quel. En ina tut autra dumonda, ma a moda fitg sumeglianta, per mi’atgna surpraisa, hai jau gudagnà entras quest pass il ruaus intern che jau n’aveva ditg betg chattà.

Cumià da Poschiavo

Fin il proxim settember, cur che mia preschientscha a Cuira era necessaria, han las preparativas per la partenza pudì vegnir fatgas en tut ruaus. È quai è er vegnì fatg uschia. En mia pregia da cumià hai jau tractà il text Joh. 14, 27: «Mia pasch as dun jau, ma betg ina sco ch’il mund as dat. Vus na duais betg far quitads e betg perder il curaschi.»

Quant incumpletta che mia operusitad spirituala en il Puschlav po esser stada e quant che ma po uschiglio vegnir mess a dies en quest reguard: quai almain poss jau dir cun vardad che jau n’hai ni surpiglià ni bandunà quest champ d’activitad or dals motivs ordinaris. Dapli sco missiunari ed unfrind avantags finanzials sun jau ma rendì a Poschiavo e cun dischavantatgs finanzials betg pitschens sun jau puspè returnà a la Scola chantunala.

XIV. Cuira. Scola chantunala, dal settember 1837 fin il settember 1850

Abitaziun

Prendi dimora avain nus en l’amiaivla chasetta dad Appenzeller, oz Janett, en il Gäugeli. Cun las famiglias Bauer e Christ en proxima vischinanza e la famiglia Jenatsch en la chasa Misolunghi avevan nus vischins amiaivels, plazza avevan nus en chasa avunda, e la posiziun da quella sco er il curtin e curtin da plantas eran fitg agreabels e quests ultims purschevan als uffants betg mo ina plazza da giugar fitg adattada, mabain er fitg buna puma da las pli differentas sorts.

Scola chantunala

A la Scola chantunala hai jau scuntrà da mes vegls, chars amis Battaglia, Saluz, Tester, Roeder ed ils vegls collegas Hold e Kind. Dapi mia partenza eran vegnids engaschads ils signurs Schirks, Hermann, docter Meyer, Kratzer ed il magister da dissegn Kraneck ch’ha edì illustraziuns dals vegls chastels retics e d’umens famus dal Grischun, ma ch’era uschiglio in um fitg liger ed aventurus. Cun mai ensemen èn entrads da nov ils signurs Schällebaum, Früh e docter Moller.

Il pli legraivel per mai è stà che jau hai precis survegnì ils roms d’instrucziun che jau aveva giavischà il pli fitg, cumbain ch’ins na m’aveva betg segirà els ordavant: talian en classas pli autas, las uras d religiun, la teologia pratica e l’ura d’uraziun che vegniva anc tegnida lezza gida sonda saira per tut ils scolars e da la quala er ils magisters avessan duì sa participar, quai ch’els na faschevan però per ordinari betg.

Exercizis da devoziun

Igl è senza dubi in sbagl pedagogic da sfurzar la glieud giuvna da sa participar al servetsch divin las dumengias e dis da festa e dals exercizis da devoziun prescrits, senza ch’er magisters èn obligads da far quai. La preschientscha dals magisters, sch’ella fiss sco ch’ella avess dad esser, attribuis forsa tar ils scolars dapli a la tgira dal sentiment religius che schizunt pleds chaus e raschunaivels da quel che discurra. L’absenza dals magisters tar quests exercizis exprima però a moda taciturna, schebain perceptibla avunda, ch’ins na dettia betg gronda paisa a quai, e quest nausch exempel na po betg far auter che er laschar resentir ils scolars lur obligaziun sco mulesta. Els daventan uschia pli indifferents envers ils exercizis da devoziun e, suandond l’exempel dals magisters, a sa retrair da quels tant pli segir, dalunga che las relaziuns exteriuras e la libertad per ordinari daditg desiderada lubeschan quai. Jau manegel ch’ins possia strusch far insatge pli fauss per la tgira da la religiun en scola che da sfurzar ils giuvens da visitar in servetsch divin, dal qual lur magisters na prendan nagina part, ed il qual è per els per part memia frequent e deplorablamain er betg adina adattà. Ina sauna pedagogia vegn senza dubi ubain a dismetter ils exercizis da devoziun ubain ad endrizzar els a moda pli adattada ed a desister da dispensar quels als magisters. Ma cura vegn quai ad esser uschia?

Mias uras d’uraziun hai jau dà cun grond interess e sche betg edifitgà ils auters, sche en tutta cas savens mamez. Suenter ina disposiziun extendida hai jau savens discurrì en quellas libramain davart in vers or da la Bibla ubain ina sabientscha cristiana insumma, er davart chaussas da la vita, sco ch’ellas sa purschevan gist en la glisch da la religiun, magari er davart in vers d’ina chanzun, sco p.ex. «Ueber uns ein Gott, in uns ein Gesetz, vor uns die Unsterblichkeit, Kampf der Tugend» etc.

Mi’intenziun era er qua da curreger errurs religiusas e da metter a cor e render vivas vardads da las qualas vegn strusch fatg persenn.

Instrucziun religiusa

Tut en tut deva jau il pli gugent las uras da ductrina. Tar quest’instrucziun ma muveva jau dal tuttafatg libramain e savens cun atgna commoziun interna. Sco manual ma serviva il catechissem da Hebel che blers na stiman betg propi. L’emprim chapitel, davart Dieu e sias atgnadads, e pelvaira il pli flaivel, ma er qua hai blers buns versets biblics, ed ultra da quai hai jau classifitgà pli tard pli exact las caracteristicas da Dieu ed empruvà da render pli concretas e meglier chapiblas tenor il sistem da Schleiermacher ed il catechissem dad A. Schweitzer. Quai che pertutga ils proxims chapitels, la creaziun, la conservaziun, il putgà ed il salvament ed oravant tut la sanctificaziun n’hai jau chattà fin qua nagut che cunvegniss meglier cun mi’individualitad. La finala dependa tut da la dumonda, sch’ins veglia intermediar a ses scolars in sistem teologic cumplet, ubain sch’ins veglia stimular lur sentiment religius e sviluppar sin quest fundament las noziuns religiusas or da l’intern, sperond ch’il spiert superiur vegnia ad accumplir la bun’ovra en ils elegids. Tenor quest ultim princip hai jau instruì. Cun agid dals versets empruvava jau da metter a cor a mes scolars las leschas moralas e vardads religiusas, e schebain jau laschava da princip emprender els quellas ordadora, sche pudevan els tuttina eleger sezs tgeninas. È l’interess per la chaussa sveglià, èn ils versets biblics per ordinari l’expressiun la pli curta, pura e ferma persuenter e levs d’emprender. Ma l’auter sto ir ordavant, uschiglio vegn er la meglra memoria svelt ad avair emblidà els, uschia ch’els na pon betg sviluppar ina benedicziun perdurabla. Nagliur èsi inditgà dapli da tegnair mesira e nagliur auter vegn forsa fatg dapli putgà da buna voluntad che cun betg resguardar questa regla.

Fitg ludaivel ma para il catechissem da Hebel oravant tut pervi da sia tendenza pratica e singulas expressiuns plasticas per impurtantas vardads ed ils cuntrasts remartgabels, cun ils quals el las metta en relaziun. Uschia è per exempel il putgà a l’intern, en patratgs senza dubi quel ch’ils blers prendan il pli pauc a cor, ed jau ma regord dal temp che jau mez raschunava uschia: «Co po quai, cun il qual jau na fatsch donn a nagin, esser putgà.» Hebel però di: «Tge putgà è il mender da tuts?» Resposta: «Il mender e pli privlus putgà da tuts è quel ch’ils blers tegnan per il pli pauc impurtant, – il putgà che succeda a l’intern, en patratgs; pertge che da quel naschan ils putgads en pleds ed ovras.» Sa lascha ina vardad fitg impurtanta dir a moda pli simpla ed a medem temp entras il cuntrast a moda pli persvadenta ed evidenta?

Maisteril è senza dubi er quai ch’el dilucidescha en il chapitel davart la sanctificaziun: co che l’amur tar Dieu è l’emprima e pli sublima furma da sia manifestaziun e la suletta or da la quala po nascher e vegnir activa l’amur tar ils umans, co che quella sto sa cumprovar en ils pli differents connex (vita, possess, onur dal proxim) e quant pli vasta la noziun da la giustia è che quai ch’i para als blers. A medema moda vegn la charezza tar nus sezs explitgada or da las disposiziuns fundamentalas e messa cun agid da cuntrasts persvadents en evidenza tant sia vardad sco er sia degeneraziun.

En las classas superiuras vegniva alura per part tractà ‹Religion im Leben› da Gelzer, alternond er discussiunada areguard furma e cuntegn ina pregia profunda da Schleiermacher u Channing.

Teologia pratica

La pli greva ura per mai era quella davart la teologia pratica en noss seminari teologic ch’era collià cun la Scola chantunala, il qual è alura paucs onns pli tard, e per grond displaschair da mes dus collegas Kind e Schirks, vegnì schlià. Jau poss m’imaginar che mia prelecziun era vaira povra ord vista scientifica, essend però frequentà mo da paucs students, e frequentond tgu che be pudeva ses studis teologics pli gugent ad in’universitad, dastga mi’intenziun da dar instrucziun gist per l’administraziun pratica da l’uffizi e da simplifitgar quella, bain vegnir perdunada. Mi’instrucziun sa restrenscheva qua oravant tut sin far chapir l’onur e responsabladad da la professiun, a la quala il spiritual sa deditgescha e co ch’el duaja sa stentar da render fritgaivlas sias funcziuns d’uffizi e fatschentas da pastoraziun. En il center stevan qua la pregia ed il catechissem, las disposiziuns, l’analisa da bunas pregias che duain a medem temp esser substanziusas e cuntegnair impurtantas vardads. Vi da pregias da Schleiermacher, Schwarz ed auters dastgass baininqual da mes students avair gudagnà ina survista pli clera da las parts principalas e da las sutpartiziuns d’ina pregia e da la dretga relaziun tranter la logica e la retorica ch’è necessaria tar l’elavuraziun da tala che quai ch’i fiss bain stà il cas tar baininqual auter sin l’universitad. Pertge che da la dretga colliaziun dal logic e retoric dependa bain il pli fitg, tant sco che quai po vegnir influenzà sur la furma, l’impressiun d’ina pregia sin l’olma dals auditurs. Malgrà tutta consequenza logica po ella numnadamain esser fitg sitga e lungurusa, e malgrà tutta pumpa retorica impundida tuttina pauc edifitganta. Mo là nua ch’il dretg è er en il dretg lieu e vegn ditg sin la dretga moda e cun insistenza, na manchenta nagina pregia, almain tar persunas da medema affinitad spiertala, ses effect. Mi’intenziun era da mussar quai a mes students vi dad exempels adequats tant d’expressiun entusiasmanta sco er da simpladad e modestadad.

Instrucziun da lingua

Quest’intenziun da penetrar dapertut en l’intern e da render da dadens anora l’extern captivant, m’ha er guidà tar mia instrucziun da lingua. Jau hai bain udì e per part er mez vis ch’intgins avanzan pli spert en la rutina da discurrer e scriver cun ina metoda mecanica. A mai fist quest proceder stà nunpussaivel. Jau hai p.ex. legì en ina classa ‹Promessi Sposi› da Manzoni, quest cudesch admirabel da la litteratura taliana, e singuls texts da Silvio Pellico, quels dus che ma paran da cumbinar il meglier privadientscha e profunditad tudestga cun brio e glischur taliana; ma da mussar er cleramain lur valur ord vista da la lingua e laschar sentir quella a moda viva, ma pareva mo pussaivel, sch’i ma reussiva da svegliar tar ils scolars in interess per ils caracters ed il cuntegn insumma. Mo lura pon in Don Abundio e ses antagonist, Fra Cristoforo, mo lura in Don Rodrigo ed in Azzeicagarbugli, ina Lucia visavi sia mamma, Agnesia en cuntrast cun Perpetua, in Federigo Borromeo e l’Incognito cumparair en lur entira muntada e mintga pled, mintga frasa resortir sco ina penellada pli u main impurtanta en in maletg. Qua sent’ins per propi la vardad en il paradoxon da Jean Paul: «Ins sto emprender la grammatica tras la lingua, betg la lingua tras la grammatica.» E quant empernaivel ed amabel daventa lura mintga studi da linguas.

Mort da mia Catharina Sophia

L’emprima gronda suffrientscha ch’ans ha tutgà a Cuira è stada la malsogna seriusa da mia chara Catharina Sophia, la quala è alura er bainbaud vegnida clamada en la vegliadetgna dad otg onns e dus mais ils 8 da mars 1838 la damaun a las set dal bab divin en la meglra vita. Naschida la Nadalnotg era ella pelvaira er sa mussada tras e tras sco in Bambin. Cun la finezza dals senns la pli admirabla cumbinava ella, sco che jau hai gia remartgà pli baud, er ina rara finezza ed independenza dal spiert ed in’olma plain tenerezza ed amur, uschia ch’ella n’è betg be daventada la favurida da geniturs e fragliuns, mabain ha er gudagnà amis per sai. Questa rara amuraivladad e grazia da l’olma m’han gia laschà sminar baud ch’ella pudess esser destinada per ina curta vita terrestra. Gia dapi dus onns pativa ella da matergia al pe ed er pli baud da scroflas che sa mussavan baud qua, baud là. Tar tut quests mals era ella però adina da buna luna e plain fidanza e ses pe malsaun enfaschava ella mintga damaun sezza tenor prescripziun e faschond baininqual spass. Dapi sis emnas pativa ella però dapli, uschia ch’il medi ha manegià ch’i saja necessari da far injecziuns en la plaja. Ella è vegnida pli e pli malsauna, ha cumenzà a sa scuflar, l’unfladira è sa derasada pli e pli, fin che quella ha fatg ina fin a sia vita tenera. Questa custaivla preferida da mes cor m’ha mancà fitg; jau sun però ma surdà a la voluntad divina, persvas ch’ella saja er qua mo buna, e poss anc adin engraziar al Signur ch’el ma l’ha dà, er sch’el ma l’ha gia prendì puspè uschè baud. En ella hai jau emprendì d’enconuscher la vita uffantila d’ina uschè bella vart. Cur ch’ella giascheva anguschusa, ma ruassaivla en ses letg ed jau la dumandava contristà a tgi ch’ella pensia, scheva ella, sco gia menziunà, muventada: «Alla bunna mamma!» Igl èn quai stads ses ultims pleds, e confortants, faschond els allusiun a la reuniun. Ils ulteriurs uffants hai jau manà savens a sia bara, discurrì cun els davart la mort e fatg uraziun cun il giavisch che quest’impressiun s’imprimia ditg en lur olma, e tuttina vegn jau bain ad esser uss il sulet che la porta anc chaud en ses cor e che returna en patratgs tar ella. Ma in’amur anc pli auta la vegn a circumdar, quella dal bab celestial. Oz però cula anc la larma da l’amur tar tai, mia chara Tina, er sin quest mund, e be cun mai vegn ella a tschessar, ed i vegn ad esser per mai in grond plaschair da puspè revair tai.

Vita sociala

Ensemen cun mai era engaschà a la Scola chantunala signur docter Moller, la dunna dal qual era fitg instruida e curtaschaivla e la sira dal qual era ina figlia da Jung Stilling. Il pèr steva gugent da cumpagnia ed envidava savens pitschnas societads al té. Ins è sa cunvegnì da leger in toc dramatic classic cun reparter las rollas. Da quai èn er sa participads l’ami Battaglia, sia dunna da pli tard, la giuvna Rosina Bavier, la giuvna de La Grange e dunna Iduna Lenz, la beadia dal vegl Salzmann a Schnepfenthal. Quest’ultima era l’educatura dals uffants da la famiglia von Planta-Reichenau, da gronda, bella statura, e cumbain gia lunsch sur ils trenta, vesev’ins vi dad ella ch’ella stueva esser stada fitg bella, damai che ses tratgs eran anc adina fins e signifitgants. Er spiertalmain demussava ella clerezza da l’intelletg ed eloquenza en la conversaziun, ed en il sa vestgir e s’embellir la pli gronda simpladad e nettezza. Jau n’hai chattà nagut vi dad ella che m’avess displaschì, l’hai stuì respectar e ludar en mes intern pervi da diversas chaussas, ma evitava tuttina la conversaziun cun ella, per part perquai che jau aveva bregia da suandar sia fina lingia saxona, per part er perquai che jau hai, malgrà tutta renconuschientscha da sias qualitads spiertalas e corporalas, tuttina betg resentì per ella la simpatia interna che jau hai qua e là resentì uschè svelt ed uschè decididamain per tschertas dunnas gia tar l’emprim inscunter. Jau l’hai er vis be en questa societad da leger tar ils Mollers, la quala ha existì l’atun ed enviern dal 1838 fin il 1839 e ch’ella frequentava er be ditg darar e senza sa participar vi da la lectura. Il mars da lez onn, il di da la mort da mia figlia Sophie, sun jau vegnì ma regurdond vi da quest char uffant en ina melanconia nunusitada, saja quai sentind mi’isolaziun, saja quai realisond quant grev ch’igl è per in bab d’educar ils uffants senza dretg agid; pertge che quai vegn bain ad esser in’experientscha generala ch’ins po bain avair in nunditg plaschair vi dals uffants cur ch’els èn fitg giuvens, ma ch’ins sto alura tuttina constatar pli tard co che sa sviluppa tar els il putgà en baininqual furma, entant ch’igl è ad ins nunpussaivel da metter fin a quai a moda giavischabla.

Segunda nozza

En quest stadi d’anim trist ma chattava jau cur che mes ami Moller m’ha ludà in di in pitschen cudeschet ‹Worte an deutsche Mütter und Erzieherinnen›, che lezza dunna Iduna haja, senza inditgar ses num, scrit avant in pèr onns per sias duas disciplas Schiffert da Königsberg en la Prussia da l’Ost. Sin mes giavisch m’ha el procurà in exemplar da quest’ovretta, la quala m’ha, tant areguard ils princips d’educaziun allegads sco er pervi da la simpla, natirala moda da preschentar quels, plaschì uschè bain che jau n’hai betg pudì ma dustar cunter il patratg: «Ina tala dunna stuessas ti avair per l’educaziun da tes uffants ed er per els na pudessas ti betg far ina pli bun’ovra che da procurar ina tala mamma.» Svelt e decidì, sco che jau hai per disa da prender mias decisiuns, hai jau dalunga communitgà quest patratg a mes ami Moller, hai udì dad el mo dal bun tant davart Iduna sco er davart sia famiglia e sun alura er anc ma drizzà a mes ami, signur colonel von Planta sez, en la chasa dal qual ella sa chattava, al explitgond mia situaziun e mes patratgs cun la supplica da ma dir avertamain e senza retegnientschas si’opiniun e tge ch’el ma cusseglia. El ha sinaquai er ditg a mai avertamain si’opiniun franca e sincera, ma sco ch’igl è savens il cas, en ina moda che n’ha betg simplifitgà fitg la decisiun a la persuna che tschertga cussegl; e suenter che jau hai er anc udì per casualitad il signur chapitani Valair a Rehanau a ludar fitg questa dunna, e quai senza ch’el avess pudì sminar che jau haja in spezial interess vi dad ella, è mia decisiun stada fatga.

Ma chattond en ina buna situaziun finanziala, uschia hai jau pensà, è mes pli grond basegn da disponer d’ina gidantra adequata per l’educaziun da mes uffants e per quels èsi senza dubi la pli gronda benedicziun che jau als poss e duai laschar vegnir tiers. Sin ses possess na dovr jau betg guardar e poss jau far cuntenta ina beadia da Salzmann, sche augmenta er quai gia mi’atgna fortuna; e bler pli gugent ina dunna da 39 onns che da 20 ed er 25, sche be las premissas spiertalas dal respect e da la simpatia na mancan betg. E danunder prender la garanzia per talas sche betg da l’agid divin e da ponderaziun raschunaivla? Ma fidond da betg m’esser sbaglià en ella, hai jau purschì a la matta mes maun, rendend attent a mia situaziun, mes basegns e mias spetgas ed jau crai er a mias flaivlezzas, hai retschet il ses, e l’empermischun da lètg è stada serrada en paucs dis.

Igl è quai stà ina nozza da l’intelletg, betg motivada dal s’inamurar d’uschiglio. La simpatia envers mia spusa è creschida ad in crescher pli bain che jau l’hai emprendì d’enconuscher e l’hai vis en contact cun mes uffants, ed jau poss crair che l’emprim è er stà il cas tar ella envers mai. Mi’entira speranza sa basava sin quai ch’ella vegnia ad esser la meglra educatura per mes uffants che jau possia sperar da chattar insacura; co ch’ella vegnia però ad esser uschiglio, sch’ella saja er ina buna dunna da chasa, raschunaivla e spargnusa en il tegnairchasa, sch’ella ch’aveva vivì en relaziuns sco en las chasas da Schiffert e von Planta giaja a prà, sa sentia cuntenta e possia far cuntenta in um uschè simpel ed en sias pretensiuns magari in pau criv sco jau, vi da quai, jau confess avertamain, n’aveva jau insumma betg ni strusch pensà, ed en quest reguard poss jau er numnar mia nozza, la quala jau hai gist numnà ina da la raschun, ina nunraschunaivla. Igl ha franc er duvrà la svelta moda da mes caracter ch’ella è insumma vegnida serrada, pertge che er da vart da mia spusa sa tractavi franc dapli da bunas speranzas che dad auters motivs che l’han pudì muventar da prender uschè spert questa decisiun. Ma la providientscha aveva er qua procurà meglier per nus che quai che nus sezs fissan stads buns da far cun reflectar ditg e cun ans prender d’enconuscher pli ditg; avessan nus numnadamain enconuschì da l’entschatta ennà in da l’auter il caracter decidì e l’individualitad exprimida fissi, crai jau, stà per omadus bler pli grev d’entrar en questa lètg; uschiglio però, sconuschend er en cas d’opiniun differenta betg la buna veglia da l’auter, ans essan nus sentids pli ditg e pli ventiraivels ed jau na poss surtut uss betg engraziar avunda a la providientscha d’avair chattà vi dad Iduna ina dunna che n’ha betg mo embellì ed allegrà en blers reguards mia vita, mabain ch’ha er en baininqual rapport contribuì bler a ma meglierar e perfecziunar e la quala posseda uss mi’amur senza dubi bler pli fitg che l’emprim onn da nossa lètg.

Famiglia da mia segunda dunna

Ils emprims e pelvaira gronds plaschairs che jau hai giudì da noss temp da spusalizi èn stads quels che jau hai giudì cun leger las bleras bellas brevs che mia spusa survegniva savens da Schnepfenthal e d’autras varts, e las qualas ella ma communitgava sa chapescha dalunga tuttas. D’avair parents scolads era adina stà in grond giavisch da mes cor, e quel vegniva uss ademplì ritgamain.

Il vegl Salzmann n’aveva betg be cuntanschì renum europeic tras ses famus institut ch’exista anc adina, mabain er entras scrittiras per il pievel e per la giuventetgna e giudeva er tar mai dapi blers onns gronda stima; d’avair ina sia beadia sco dunna ma pareva lusingiant, e quai betg mo per pura luschezza. El aveva gì tredesch uffants, dals quals indesch eran anc en vita e ch’avevan ina numerusa descendenza. Sia figlia pli veglia, mia sira, era stada maridada cun il directur Lenz da Gera, in um fitg erudit e nobel, ma betg senza grondas atgnadads. El era stà pli baud magister a l’institut d’educaziun a Schnepfenthal, alura directur al gimnasi a Nordhausen e pli tard quindesch onns al gimnasi da Weimar. Tar lur nozza aveva Salzmann envidà avant il gentar l’entira societad a far ina spassegiada, aveva manà quella sin in’autezza, davent da la quala ins surveseva la cuntrada variada enturn enturn, aveva rendì attent ils spus a l’attracziun da la natira ed agiuntà che questa bella natira dettia el cun els en la lètg, persvas che quella, uschè ditg sco ch’els vivian tenor lur destin e mantegnian lur innocenza, vegnia a restar ina funtauna inexauribla dal daletg il pli pur e fortifitgant ed als vegnia a procurar in plaschair pli segir e restant che ritgezza e possess mundans, per cas ch’el fiss er anc en il stan da dar cun ad els uschè bler da quels. Da questa lètg èn naschids dudesch uffants, dals quals diesch, trais figls e set figlias, eran anc en vita e la gronda part gia maridads. Qua era ina Thusnelda, la dunna da ses aug, il hofrat Salzmann, il qual era anc directur da l’institut fundà da ses bab: ina da las dunnas las pli amablas che jau hai emprendì d’enconuscher insacura, anc en ses tschuncantavel onn, cur che jau l’hai vis l’emprima giada, bella ed ordvart attractiva, sco che jau ma l’aveva gia imaginà or da sias brevs. Qua era Bertha, maridada cun il plevon Müller a Döllstädt, in um fitg stimabel tant areguard ses caracter sco er tras si’activitad e ses art d’educar; alura Minnona, pli baud da gronda grazia e bellezza tant corporala sco spiertala, la quala m’è daventada fitg chara; alura Theona, maridada an Rein cun in anteriur meritaivel magister a Schnepfenthal, pli tard plevon a Stazza ed adjunctus a Zella; Meta ed Emma, quest’ultima la dunna dal cusseglier guvernativ von Blumröder a Sondershausen. Dals figls è Herald daventà enconuschent e famus en il mund litterar entras si’istorgia natirala e perscrutaziuns davart las serps, sia botanica etc. Da fitg bellas enconuschientschas disponivan er Wodan e Siegmar, dals quals l’ultim è anc adina magister e sviluppader a l’institut, entant che l’emprim è dapi ses return da l’America gia stà engascha dapi blers onns a diversas scolas districtuala dals chantuns da Berna e Vad. Tranter ils perdavants da vart dal bab èn da chattar nums famus, essend quella pli baud ditg respectads, e da la descripziun da vita ch’il directur Lenz ha edì en latin da ses frar, professer a Gotha, resorta che la famiglia era parentada cun Lucas Kranach e ch’il chancelier dal prinzi electur Friedrich von Sachsen, il qual ha prelegì cun vusch da Stentor l’Augsburger Confession davant la Dieta imperiala ch’ha gì lieu en lezza citad, è stà in perdavant da la famiglia Lenz.

Dals uffants dal vegl Salzmann eran, sper mia sira e mes quinà surmenziunà: il maister da la stalla dal duca da Gotha, Friedrich Salzmann; Forstrat Ernst, in um fitg bel ed amiaivel; Philipp ch’era viagià en l’Africa ed en la Brasilia e ch’è vegnì enconuschent e famus entras sias collecziuns d’istorgia natirala; Gotthilf, in teolog da buna furmaziun, pli baud professer ad Elbing, uss sa retratg a Schnepfenthal; trais figlias ch’han maridà trais frars Ausfeld: la vaiva dal professer Weissenborn a Schnepfenthal, quella dal trapassà Märcker, magister a Meiningen, e Sophie, manadra d’ina scola da dunnas en il medem lieu.

Er nobels enconuscheva mia spusa persunalmain, surtut la famiglia da Hohenlohe-Langenburg, ina commembra da la quala, la contessa Maria Reichenbach, era vegnida educada en la famiglia Lenz e surdada a la surveglianza speziala da quella, e cun quella dal prinzi da Reuss-Schleitz ch’aveva affidà il figl pli vegl, fitg falomber, a la famiglia Lenz per l’educaziun e tgira. Per demussar lur engraziaivladad han il prinzi e la princessa prendì mia spusa cun els sin in viadi tras la Svizra, l’han tractà cun la pli gronda condescenza e buntad e l’han er visità pli tard, returnond da l’Italia, a Cuira.

Nova vita chasana

Nossas nozzas avain nus festivà ils 9 da zercladur 1839 – sco ch’i tutga – modestamain ed en pitschna societad. Nus essan vegnids maridads la damaun marvegl en la baselgia sut da l’ami Battaglia. Alura avain nus fatg cun ils dus uffants pli vegls in pitschen viadi sur il Toggenburg a Turitg e da là sin il Rigi ed essan returnads suenter otg dis sauns e salvs.

Quant fitg che jau aveva basegn d’ina tala gidantra è uss sa mussà pli e pli; tar mes dus uffants pli giuvens era numnadamain sa sviluppà en l’aria da Cuira ch’è spezialmain nuschaivla per questa malsogna in mal ils egls scrofulus ch’ha duvrà tutta chapientscha, fadia e premura areguard la dieta ed ils remedis che mia dunna ha impundì per guarir ils uffants. Jau hai admirà sia perseveranza areguard l’execuziun da quai che vegniva considerà sco cunvegnent e ch’il medi aveva prescrit. Fatg tut spezial effect ha il seser e giaschair en fin sablun, stgaudà dal sulegl, dal qual mia dunna aveva fatg manar intginas chargias en la curt, suenter avair fatg in bogn da sal. Quant fitg ch’ils uffants vegnivan er cotschens, suavan e parevan scuflads, sche ha quai tuttina gì suenter curt temp in effect ordvart salutaivel. Er il segiurn a Churwalden durant intginas emnas da stad ha gidà visiblamain a rinforzar ils uffants ed jau sun persvas che mes uffants han d’engraziar il fatg che quest mal è svanì plaunsieu e che sanadad ed allegria èn returnads sper il sustegn divin tut spezia da la tgira preziusa che la mamma als ha deditgà.

Malsogna

Ma l’onn proxim sun er jau stà pertutgà d’in mal il culiez, il qual jau hai cumenzà a curar ma sentind uschiglio dal tuttafatg saun, e tras la medischina applitgada sun jau scrudà talmain en dus mais che jau na pudeva betg pli chaminar in quart d’ura e pareva fitg datiers da la mort. Ina cura cun aua dad Ems che m’è vegnida prescritta m’ha chaschunà terriblas colicas ed ha stuì vegnir interrutta. A la fin m’ha il medi cusseglià ina midada da l’aria e m’ha tramess a Tusaun, nua che las amiaivlas dunnas dals medis Veraguth m’han envidà en lur chasa e m’han tgirà cun la pli gronda attenziun. Il giuven medi m’ha prendì en cura, ed en tgenina! Senza medischina dueva jau baiver di e notg uschè blera aua da Tusaun sco che jau pudeva ed uschia ha er cumenzà il meglierament ch’è avanzà visiblamain. Cun l’ami Fr. Frizzoni e cun Gündel sun jau alura viagià a Turitg a visitar Hosang ch’era vegnì malsaun, ed ina cura a Gais, nua che signur Krüsi, tar il qual jau aveva mes figl vegl, m’ha recepì amiaivlamain, sco er ina pli tard a Fideris m’han fatg recuperar stablamain mia sanadad, e dapi quindesch onns sun jau alura er restà pli saun che en mintg’autra perioda da mia vita.

Patratgs davart la letg en general e davart mia segunda en spezial

Ina segunda lètg aveva jau pia serrà. Quest fatg m’ha pli tard dà bler da pensar tar il studi da l’istorgia da la baselgia e da l’etica, nua che quest tema vegn tractà uschè savens ed a moda uschè seriusa. Pelvaira ha la letg e tant pli ina segunda letg tant varts positivas sco er negativas, ed er qua vala per franc il vegl proverbi: ‹Duo cum faciant idem, non est idem›. Be memia savens spartan ins en la vita qua che, per giuditgar endretg, na duess betg vegnir spartì da l’entir, dal qual el fa part. Vegn la lètg be chapida sco chaschun lubida e med duaivel da cuntentar la sensualitad, sco ch’han fatg quai a l’entschatta ils eretichers severs e pli tard la baselgia catolica, ed è la sensualitad en quest reguard be insatge petgaminus, bass, sco che quai po esser il cas tar blers, gea, alura n’è castiadad betg mo ordaifer la lètg, mabain er en quella ina virtid, in avantatg, e la lètg sezza da considerar sco in mal ch’è be da lubir per evitar in mal pli grond, en vista a la flaivlezza umana.

Quai è però ina concepziun fitg unilaterala da la lètg, la quala è en ses esser cumplet insatge bler pli aut e vast, betg main fritgaivla per la purificaziun ed elevaziun dal spiert, per il svilup da numerus bains e daletgs spiertals che dals sensuals, quai che, premess la dretga tenuta, unescha er pli fitg, pli intim e pli durabel las olmas, levgescha la vita communabla e mintga fatschenta ch’è colliada cun quella e promova uschia la cuntentientscha ed ina buna cuntinuaziun. Ils avantatgs da la lètg envers il betg maridar na duessan perquai betg vegnir mess en dubi, e la dumonda, cun la quala duessan s’occupar ils erudits e prender en egl ils legislaturs e magisters da la religiun, po tenor mes giuditgar be sa tschentar a moda subjectiva, jau manegel: È la letg da considerar per A., B. ni C. plitost sco insatge bun ni sco insatge mal?

Tant davart la letg en general ed oravant tut davart l’emprima; pli cumplenida che lezza è stada e pli grev vegni natiralmain ad esser per il pertutgà, quai che pertutga sasez, da sa decider per ina segunda, sch’el n’è betg da natira memia sensuala. Ma betg darar è l’appel da maridar ina segunda giada anc pli categoric che l’emprima giada. Magari è avant maun in grond tegnairchasa, e magari uffants che basegnan in’autra tgira che quai ch’i sa laschass procurar en autra moda. La dumonda morala per propi po pia er qua mo esser quella, schebain la segunda lètg ch’è en vista saja adattada e laschia sperar cun raschun quai ch’in um undraivel e bab basegnia ed intendia per la famiglia betg main che per sai. Ils motivs per ina segunda lètg pon pia esser baintant pli urgents e ses agir pia esser tuttavia moral e pretendì da la moralitad. La dretga lètg pretenda però che l’individualitad saja furmada endretg, tuttina sco che l’uman perfetg sto er esser sviluppà individualmain. Pli fitg che quai è però il cas, e pli grev ch’i vegn ad esser per ina tala persuna da maridar. Restar nubil è oramai natiral e da perdunar là nua che l’individualitad resorta ferm, spetga satisfacziun be en in’individualitad che correspunda a la sia e n’è, sco che quai è savens il cas, betg abel da chattar ina tala.

Uffants da questa lètg

Ils 19 da settember 1840 ha il Segner benedì nossa lètg cun ina sauna figlina, Sophia Magdalena. Dus onns pli tard – curt temp suenter noss’arrivada a Schnepfenthal, nua che jau sun, cun excepziun da Theodor ch’era anc a scola, viagià cun mi’entira famiglia ad emprender a conuscher er persunalmain mes parents da là – è naschì in mattet, il qual è però mort gist suenter la naschientscha e ruaussa là sin il santeri romantic en la fossa da ses tat. Quai è stà in’experientscha fitg trista e commovent èsi surtut stà per mai cur che jau al hai accumpagnà tar sia fossa mo cun mes trais uffant e cun la spendrera, sco ch’igl è usit là en tals cas. Il chavafossas e la spendrera han ditg da bass in’uraziun ed jau mez intgins pleds per mai ed ils uffants.

Schnepfenthal

A Schnepfenthal, che m’è daventà fitg char pervi da sia posiziun e ses institut, quest ultim in’ovra dal vegl Salzmann, e nua che jau sun, perquai che la pagliola da mia dunna è s’annunziada pli baud che spetgà, restà trais mais, per prender silsuenter la famiglia cun mai enavos en Svizra, hai jau dal rest passentà dis fitg agreabels. Blers da mes parents che jau hai uss emprendì d’enconuscher persunalmain ed en stretg contact, m’è n daventads da qua davent fitg chars, surtut mia sira, ina dunna plain activitad e charezza, la quala mussava malgrà si’auta vegliadetgna tant en il contact direct sco er en sias brevs betg mo privadientscha, mabain er in tschert schlantsch poetic che rendeva fitg empernaivla mintga conversaziun cun ella. Alura mia quinada Thusnelda, cumbain gia tschuncanta, cun ses egls plain sentiment, sia vusch sonora, amabla, e ses esser tras e tras amiaivel per mai ina persuna fitg attiranta e bainbaud fitg privada tras sumeglientscha dal senn e pensar. En pli mai quinada Minnona, in esser fitg amabel, schebain ch’ella aveva gia surpassà la fluriziun da ses onns, ed en tut ses far plain grazia e dignitad. Er la vitalitad da mes quinà Harald hai jau stuì admirar, co ch’el pudeva baterlar uschè allegher in’entira saira bavend be aua, entant che nus Svizzers avain il sentiment ch’il glas da vin u da biera saja indispensabel per conversaziuns pli lungas. Fitg char m’è er daventà Girtanner, il vegl, sincer Svizzer cun si’originalitad e sias atgnadads. El era stà pli baud scolar a Schnepfenthal, alura returnà qua sco magister, en la quala posiziun, cumbain ch’el deva be paucas uras, sa chattava anc e viveva qua cun sia bella famiglia da rentas.

Dal rest eran tuts occupads l’entir di en tala moda ch’ins na pudeva strusch discurrer cun els er be per curtas uras.

Festa da tschareschas

In pievel sveglià eran ils scolars en lur giaccas cotschnas e senza chapè e chapitscha e sa muvend sin spassegiadas svelt sco chavriels, quai che jau hai gì chaschun d’observar sin in’excursiun sin l’Inselsberg. Fitg cumadaivla e commoventa m’ha parì la festa da las tschareschas. Il vegl Salzmann aveva, cun sustegn er da magisters e scolars, laschà applanir la collina, sin la quala sa chattan ils edifizis da l’institut. Sin il rempar schlargià tras la terra manada davent, numnà Schanzplatz, èn vegnids plantads tschareschers, per gronda part tras ils commembers da l’institut sez e mintgin dad els ha survegnì in sco ses agen possess, dal qual el dastgava giudair ils fritgs uschè ditg sco ch’el era preschent a Schnepfenthal. Avend uss ils scolars clegì a la festa da las tschareschas intgins gronds chanasters da laschiva plain tschareschas e prendì plazza sco ils ulteriurs giasts sut il grond tigl che sa chatta amez ils tschareschers sin il Schanzplatz, ha signur Wilhelm Ausfeld prelegì ils nums dals possessurs da questas plantas anc vivs e dals anteriurs, sper curtas notizias davart lur stadi e segiurn actual, quai ch’era tar blers sa chapescha: «En il pajais dals beads.» Alura han ins chantà ina chanzun che, sche jau na sbagl betg, il vegl Salzmann sez aveva scrit per quest’occurrenza e tranteren svidads ils plats cun tschareschas e paun alv che circulavan.

Er visitaders d’ordaifer na mancavan betg: qua vegnivan mintga di geniturs e parents dals scolars, giasts dal conturn u tals ch’eran vegnids educads pli baud en l’institut, a mussar a la dunna ed als uffants il lieu, eventualmain a sez anc vesair ina giada quel, nua ch’els avevan passentà uschè bels dis da giuventetgna e dal qual els als avevan raquintà uschè bler, uschia per exempel in cont russ ch’era stà qua scolar bain avant quaranta onns, cun sia famiglia, in von Berlichingen etc.

Er a Gotha m’èn vegnids fitg chars aug Ernst e sia famiglia, surtut pervi da la charezza ch’els han demussà envers mes uffants che sa sentivan ensemen cun mai uschè bain tar els; a Meiningen onda Sophie e diaconus Calenberg, il schender da l’onda Märcker. Ch’il segiurn en Germania m’è daventà en questa moda fitg char e nus avain prendì ina massa fitg charas reminiscenzas cun nus en Svizra e natiral. Anc en la memoria m’ha tut quai divertì fitg.

Mort da nossa Sophia Magdalena

L’onn proxim, vers mez settember 1843, è nossa chara Sophia Magdalena vegnida malsauna da disentaria e malgrà il pli grond quità e la pli tenera tgira da sia mamma è ella morta suenter nov dis e grondas dolurs ils 22 da settember. Sia mort è er ida a mai fitg a cor, perquai che jau aveva plaschair vi da ses svilup ed avess uschè gugent mussà ad ella, quant fitg che jau l’am, quai ch’in bab po bain far per propi pir en il decurs dals onns. Ina terribla frida èsi però surtut stà per mia povra dunna. Ma gist la moda e maniera co ch’ella è sa depurtada en questa situaziun ha fatg avair mai il pli grond respect visavi ella, pertge che jau n’avess betg pensà ch’ella saja abla da dumagnar questa tribulaziun cun tanta submissiun.

Gist suenter la mort ha ella mess la charezzada trapassada sin il letg, e sa messa vi da la maisa daspera ed ha descrit il decurs da la malsogna ed ils sentiments ch’eran sa svegliads en ella e che l’avevan tschiffà fin quel mument. Quai sco ch’ella ha ditg, per mantegnair il maletg da l’uffant amà tant pli char e pli durabel en si’olma. Ed igl è vair, be memia tgunsch sa sblatga in tal en il decurs dals onns e sch’el na sa mantegna betg en ils cors da geniturs fidaivels, teners sche svanescha el plaunsieu dal tuttafatg or da la regurdientscha da quest mund. Sinaquai ha ella sezza tut suletta lavà e vestgì il char uffant, al ha mess en ses letgin e n’ha exprimì nagins auters segns da dolur che quels ch’en natirals per la tenera e pli intima amur materna e che pon uschia, tegnids en la dretga mesira, be svegliar respect ed admiraziun tar tuts che stattan datiers.

Cun quest nov respect ch’ella ha fundà en questa moda en mi’olma è er creschida la confidenza ed amur ch’è sa cristallisada dapi lura adina dapli e pli profund e ch’ans ha pussibilità da guardar plain fidanza en il futur u sin la saira da la vita. Uss en spezial e dapi onns sent jau tge benedicziun che la providientscha m’ha laschà vegnir tiers tras questa segunda lètg, e be cun snavur poss jau pensar quant trist e vid ch’il mund ma stuess vegnir senza mia cumpogna da vita dapi quindesch onns. Ma possia Dieu ma la mantegnair fin la fin da mia vita e la regalar er anc silsuenter dis uschè agreabels sco ch’ella merita tras sia conduita e sia tgira amuraivla per mai!

Educaziun dals uffants

Jau hai gia remartgà en in auter lieu quant tener che jau hai amà mes uffants en lur emprima giuventetgna e quant fitg che m’ha legrà il patratg da dastgar sperar ch’els sajan liberads dals mals che m’avevan sez smatgà il pli fitg d’uffant; jau manegel da dependenza economica e da mancanza da parents che na disponivan betg mo da la voluntad, mabain er da l’inschign d’als manar sin la via da la virtid tar Dieu. Entras la mort tempriva da lur mamma als era però vegnì prendì il med il pli effizient da sviluppar privadientscha ed amur en lur cors, e la servitid, quant fitg ch’els als amavan, n’eran tuttina betg adattads da remplazzar questa sperdita, mabain plitost d’als manar entras amur ed in cumportament bainmanegià sin vias pulainas, essend ch’els na chastian gea per ordinari betg suffizient ils sbagls dals uffants, mabain zuppentan er quels, emplantond uschia ina semenza privlusa en lur cor. In dals motivs principals, per il qual jau era ma decidì da bandunar Puschlav e d’acceptar il clom a la Scola chantunala era gist stada la speranza d’als pudair dar qua ina meglra educaziun, e per quest intent na dueva vegnir spargnà nagut. Uschia hai jau tegnì ensemen cun autras famiglias amias (von Tscharner, Hössli e La Nicca) per ils dus uffants pli vegls in agen magister, signur Enderlin, da quel temp scolar en l’ultima classa dal seminari da magisters a la Scola chantunala, ed jau mez deva l’ura da religiun en questa pitschna scola. Pli tard hai jau prendì per ils pli giuvens il scolar Hössli da Valragn en chasa, il qual dueva survegliar mes uffants ed als sustegnair per las lecziuns en la scola da la citad, ed il qual ha er acquistà lur amur.

Theodor

Pli tard hai jau tramess Theodor a Gais tar il famus pestalozzian Krüsi, il qual jau enconuscheva er persunalmain e stimava fitg gia pervi da sia privadientscha. Suenter ch’el ha gì frequentà sinaquai in onn la scola chantunala, sun jau ma decidì, sin il cussegl da mes ami, il signur landamma D. Schindler da Mollis, d’al trametter tar signur plevon J. Heer a Matt, nua che er el aveva trais da ses figls e spetgava il meglier tant dal segiurn en ina vallada uschè allontanada sco er da l’instrucziun ed educaziun dal signur plevon. Quel, il bab dal famus scienzià da l’istorgia natirala e professer a Turitg, era enconuschent en Svizra sco in um undraivel e capavel magister, ed jau al hai stuì stimar fitg en sia moda da proceder envers mes figl ed auters. Tar el è Teodor stà trais onns, l’emprim a Matt e pli tard a Wädenswil, e pelvaira n’hai jau mai gì motiv dapli d’esser cuntent cun el che en quest institut, nua ch’eran er en educaziun figls da famiglias ritgas e bainvisas da Glaruna, Turitg ed auters chantuns.

Uss hai gì num da sa decider per in mastergn e Theodor ha giavischà da daventar pur. El è pia vegnì tramess a Kreuzlingen sin la scola agricula e recumandà a mes ami fitg intim, signur Wehrli. Er en questa scola è el restà trais onns, ha però midà pli tard dal pur al commerziant.

Andrea

Tar Andrea ma steva a l’entschatta da sia giuventetgna gist la furmaziun da l’anim e da la morala fitg a cor, ed uschia m’ha l’institut da mes quinà a Schnepfenthal parì il pli adattà, fin ch’el possia entrar en la Scola chantunala. Jau aveva udì a ludar quel en ils pli auts tuns e sez vis tge vita allegra ch’ils mattatschs manavan qua e cun tge attaschadadad ed amur che anteriurs scolars sa regurdavan da quella. Igl eran qua uffants dals stans ils pli auts, dals quals era oramai da temair main ruina, e quai tant pli ch’els stevan sut surveglianza permanenta. Che mes quinads e mias quinadas vegnian a s’occupar cun speziala premura dad Andrea pudeva jau quintar fermamain, ed uschia al hai jau tramess là gia en ses novavel onn.

Cur che jau al hai prendì enavos a Cuira suenter trais onns, ha el dumagnà l’examen da recepziun a la Scola chantunala cun grondas onurs ed è, cumbain uschè giuven, vegnì en la segunda classa. Suenter sis onns ha el fatg en ses deschdotgavel onn ses examen da maturitad ed avess sco ses commilitons pudì ir a l’universitad, e da las direcziuns da studi pareva el da dar la preferenza a la giurisprudenza; essend el però anc fitg pitschen da statura e ch’i na ma para betg inditgà per mats uschè giuvens da visitar l’universitad, saja quai pervi dals privels morals usitads sco er pervi dal studi sco tal, sco che jau m’aveva pudì persvader or d’atgna experientscha quant pauc che schizunt students talentads e bain preparads han da l’universitad en cumparegliaziun cun quai ch’els pudessan avair sch’els frequentassan quella in pau pli tard e madirads tras ils onns e l’experientscha, sun jau stà da l’avis d’al duair tegnair almain anc in onn a Cuira, sinaquai ch’el s’exerciteschia en l’agen pensar gist en quels roms ch’al attiravan il pli fitg. Suenter il decurs da quest onn m’ha el declerà da vulair sa deditgar pli gugent al sta da commerziant che ad ina professiun studegiada, e quant mal che quai m’ha er fatg, fissi tuttina ì cunter mes princips da vulair sfurzar si ad in da mes figls ina professiun, tar la quala el na sentiva betg in’inclinaziun interna. Jau hai dà mes consentiment sperond en il zuppà ch’el vegnia forsa a s’enriclar pli tard da si’elecziun e returnar tar il stan studegià. Ed jau era persvass che sche quai fiss er il cas pir en trais fin quatter onns el profitass cun la dretga charezza tar ses rom tant pli da l’universitad che gist suenter esser sortì dal gimnasi.

Orsolina

Nossa Orsolina, numnada pli tard cun la scursaniziun poetica dal num Lina, ha giudì sia furmaziun suenter esser extrada/sortida tar signur Enderlin en l’institut da dunna Friderike Eblin e pli tard ad Aarburg tar dunna Schmidter che jau hai emprendì a conuscher sco persuna fitg stimabla ch’aveva propi avert e manava ses institut main or d’interess finanzial che charezza envers la giuventetgna. Quest onn da scola ha gì sin mia figlia in effect fitg salutaivel, e quai betg main tras il contact cun bunas mattatschas, sin las qualas ella è fruntada là che entras l’instrucziun che vegniva dad e ch’era almain per part bler memia pretensiusa.

Lina è stada là fitg gugent ed ha fatg amicizias custaivlas e da lunga durada cun Bernhardina Dosio da Samedan, Maria Gilli da Zuoz e pliras autras mattatschas ch’èn restadas amias charas e fidaivlas. Er en chasa da mes ami, il signur decan C. Schmidt ch’era lezza giada en la vischinanza plevon, ha ella giudì blera amicizia e cun plaschair ed engraziaivladad ha ella dapi lura adina pensà a quest onn ch’ella ha passentà ad Aarburg.

Per la pudair prender il 1842 cun nus sin il viadi a Schnepfenthal, quai che jau vuleva exnum, l’hai jau stuì prender intgins mais pli baud or da l’institut che quai ch’igl era stà previs, e gist areguard ses anim hai jau gì chaschun d’observar sin quest viadi, quant ch’ella aveva profità ad Aarburg, quai ch’era gi resortì pli baud da sias brevs ed anc adina a moda fitg plaschaivla. Gia pervi da sia sumeglientscha cun sia mamma barmiera en la part sura da la fatscha (chavels, survantscheglias ed egls) e spiertalmain entras sia natira allegra, ses senn lev e si’abilitad da rir adina da cor m’era ella adina stada fitg chara ed è uss, entras ses perfecziunament intern, be anc vegnida pli chara. Ma er ella, ch’ha adina gì ina grond’affecziun per il Puschlav, na dueva betg restar pli ditg en la chasa paterna.

Anna Maria

Mia figlia la pli giuvna, Anna Maria, era, sco gia menziunà survart, savens stada maldisposta dapi noss segiurn a Cuira. Sia umilitanza e miaivladad, sia diligenza e spiert sco er ses senn per urden e lavurusadad la caracterisavan a moda avantagiusa, ma faschevan bler plaschair ed ans han laschà avair buna speranza per ses avegnir.

Suenter ch’ella ha gì frequentà la tschintgavla classa da la scola da la citad ed er visità dus onns l’institut da dunna Eberlin, dueva ella uss medemamain entrar en in institut a l’ester, quant sceptic che jau era en general er envers questas instituziuns da mattas. Per quest intent m’han ins cusseglià l’institut da dunna Nagel-Heusi a Turitg, en il qual ella e sias figlias devan sezzas la gronda part da l’instrucziun e, tant sco che quai sa laschava deducir da las brevs, vegnivan suandads princips salutaivels. Er cun far l’enconuschientscha persunala è quest’aspectativa sa cumprovada: dunna Nagel m’ha parì ina dama fitg scolada, respectabla e sias duas figlias pli veglias betg main, ed uschia è mia Annina vegnida affidada ad ellas. L’enviern dal segund onn è ella però vegnida seriusamain malsauna, e ch’ins haja gì en quest reguard tut il quità per ella che fiss stà necessari ed obligaziun stoss jau bunamain dubitar. Pli tard n’ha quel bain betg mancà, ma in mal il pèz ha bainbaud mess ina fin a la vita tenera da questa chara diglia, ed ils 20 d’avrigl 1847 è ella, enstagl da returnar a chasa, vegnida clamada en sia vaira patria, e sis restanzas terrestras ruaussan sin il bel santeri da Neumünster, nua ch’in aut crap commemorativ designescha il lieu, nua ch’ella ruaussa. Cur che nus essan vegnids a savair da la malsogna da l’uffant, è mia dunna dalunga sa rendida a Turitg a la tgirar e dus dis pli tard sun er jau suandà. Il char uffant na pareva insumma betg da sminar sia mort e discurriva il pli gugent da Cuira e tge ch’ella veglia far là suenter ses return per gidar la mamma e la delectar. Ma gia il terz di suenter mi’arrivada è ella sa durmentada ruassaivlamain ed ans ha laschà enavos en tristezza e larmas.

Plain engraziaivladad ma regord jau da l’amicabladad che bleras famiglias dal lieu han demussà tar questa chaschun; uschia per exempel quella dal signur docter Locher-Balber, von Orelli, quella da mes ami landamma Schindler, signur cusseglier guvernativ Pestalozzi ed autras. Possia Dieu als remunerar persuenter e preservar tut ils geniturs da sumegliantas tribulaziuns!

Mort da mes ami Joh. P. Hosang

Sco in dals pli impurtants eveniments per mia vita exteriura e publica poss jau bain numnar la mort da mes vegl ami J.P. Hosang. El era gia blers onns tar signur A. Frizzoni a Bergamo cur che jau sun vegnì sco educatur da ses mattatschs tar quel en chasa, ed ha sustegnì mai tar mintga chaschun cun amur e charezza. Cumbain ch’el aveva mo frequentà la scola a Ftan, era el sa scolà silsuenter cun lavurusadad e studi ad in martgadant d’ina furmaziun sco ch’ins la pudeva tschertgar a Bergamo e lunsch enturn. El legeva e scriveva sper il tudestg er fitg bain franzos e talian, aveva in spiert viv, era – malgrà l’ipocondria, da la quala el pativa en la solitariadad – en societad da fitg buna luna ed era adina bun da vivifitgar e trategnair quella entras si’enconuschientscha da la litteratura pli nova e da la politica, champs en ils quals el era fitg versà grazia a sias observaziuns e sia fitg buna memoria.

Nus essan dalunga stads en fitg stretg contact; cun el hai jau manà a Bergamo las pli bleras, pli instructivas e pli divertentas conversaziuns, ed er suenter mia partenza essan nus stads en permanenta correspundenza amicabla. El è il fundatur da la bella chasa da povers chantunala a Plankis, da la quala el ha testamentà al chantun ils fonds e nominà la cumissiun che dueva disponer da quels e fixà en tge moda che quai dueva succeder. Quest testament aveva el gia mess en scrit l’onn 1825, modifitgà u midà repetidamain tenor circumstanzas ch’eran sa dadas dapi lura, ma mantegnì en ses tratgs principals.

Fundaziun Hosang

En quest ses testament aveva Hosang gia nominà a l’entschatta il signur burgamester Fr. von Tscharner e mai sco commembers da la cumissiun administrativa; pir l’onn avant sia mort ha el exprimì il giavisch ch’ils signurs chau-lia B. von Bavier e Stephan von Pestalozzi duain medemamain far part da quella. Ils 27 da december1841 è el mort a Son Gagl ed uschia è il Chantun vegnì en possess dal legat e la cumissiun en acziun. Il protocol infurmescha davart las tractativas da quella e cuntegna intginas notizias davart la vita da Hosang. Ses testament hai jau laschà stampar en il ‹Monatsblatt› nr. 3 dal mars 1854.

L’emprima e pli impurtanta dumonda ch’ha stuì vegnir respundida è sta questa: Tge sort fundaziun duai vegnir fundada or dal legat da Hosang per correspunder il meglier pussaivel a la voluntad dal testader? Per pudair decider questa dumonda cun tant pli tschertezza, è vegnida publitgada il november 1842 en las gasettas in’invitaziun d’inoltrar propostas, tge fundaziun caritativa correspundia il meglier a noss basegns, nua ch’ella duaja vegnir endrizzada e co ch’ella duaja vegnir organisada.

Las ideas divergiavan vaira ferm ina da l’autra, er en la cumissiun. A mai persunalmain pareva gia dapi blers onns ina scola da povers agricula l’instituziun la pli adattada, da preferir avant tut tschellas, ed uschia hai jau, en ina seria d’artitgels cumparida sut il titel ‹Reflexionen› en la ‹Churer Zeitung›, examinà minuziusamain tut las proposta ch’èn vegnidas fatgas e rendì attent als avantatgs d’ina scola da povers agricula. Da quest’opiniun èn alura er stads mes collegas, la fundaziun d’ina tala è vegnida decidida ed acquistà per quest intent il bain dals Frizzonis a Plankis. Quel han ils dus frars Johann e Friedrich Frizzoni surlaschà generusamain per 30 000 rentschs, inclus ils edifizis e differenta iseglia. 8000 rentschs han els vulì ch’i vegnian considerads sco regal a la fundaziun; pertge ch’els avevan acquistà quella per ina summa bundant pli auta e cun parcellar quella, l’avessani senza dubi pudì vender puspè per in pretsch bundant pli aut.

Ils surnumnads artitgels cumparids en la ‹Churer Zeitung› èn vegnids stampads il prim da november 1824 separadamain, e quant manglus ch’els pon esser linguisticamain, mussan els tuttina, quant fitg ch’i ma steva a cor, d’arrivar a la finamira intendida. Uschia hai jau pia fatg part da la suprastanza da la meglra fundaziun da povers ch’il Grischun ha gì insacura, unì cun intgins da mes megliers e pli stimads amis, nominà dal fundatur sez apparentamain be or da bainvulientscha persunala. Ins po tgunschamain s’imaginar che quai è stà per mai appel avunda, da far mes pussaivel per giustifitgar la confidenza che mes ami aveva gì en mai e da promover ses nobel intent tant sco pussaivel a favur dals povers.

Quest’instituziun m’ha gia dar blera lavur, ma er fatg bler plaschair, e pensond tge gronda satisfacziun che mes ami barmier, che steva uschè persul en il mund, stuess resentir da vesair, co ch’el è daventà il provedider corporal e spiertal d’in uschè grond dumber d’uffants povers, e vegn, sch’i plascha Dieu, anc a procurar fin lunsch en l’avegnir per blers auters, sche ma siglia mintga giada il cor dal plaschair. Ma essend che Dieu remunerescha mintgin tenor sias ovras, n’al vegn la pli auta ed anc pli grondiusa paja da l’eternitad betg a mancar.

Commuventà mai fitg ha surtut la suandanta brev che m’è vegnida tramessa tiers da Bergamo intginas emnas suenter la mort dal bun Hosang, e la quala sa cloma sco suonda:

Signur professer Otto de Carisch.

«Mes zunt stimà ami.

Sco or da mia fossa driz jau a Vus quests ultims pleds. En mes testament As hai jau vulì dar ina gronda cumprova da mi’auta stima cun nominar Vus, sper signur Friedrich von Tscharner, sco executur da mes legat patriotic. Cun Vus spetg jau da pudair quintar tut spezial. Vossa premura e Vossa amur per la patria stattan garant che mia bun’intenziun vegnia ademplida il meglier pussaivel tenor util public e ch’i vegnia fundà entras Vus tenor mes plan bain ponderà in’ovra da niz restant e protegì cunter maldiever. Possias Vus chattar persuenter dultscha remuneraziun en ina vita lunga, onuraivla e ventiraivla. Cun quest giavisch prend jau cumià da Vus, fin il legraivel revair en l’Elisium

(senza data)

Voss ami J.P. Hosang.

Chasas da povers

Talas instituziuns da povers èn senza dubi il med il pli adattà, da diriger la povradad. Ma!, ma!, suprastanzas che manegian bain, na bastan betg, er fonds bain dotads na bastan betg, il decisiv per pudair derasar tras els benedicziun e d’als render pelvaira fritgaivels, èn ils manaders da talas instituziuns che duessan pelvaira er esser quai ch’els han num, n’èn quai però betg adina, gea forsa mo darar: ‹babs-chasa›. Vegnan ils uffants mo nutrids, vestgids, instruids er uschè bain en las enconuschientschas da scola ordinarias, na gudognan però nagina charezza tar il manader, tar ils geniturs, sco ch’els vegnan numnada, e tranter pèr, sche vegn bain mantegnì urden e lavurusadad, ma be tras tema e spavent, betg tras respect e charezza, sche resta la benedicziun da talas instituziuns anc adina ina fitg precara. E quant grev èsi e stoi esser da chattar babs-chasa e mammas ch’èn adattads! Il manader duess esser necessariamain maridà, uschiglio al manca memia bler e manca als uffants la mamma, la quala duess en fatgs morals prender la pli grond’influenza sin ils cors dals uffants. È però il magister versà ed adattà da manar l’institut, sche n’è betg darar la dunna betg abla ed insumma betg adattada latiers. Ed uschia vegni deplorablamain ad esser da tut temp. Tenor mes giuditgar na dependi main d’augmentar il fond da la fundaziun Hosang che da chattar adina babs-chasa e mammas adattads. Ma quant grev che quai è! Jau poss perquai be repeter quai che signur decan Häfelin alleghescha sco mes pleds en ses referat davart las instituziuns d’agid da la Svizra, 1853, p. 44: «L’operusitad a favur da la beneficenza da questas instituziuns dependa per la gronda part dals magisters dals povers e nus stuain giavischar ch’i vegnian scolads adina dapli adattads, quai ch’è betg simpel en quest temp orientà a la paja ed al giudiment. Necessaris n’èn betg enconuschientschas agriculas, mabain er forza fisica ed ina lavurusadad energica, betg mo enconuschientschas da scola, mabain er talent pedagogic ed in’amur ed in sacrifizi che pon be resultar d’ina religiusadad sauna, viva ed elevar tuttas forzas religiusas ad instruments da la cretta ch’agescha en la charezza. Bain è la racolta gronda sin quest champ, ed a moda pli viva che nus sentin quai e pli intima vegn er ad esser noss’uraziun ch’il bab en tschiel tramettia lavurants abels ed integhers en questa racolta.»

Johann Peter Hosang

Da la famiglia da Hosang e sias relaziuns da viver da pli baud hai jau laschà stampar quai che m’è enconuschent sco introducziun tar ses testament en il ‹Monatsblatt› nr. 3, 1854. A quai vi jau agiuntar quai e tschai or da ses ultims onns.

Sco gia menziunà en in auter lieu, aveva el refusà baininqual buna chaschun a Bergamo ed en auters lieus ed era restà tar signur Frizzoni, cumbain che quel n’al purscheva betg uschè bunas cundiziuns sco a baininqual da ses comptorists da pli baud, main versads e main activs per sia fatschenta. Ma Hosang aveva gia da l’entschatta ennà dà si il patratg vi dal maridar, e cumbain adina spargnus, n’era l’accumulaziun da ritgezzas tuttina mai stà tar el ina passiun. Il decisiv ch’al liava vi da la chas Frizzoni, era però la grond’amur envers ses figls ed en spezial tar ils dus figls giuvens Johann e Fritz ch’amavan er el a moda tuttina affectuusa. Tar quest’amur vicendaivla e tar las speranzas per sia vita futura ch’el colliava a moda uschè natirala vi dad els, aveva el adina sa laschà manar da nov da renovar ses accord cun signur A. Frizzoni e da resister al giavisch da sia mamma sco er a l’inclinaziun da ses agen cor che clamavan omadus dad aut d’anc vulair viver in temp unids. L’ultim contract al ha segirà, sche jau na ma sbagl betg, suenter sis onns staziun libra en chasa sper ina renta vitalizia da 2000 L. ad onn. Ma avant che quest temp è stà passà, è tuttina stada sa schluitada ina tscherta dissonanza en las relaziuns. Sut la direcziun dal signur docter Gündel avevan ils frars pli giuvens extendì lur orizont, giudì ina furmaziun estetica superiura, gudagnà gust ed amur per scienza ed art e pers tras quai tutta inclinaziun per il commerzi. Betg che Hosang na fiss betg stà bun da stimar quai; ma el crajeva e spetgava ch’i vegnia tegnì quint pli fitg da las relaziuns exteriuras, e perquai che quai n’è betg stà il cas, è el sa decidì da bandunar la chasa cun la fin da ses accord, da desister da la staziun libra (albiert e dunsena gratuita en chasa Frizzoni) e da sa chasar pli gugent insanua auter en Svizra e da viver qua independent e dal tuttafatg tenor si’inclinaziun. Uschia èsi alura er capità. Curtas skizzas da viadi che jau hai chattà tranter ses palpiris e che jau preves da deponer en la fundaziun Hosang, cumprovan ch’el ha fatg dal 1831 fin sia mort divers viadis tras la Svizra ed ina giada er puspè a Bergamo, uschia al La da Constanza, sin il Rigi, en ils pitschens chantuns, a Genevra ed al Lai da Genevra. Plinavant ch’el è sa trategnì pli ditg a Cuira, Son Gagl, Turitg, Losanna, Vevey, Rolle, ha fatg l’enconuschientscha cun impurtants umens da la Svizra ed è er anc silsuenter stà en correspundenza privada cun plirs da ses pensiunaris, uschia cun Griot a Vevey, cun de Vallière a Losanna, cun Balber a Turitg e cun landamma Zehnder, tar il qual el loschava a la fin. Ses pli grond divertiment en questas citads era d’assister a las radunanzas dals gronds cussegls e da las dietas durant lezs impurtants onns e da sa far in maletg dals politichers ch’agivan en quellas. Ina curta caracteristic da baininqual dad els sco er d’erudits e preditgants èn medemamain da chattar qua e là en questas smizzas da viadi, ed igl è interessant ed allegraivel da vesair, tge enconuschientschas ch’el ha fatg sin quests viadis, quant amiaivel ch’el è vegnì recepì en blers lieus e tge ritgas enconuschientschas ch’el ha anc s’acquistà en questa moda ils ultims onns da sia vita.

Sco spiritual catolic il pli excellent ch’el haja emprendì a conuscher insacura, descriva el signur Heinrich da Zug, plevon da Mosnang, il qual el haja emprendì a conuscher il 1840 en il Bogn da Fideris, ed il qual aveva er plaschì là a mai fitg bain.

Ils 27 da december 1841 è Hosang mort a Son Gagl tar dunna Zollikofer, ed in simpel crap-fossa designescha il lieu sin il santeri, nua che ruaussan sias restanzas terrestras. Ses bel monument è la fundaziun Hosang e sia nova abitaziun – nus sperain quai tar Dieu – en il pajais dals beads.

Las nozzas da signur Frizzoni

In dals pli bels mument en nossa vita sociala è stà il spusalizi dal char Fritz Frizzoni cun la giuvna Helene von Salis-Seewis a Malans. Ses dus frars eran gia entrads daditg en il stadi matrimonial e daventads consorts e babs da famiglia ventiraivels; ma el ch’era munì cun tantas qualitads da render cuntenta ia dunna e da vegnir cuntenta entras ella e da fundar cun in cor plain brama in atgna famiglia, viagiava anc adina per il mund enturn senza avair chattà quella, a la quala el avess pudì porscher plain fidanza ses cor e ses maun. Ma er tar el è arrivada l’ura daditg desiderada, e quai che milli patratgs, dubis e cussegls n’aveva betg pudì svegliar, quai ha in mument lucid curunà quasi nunspetgadamain cun il meglier success. Cun ina dunna che steva en spiert ed olma en auta onur tar ses enconuschents, ha el fatg spusalizi tar ina visita en il Grischun curt avant sia partenza, per omadus a moda fitg nunspetgada. Ins s’imagineschia il plaschair da quest bun um plain sentiment vegnind conscient da dastgar numnar ina tala matta la sia, ed ins vegn a chapir ch’el n’ha betg be intgantà ils amis ils pli stretgs, mabain er ils ulteriurs. Ils parents vulevan render onur als nozzadurs, ed uschia han quels gì da dar suatientscha ad in invit suenter l’auter ed il plaschair è stà uschè cordial e general sco bain darar en talas societads. Ed il plaschair ha l’atgnadad da render confident, sincer ed avert sco strusch in’autra emoziun. El tschenta il meglier fundament da simpatia durabla. Uschia ha el er avischinà qua baininqual cor che sa sentiva parentà be a la tgeua e, sco ch’in ha ditg per spass, a decleraziuns d’amur e d’amicizia avertas.

Quest temp da l’atun 1843 fin il matg 1844, en il qual jau hai emprendì a conuscher pli datiers uschè blers parents respectabels da la spusa, en cumpagnia dals quals jau hai passentà dapi lura mintg’onn baininqual empernaivla ura, e quai oravant tut tar la famiglia da la spusa sezza, tar signur maior von Salis a Malans, è stà il punct culminant da las societads che jau hai frequentà a Cuira, ed a la fin hai jau anc gì l’onur da copular quests chars nozzadurs, quai che n’è sa chapescha betg vegnì fatg senza gronda commoziun e da tut cor.

Carl e Mathilda von Raschèr

Il medem onn dueva jau anc festivar in ulteriur eveniment che m’ha per sasez e tras la correspundenza ch’è resultada procurà baininqual bella ura: la copulaziun da mes ami Carl von Raschèr cun la giuvna Mathilda Meyer da Neapel, ad Andeer, ils 15 da fanadur 1844.

Raschèr era plevon d’armada en in regiment da Svizzers a Napoli ed ha fatg là l’enconuschientscha d’ina da las pli exquisitas dunna che jau hai enconuschì insacura. Mathilda era ina persuna fina e profunda areguard anim, spiert e furmaziun. Cun inschign discurriva e scriveva ella quatter linguas, talian, franzos, tudestg ed englais, sunava ditg bain l’arpa ed il clavazin, dissegnava e malegiava a fitg bain, era fitg versada en la litteratura pli nova ed univa cun quests duns excellents cun miaivladad e buntad dal cor. En ses album malegiava ella ils purtrets da ses amis sco che nus tatgain lur fegl poetic en il noss.

Cun ella aveva Raschèr legì a Neapel Dante e tge ch’i dat uschiglio impurtant da leger, ed ins po s’imaginar ch’igl ha stuì sa furmar tar dus caracters da quest gener in’affecziun vicendaivla che na sa lascha exprimer cun nagin’autra expressiun che cun amur intima. Ma el era plevon protestant e ella – schebain toleranta – tuttina catolica, ed uschè stataivla en ses catolicissem ch’ella n’avess betg pudì sa decider tgunsch da bandunar quel. Raschèr è vegnì clamà sco segund plevon a Cuira e per resguard da sia onda excellenta, dunna derschader municipal Rofler, ha el acceptà quel ed è en omaduas qualitads, surtut però en quest’ultima, daventà bainbaud fitg stimà. Ma ses cor era a Napoli tar Mathilda, e quel dad ella a Cuira tar Carl. Igl èn stadas brevs da bellezza che jau hai survegnì da leger da quest’ultima, cun in cuntegn uschè vair, uschè pur, uschè natiral e nobel. Sco regal d’anniversari ha ella tramess ad el ina giada ina copia da tut las passaschas da Dante ch’els avevan tematisà spezialmain durant lur lectura communabla, lià en in bel carnet en format da duodez e scrit da ses maun a moda uschè pura e cun tala bellezza calligrafica, sco ch’ins chatta be darar. Jau n’hai mai udì d’in regal d’anniversari ch’ins pudess s’imaginar pli adattà e pli allegraivel per il retschavider.

Ina tal’amur ed ina tal’appartegnientscha vicendaivla na dastgava betg vegnir schliada, ed en quest sentiment è vegnì ristgà insatge ch’è forsa nunditg, numnadamain ch’in plevon refurmà staziunà ha maridà ina giuvna catolica e latiers ina ritga matta catolica, la quala era creschida si en la natira ed en il giudiment artistic da Napoli, ha bandunà l’Italia, maridà in plevon refurmà ed è ida cun sia mamma a star a Cuira. Uschia è capità qua en in senn dubel il nunpussaivel, e d’ensinar questa lètg sun jau vegnì elegì ed hai fatg quai da cor. E bain darar èn vegnis ensinads dus che – malgrà lur differentas confessiuns – tutgavan dapli in tar l’auter u dals quals la lètg fiss stada serrada pli segir en tschiel che quella.

Cumbain ch’i n’ha betg mancà en ina gasetta il smirvegl e dapli per questa lètg nunusitada, ha il success tuttina mussà ch’i dat er qua ina lescha pli auta per talas colliaziuns che quella che vegn per ordinari adoptada. Da quai hai jau pudì ma persvader a moda ditg cuntentaivla, cumbain che jau sun uschiglio da princip cunter talas allianzas. Er qua vala pia ch’i na dat nagina regla senza excepziun. La chasa dals novmaridads è daventada ina chasa da la pasch e dal plaschair, e tgi ch’ha gì chaschun d’emprender d’enconuscher pli datiers la relaziun, ha be pudì s’allegrar da quella. La reputaziun dal plevon n’ha insumma betg patì tras sia nozza e la dunna plevonessa catolica e sia mamma han gudagnà ils cors da tut quels che vegnivan en lur vischinanza. Er nus avain gudagnà bler cun esser en contact cun els, e baininqual bella saira è vegnida passentada en lur societad.

Ma questa fortuna na dueva betg esser da lunga durada: a la buna mamma n’ha la vischinanza d’uschè autas muntognas e la vita a Cuira betg pudì cunvegnir a la lunga en cumparegliaziun cun quella manada pli baud a Neapel, e tge ch’è anc stà mender, noss clima criv ha gì in’influenza fitg negativa sin ils egls flaivels, malsauns da Mathilda. Uschia n’ha mes ami gì nagin’autra letga che la pli trista che jau hai vis insacura tar in da mes enconuschents: ubain bandunar ina professiun, en la quala el giudeva il respect general, operava cun plaschair e cun il meglier success e vegniss er ad avair cuntinuà en questa moda, ubain da metter en privel la sanadad da persunas uschè stimablas sco ch’eran sira e dunna. El è sa decidì per l’emprim, uschè grev sco che quai è stà, ed è puspè ì a star a Neapel, nua ch’el ha pudì viver a moda independenta ed è pli tard sa deditgà a l’educaziun da ses nev e d’intgins uffants da famiglias amias. D’esser bab e mamma d’uffants che basegnan tala tgira e da preschent lur pli grond quità e la pli gronda fortuna da quests nobels amis.

Ma er là èn els stads pertutgads da mals chaschunads da qua anora, ils quals els han, sco ch’el di, be pudì purtar cun onur entras lur amur e sustegn vicendaivel e cun agid da Dieu.

Da sia scola di el en in lieu ch’el giaja a spass en ils curtins elisics da l’ABC e fa ina descripziun da ses scolars, dals quals el na pudeva betg spetgar memia bler, ma ils quals paran tuttina d’avair prestà per part chaussas incrediblas. «Cun quests elements», cuntinuescha el, «sun jau uss occupà mintga di da las nov fin las duas – ina lavur tuttina dira sco stanclentanta che pretenda da tegnair en in plan sever ed ina preparaziun fitg stricta, e tuttina fatsch jau quai cun plaschair; pertge ch’insatge pli bel na datti strusch en il mund che d’operar or da tals cors giuvens quai che dorma en els sco scherm, ed a medem temp è quai il meglier exercizi da gimnastica per il spiert. Franc èsi che jau hai emprendì bler en questa scola ed emprend anc adina e che jau fiss uss in tut auter directur a la scola da la citad che quai che jau era pli baud.» etc.

Il di ch’arrivan sias brevs è en nossa chasa adina in di da festa, per l’ina perquai che nus vulain bain a questa buna glieud, per l’autra perquai ch’el è adina abel da communitgar interessantas chaussas a moda interessanta.

Occupaziun litterara. Lexicon retorumantsch

En quests onns crodan er mias emprovas da far insatge a favur da la lingua rumantscha, numnadamain l’elavuraziun da mes vocabulari e da mia morfologia rumantscha. Il stimul decisiv da far quai hai jau retschet d’in scienzià talian da Turin, signur Vegezzi Ruscalla, ed il plaschair che scienziads talians han drizzà lur attenziun sin questa lingua m’ha incità tant pli d’als vegnir encunter, perquai ch’interpresas da tal gener als ston senza dubi reussir pli tgunsch e meglier che als Tudestgs, sajan quests ultims er pli diligents e conscienzius.

Mia collecziun da pleds en trais ediziuns è be stada destinada per il Grischun, e quai per las scolas rumantschas. Quella als dueva levgiar l’emprender la lingua tudestga, e quai ha ella, malgrà sia imperfecziun, senza dubi fatg per blers, ditg blers e vegn ella er vinavant a prestar en ils mauns d’in magister capabel.

L’elavuraziun d’in vocabulari retorumantsch è gia stà in’ovra bundant pli greva e pelvaira ristgada. Pli simpel ed er pli confurm al temp fissi stà d’elavurar in vocabulari ordinari, en il qual mintgin avess pudì chattar facilmain ils pleds avant maun, er sch’ins n’avess betg chattà enumerà lien tut ils nums giavischabels. Quest pli grond e per la pluralitad senza dubi pli custaivel avantatg ha però stuì vegnir unfrì en quel mument che jau sun ma decidì d’elavurar in vocabulari etimologic, e saja quai er be per il rumantsch sursilvan. Quai ha augmentà nunditg la difficultad e la stenta, e diminuì en anc pli aut grad la nizzaivladad generala e l’esit. Tuttina na poss jau betg deplorar d’avair persequità quest plan; pervi da la multifariadad da noss dialects e la confusiun senza fin entaifer quels èsi numnadamain – sche la lingua merita insumma anc da vegnir tratga en consideraziun – oravant tut da trair en consideraziun mintga pled betg mo per sai, essend ch’el alterescha savens ed è smuttà da strusch enconuscher pli, mabain da vesair e d’emprender d’enconuscher meglier en connex cun sia parentella. Be en questa moda sa lascha enconuscher il caracteristic da la lingua, sviluppar in proceder linguistic tenor princips ed ir uschia a fund a las sfiguraziuns multifaras tras suppressiun u spustament d’entiras silbas.

Per exequir ina tala lavur uschia ch’ella avess pudì correspunder dal tuttafatg a ses intent, fissan senza dubi stadas necessarias enconuschientschas pli cumplessivas da noss dialects rumantschs sco er da las veglias e novas linguas sco meds auxiliars pli vasts che quai che ma stevan a disposiziun. In manco decisiv da quest vocabulari è senza dubi che jau n’hai betg elegì ed enumerà ensemen a moda pli decidida ils tscheps (senza resguard sch’i saja sursilvan u engiadinais) e, tge ch’è anc mender, ch’els n’èn betg adina vegnids elegids correctamain. Plinavant n’avess betg dastgà mancar in register da tut ils pleds che na cumparan betg sut in tschep. Ma sco menziunà en la prefaziun dueva quest’ovretta be furnir material per construiders pli versads, e sche quels cumparan ina giada, sche vegnan els gia a chattar lien dapli che quai che jau sun stà bun da fastizar ed er ad esser engraziaivels per quest pauc.

Duas chaussas hai jau però emprendì durant questa lavur, per las qualas jau sun fitg engraziaivel. L’emprima è stada in’experientscha negativa, numnadamain che jau hai stuì constatar quant grev ch’igl è, e quai avend las meglras intenziuns, da chattar glieud che na fa betg mo finta, mabain porscha propi cun seriusadad ed amur, cun pled ed ovra maun per promover noss projects. Quai è ina lamentaziun che er Goethe exprima insanua, deplorond che quai saja in dals motivs principals, daco che nus n’avain betg umans ed ovras pli perfetgs che quai che la gronda part dad els è. Vegniss il singul sustegnì da rudent e plain affecziun en ses esser ed operar, sche daventass el dal tuttafatg quai ch’el è destinà da natira anor da daventar, enstagl che quai è per ordinari il cas be a mesas.

La segunda experientscha è però ina fitg positiva, numnadamain che l’occupaziun er cun las chaussas apparentamain las pli nunsignifitgantas po, sche nus be penetrain profund avunda en ellas, daventar ina funtauna d’empernaivladads che nus na pudain gnanc sminar. Ad enconuscher meglier il mund e furmar pli profund il spiert è in studi profund dal spiert ordvart fritgaivel, gea indispensabel. A la surfatscha sa preschenta bain gia da tuttas sorts, ma il coc d’ina chaussa e sias colliaziuns multifaras ans vegnan pir conscient cun penetrar en la profunditad ed a las ragischs. Dal punct central ston ins avanzar vers la periferia, per enconuscher e chapir per propi mintga object en sia muntada e sias colliaziuns.

Johann Leonhard Frizzoni

Da mes discipels a Bergamo, ils frars Frizzoni, m’era surtut Johann adina stà spezialmain char pervi da sia privadientscha ed a medem temp tras sia resolutezza e ses esser decidì, e vegnind pli tard puspè en contact cun el ha el danovamain occupà quest plaz en mes cor – en cumpagnia e scrivend in a l’auter lungas brevs – ed al ha mantegnì nuninterruttamain fin sia mort e sur quella or. El era bain pitschen da statura, ma tuttina plain curaschi, e sias brevs na cumprovavan betg mo profunditad da l’anim, mabain er in viv interess per las pli autas incumbensas da la vita sco er per scienza, art e talents, linguas e poesia. E latiers mussava el ina simplicitad e modestadad ch’ins stueva admirar. Da dar e dad allegrar umans era per el beadientscha, ed il pli gugent fascheva el quai a la tgeua u en ina moda ch’el na pareva sez betg d’esser conscient. Quest senn da beneficenza vegn bain ad esser vegnì malduvrà savens avunda; ma quel era fundà memia profund en sia natira e sviluppà talmain che er experientschas cuntrarias n’al pudevan betg far donn.

Da sia natira entusiastica sa laschava spetgar che, sch’el vegnia ina giada a chattar ina giuvna degna da si’amur, el vegnia a sa surdar a quella cun la pli gronda intimitad, e questa giuvna ha el chattà en Clementine Reichmann a Milaun. Sias relaziuns exteriuras n’eran bain betg uschia che quellas l’avessan pudì dar il dretg sin ina tala relaziun; ma sia bellezza, sia furmaziun e ses caracter, ses avantatgs corporals e spiertals insumma èn stads per in um sco Frizzoni suffizients per al laschar abstrahar dals aspects puramain exteriurs, d’al attrair cun tutta forza e d’al liar vi dad ella. Da vart dad el eri en in tschert senn er ina veglia amur da pitschen ensi: Clementine era stada d’uffant en la scola privat da dunna Wagner a Bergamo, aveva frequentà quella ensemen cun las figlias da la famiglia Curò e d’auters commerziants ed era uschia savens vegnida en la chasa Frizzoni. Bain ma regord er jau anc da la charina, pitschna Clementina, vi dals egls nairs, traglischants da la quala era da prevesair che Amor na vegnia betg a sajettar or da quels adumbatten sias frizzas. E l’impressiun empernaivla ch’ella aveva gia fatg lezza giada sin il mattatsch Johann n’è, sco ch’el m’ha ditg, er pli tard mai sa stizzà dal tut. Ma:

Vom Mädchen reisst sich stolz der Knabe,

Er stürmt in’s Leben wild hinaus,

Durchmisst die Welt am Wanderstabe,

Fremd kehrt er heim in’s Vaterhaus.

Ed era quai propi stà il cas tar Johann, sche en tutta cas er betg pli pauc il suandant:

Und herrlich, in der Jugend Prangen,

Wie ein Gebild aus Himmels Höh’n,

Mit züchtigen, verschämten Wangen,

Sieht er die Jungfrau vor sich stehn.

...

O! zarte Sehnsucht, süsses Hoffen,

Der ersten Liebe goldne Zeit!

Das Auge sieht den Himmel offen,

Es schwelgt das Herz in Seligkeit.

O, dass sie ewig grünen bliebe,

Die schöne Zeit der jungen Liebe!

Ma davart quai lasch jau discurrer el sez, damai che questas provas na dattan betg mo perditga da si’amur, mabain er da ses talent poetic.

An Clementine.

Wer ohne Liebe glaubt das Glück zu finden,

Der wird umsonst nach seinem Ziele streben,

Das höchste Glück kannst du allein empfinden,

Wenn einen Freund du suchst für’s ganze Leben.

Doch wähle recht! Lass nie den Schein dich rühren,

Noch falsche Künste, die uns oft verleiten;

Dann wird ein Gott dir den entgegen führen,

Der dich durch Freuden soll und Schmerz geleiten.

Suchst du ein Herz, das dir in Lieb’ und Treue

Ergeben sei, für jetzt und alle Zeiten,

Dem du vertrauen könnest ohne Scheue,

So wähle mich! Du findest keinen Zweiten.

Und wagt ich selbst, mich deinen Freund zu nennen,

So wirst du dieß dem Liebenden vergeben;

Denn keinen gleichen sollst du jemals kennen,

Und keinen fähiger, sich hinzugeben.

Phantasie

Wo fändst du den, der so dich lieben könnte,

Aus jedem Blick von deinen schwarzen Augen,

Aus jedem Kuss, den ihm dein Mund vergönnte,

Mit solcher Lust vermöcht’, wie ich, zu saugen?

O, sei nicht karg mit solchen Liebesgaben,

Auf dass ich nimmer in dem Glauben schwanke,

Dein theures Herze ganz allein zu haben,

Mein schönster, liebster, einziger Gedanke.

Ward auch dem Menschen zu dem Erdenleben,

Auf dass von Eden etwas noch ihm bliebe,

Ein köstlicheres Gut von Gott gegeben,

Als dieses himmlische Gefühl der Liebe?

An die Entfernte

(Im Sommer 1834)

Mit schwerem Herzen musst’ ich dich verlassen;

Doch weilte lang’ mein Geist in deiner Nähe,

Mir war’s, als ob ich überall dich sähe,

Als könnte dieser Arm dich noch umfassen.

Wie hat so plötzlich mich allein gelassen

Das holde Bild, nach dem umsonst ich spähe;

Wie ich um diese jede Lust verschmähe,

Es ist umsonst, ich kann es nicht erfassen.

Wie will ich mich an deinem Auge laben

Bei’m Wiedersehn! Wie will ich mit Entzücken

Die theuren Züg’ in meine Seele graben!

Und wird ein leises ‹Ja› mich einst beglücken,

Welch ein Gefühl! wie himmlisch, wie erhaben,

Dich liebend und geliebt an’s Herz zu drücken.

Che quest aspirant passiunà è er daventà in consort amuraivel e plain sentiment è stà lev da prevair. Quai tant pli ch’avevan senza dubi sa chattà qua dus che correspundevan en las pretensiuns principalas d’ina lètg ventiraivla e ch’eran fitg adattads da cumplettar in l’auter en autras, medemamain betg nunimpurtantas. Il viadi da nozzas als ha manà tras l’Italia e l’entira Sicilia, e davent da Neapel als ha accumpagnà in protegì dal barun Rumohr, il pictur-artist Nerlich, il qual ha acquistà en il fratemp in grond renum sin ses champ e giauda ina buna reputaziun a Venezia, nua ch’el è activ uss sut il num chavalier von Nerly.

Da cuntegn pli serius èn autras da sias emprovas poeticas, uschia ‹Nachtgedanke im Frühling›, ‹Unsterblichkeit› etc. che sa chattan tranter ses palpiris mo en furma da sbozs, e da las qualas el n’aveva fatg a savair a nagin. Significativ per quest consort affectuus m’ha pari in’idea ch’el ha realisà sin il bain rural Colli di Pasta nua che sia dunna è sa revegnida d’ina greva malsogna: qua e là aveva el fermà vi da plantas e lieus da repaus intginas strofas che duevan exprimer envers la reconvalescenta ses plaschair, ses engraziament u auguris per ella a chaschun da si’emprima spassegiada al liber.

Che sia beneficenza era in dals tratgs fundamentals da ses caracter e ch’el purscheva dapertut gugent agid e quai il pli gugent tras amis per restar nunenconuschent al retschavider è gia vegnì menziunà survart. Da legrar auters era per el in plaschair, ed el fascheva quai en ina moda uschè tenera e modesta ch’il dun u la favur gudagnavan be anc tras quai. Tranter las bleras cumprovas da sia bainvulientscha, da las qualas jau m’hai pudì legrar, ma regord jau il pli gugent da noss’ultima visita a Bergamo il 1847. Il bel tun en sia bella, chara famiglia, la curtaschaivladad, modestadad ed activitad dals uffants, la ventira che sa mussava dapertut en quella, e la nunstanclentaivladad da Frizzoni da mussar a nus a Bergamo, Milaun e Bellagio tuttas remartgabladads e d’ans render agreabel noss segiurn ans vegn a restar nunemblidaivel ed ina funtauna da dultscha regurdientscha, e quai tant pli che quai è stà l’ultima giada che nus ans essan vis e che jau hai pudì ma legrar da sia cumpagnia e da sia ventira.

Tge daletg è per exempel stà il viadi da Como a Bellagio, nua ch’el ha prendì ina bartga da remblar per mussar a nus tut las bellas villas a la riva sanestra dal Lai da Como, e tge giudiment magnific ans ha purschì il segiurn sin ses plaschaivel bain rural Bellagio.

In dals temas da nossa discussiun en scrit ed a bucca era adina l’educaziun da ses uffants, e qua era el adina en in grond conflict intern, a tge naziunalitad ch’el duaja dar la preferientscha. Las relaziuns exteriuras, la bella Italia, l’amur per ils arts al tiravan sin la vart taliana; ses anim tras e tras svizzer e tudestg furmava però in grond pais sin il plat da la stadaira da la patria oriunda, la sedia da la libertad, per la quala ardeva si’entira olma. El era liberal da tut cor; da qua derivava er sia viva participaziun, gia en giuvens onns, vi dal destin dals Polonais, da qua er ses interess vi da moviments per la libertad dapertut enturn, ed en spezial en l’Italia cur che Nurdi a Bergamo e Menin en la congregaziun provinziala èn s’exprimids a moda uschè decidida d averta per la liberaziun da l’Italia ubain da la Lumbardia.

Tar la revoluziun a Bergamo il 1843 e suenter la retratga clandestina e cuntraria a la cunvegna da la garnischun che sa chattava en la citad, era in battagliun Croats restà enavos en lezza caserna. Quel era smanatschà da tuttas varts, ma sa chapescha er decidì sch’igl aveva num da vender char l’atgna vita. La mazzacra che vegniva senza dubi ad avair lieu, sch’i na deva nagina capitulaziun, e la cumpassiun che Frizzoni n’aveva betg mo cun las unfrendas che quai vegniva a chaschunar en il pievel, mabain er cun ils Croats ch’avessan en tutta cas stuì succumber a la gritta dals Talians, han animà Frizzoni da sa metter a disposiziun sco intermediatur d’ina capitulaziun e da far ils pass decisivs per quella. Manà dapli da la charitad che da la precauziun, ha el ristgà duas fin trais giadas da sa render en la caserna dals Croats ed ha fixà las cundiziuns, tranter las qualas igl aveva sa chapescha er num che tuttas ostilitads hajan da tschessar a partir d’in tschert termin. Ma tgi avess bain pudì tegnair a mastrin da lez temp ina soldateska sco ch’eran ils Talians grittentads? Entant che lur delegads contractava, gea sa chattavan en ils mauns dals Croats, han ins sajettà sin quels. Indignads da quai han ils Croats tegnì enavos en la caserna ils intermediaturs sco ostagis, la flinta cun il tgiet chargià drizzada sin els e da tut temp en privel da vegnir sajettads dalunga. Ma la providientscha als ha preservà da quai. Il battagliun pativa da gronda mancanza da mangiativas, las qualas ins als aveva empermess da trametter. Avertids dal grond privel en il qual Johann sa chattava, èn ses frars sa stentads da trametter ina quantitad paun en la caserna. Quai è stà in grond levgiament per ils fomentads ed ha mitigià in pau lur luna. Constatond quai, ha Frizzoni ditg a l’uffizier che uss possia el bain ir, essend che l’empermischun ch’era vegnida fatga saja ademplida, e senza spetgar in gea u na datschert, è el sa fatg davent senza vegnir retegnì. Igl è bain d’attribuir a sia natira sincera ch’ins n’al ha tramess suenter nagin sajet e ch’el ha pudì returnar sco en in triumf tar sia famiglia ch’era en la pli gronda tema per el. Davart quest eveniments ma scriva el ils 29 da mars 1848 la suandanta brev: «Amez ils stemprads politics, dals quals er nus essan circumdads uss e vegnin stratgs davent, sgolan ils patratgs mo memia gugent sur ils cunfins dals stadis ed ils auts mirs da las Alps vi tar noss chars che vegnan bain a persequitar cun viva participaziun il grond drama da l’istorgia ch’è sa splegà ils ultims dis sin las tribunas da qua. Gea, chars amis, finalmain essan nus en retscha, e Dieu dettia ch’i na resultia londeror nagina possa lamentabla, ma er betg in drama da cumplanscher. Nus na lain en tutta cas, damai ch’ils amis a l’ester vegnan ad avair motiv d’esser preoccupads per nus tut a dubel, gist perquai taschentar nagut da quai ch’ans ha pertutgà en spezial privat, e sperain d’er vegnir remunerads da vossa vart en medema moda. (...)

Cumbain che nus essa circumdads d’ina atmosfera sanguinusa, mes chars, respirain nus tuttina liber e malgrà privels inevitabels e nivels da disgrazia ch’ans spetgan, essan nus plain curaschi ed avain buna speranza per l’avegnir. La moda barbarica co che la regenza cupitgada ha prendì cumià da la residenza e dal center da lur possessiuns da qua, co ch’ella ha l’emprim prendì a moda da traditur intgins tschient dals pli respectads da qua sco ostagis, ed ha alura, suenter ch’è prorut il cumbat, per part laschà mazzar quels a moda crudaivla, per part als manar davent, as vegn ad esser enconuschent, medemamain quant curaschus ed insistent ch’ils Milanais han cumbattì, quant uman e moderà ch’els han tratg a niz lur victoria, entant che las rotschas da vandals en fugia han marcà lur fastizs cun la tschendra da las abitaziuns ed il sang da quels ch’eran inabels da sa defender. E sche vus vulessas trair en dubi quai ch’è vegnì ditg survart or d’ina cumpassiun natirala cun ils mercenaris da l’absolutissem victorisads ed in sentiment da simpatia per pievels transalpins, sche tadlai cun pazienza intgins detagls da la retratga dals Austriacs or da nossa citad.

Cur ch’è sa furmada curt avant la revoluziun qua sco dapertut ina guardia da burgais per mantegnair l’urden e proteger il possess, ha il prinzi resident, il general e cumandant dal regiment Sigismund, anc sincerà da vulair midar nagut da sia vart vi da la situaziun avant maun e vi dal dumber da las truppas, e malgrà ch’el aveva fatg quest’empermischun ha el tuttina fatg marschar en il stgir da la notg truppas a rinforzar la garnischun da Milaun ed è a la fin sez mitschà cun ina ferma truppa ed in auter general tras las portas da la citad, laschond enavos qua mo in battagliun Croats sper ina cumpagnia Talians.

La ravgia dals gardists civils, ch’èn stads necessitads en questa moda da prestar in simpel servetsch polizial, da las autoritads ch’avevan, sa basond sin l’empermischun dal prinzi, clamà ensemen questas corporaziuns da burgais, e dal pievel che – quai che m’ha disturbà il pli fitg – ha sminà ch’il militar disfamà dals Croats sajan en possess da la plazza è cun ina giada creschida talmain ch’ins ha erigì da tuttas varts ed en tut ils lieus barricadas, munì las fanestras da las chasas cun crappa e planisà uschia en grond stil da sa liberar cun la forza er dal rest dals esters odiads.

In burgais da qua che discurriva tudestg, che deplorabla la situaziun da las victimas da quest sistem en decadenza ed il qual ha er previs che quests smanatschads che dumbravan tuttina anc dapli che 1300 vegnissan ad avair vendì char lur vita, ha la finala gì il patratg tant natiral sco amiaivel da sa metter en contractivas cun il maior cumandant, per al persvader – per part cun smanatschas da vart da la partida dominanta, per part cun arguments – da sa retrair paschaivlamain. Suenter avair survegnì latiers la plenipotenza da vart da las autoritads respectivas, è el sa mess en contact cun il corps d’uffiziers e suenter esser sa stentà trais giadas adumbatten, ha el la finala gì la gronda satisfacziun d’avair cuntanschì la capitulaziun giavischada. Ma la nauschadad e tuppadad da lezs barbars dueva puspè far ir en stgaglias la chaussa ch’era vegnida instradada en l’interess dad omaduas varts. Ils Croats han numnadamain mess a ferm ils delegads e surdà il scrit en autra moda a las autoritads municipalas. Questa violaziun eclatanta dal dretg internaziunal ha indignà tuts talmain che la gronda part na vuleva savair nagut pli da la cunvegna e betg stuschar pli ditg la guerra, unfrind uschia ils ostagis ch’eran stads be memia premurads. Adina dapli barricadas èn vegnidas erigidas; la finala èn ils armads s’unids a rotschas e spretschond la mort han els attatgà da tuttas varts la caserna ch’era situada ad aut e dominava la cuntrada.

Gnanc da discurrer da la miseria e desperaziun dals dus ostagis, da la fom, da la tema per sai, ma anc bler dapli per lur famiglias, ch’els han gì da supportar bundant trenta uras, durant las qualas la spada da Damocles ha smanatschà seriusamain lur chaus, per cas ch’ils assediads fissan stads necessitads a l’extrem. Fiss il sentiment d’unfrir la vita per la chaussa da l’umanitad e per il bainesser general bain er stà confortant, gea elevant, sche è lur liberaziun e fugia bunamain miraculusa ch’als ha dà enavos als lur da chasa tuttina stà pli tgunsch in triumf ch’ina profanaziun.»

Uschè lunsch l’ami nobel, filantrop, modest. Tge che sia dunna e ses uffants han fatg tras, cumbain ch’ins als aveva taschentà in temp co che las chaussas stettian per propi, e cun tge daletg ch’els al han puspè prendì en bratsch, na sa lascha bain betg tschiffar cun pleds.

Ma els na duevan betg pli pudair sa legrar ditg da quest custaivel possess. Gia dapi onns aveva il char ami patì da mal ils egls ed er pers in egl dal tuttafatg, quai ch’al fascheva fadia da leger e scriver, occupaziuns ch’eran per el in basegn uschè profund. El è perquai sa decidì da sa laschar furar la nivla, ha fatg la stad ina cura preparatoric en in bogn al Lai da Como ed è ì l’atun a Milaun a sa laschar operar. Quella era, sco ch’igl ha gì num, reussida; ma paucs dis pli tard è el mort en consequenza d’ina inflammaziun, ubain, sco ch’il medi ha ditg – pertge ch’als servients d’Esculap na manca mai in argument cur ch’i sa tracta d’explitgar lur operaziuns disgraziadas – dal tifus che regiva al Lai da Como, il scherm dal qual saja s’igniva en il corp da Frizzoni, vegnì retegnì tras cura e dieta, ma sa sviluppà uss en quest stadi agità e mess ina fin a la vita custaivla.

Plain brama aveva el spetgà sin ses letg da malsaun l’arrivada da ses charezzà frar Fritz che tschertas circumstanzas avevan retegnì pli ditg a Turitg che quai ch’el aveva gì previs. Ad el ha Johann drizzà ils ultims dis da sia la suandanta strofa:

Wenn Dir, von Deines Bruders Krankenbette,

Ein leiser Gruss willkommen ist,

So wisse, dass entfernt von dieser Stätte,

Du doch im Bild ihm nahe bist.

El na dueva betg anc vesair ina giada ses frar, mabain è mort ils 19 da november 1849 en ses 44avel onn da la vita ed è vegnì sepulì a Bergamo. Pasch a sia tschendra!

Davart el porto il ‹Giornale Provinciale di Bergamo› en nr. 98 dals 7 da december 1849 pleds plain laud, ed en l’‹Alpenbote› hai jau skizzà in pitschen maletg da sia vita (nr. 95 dal 1849). In necrolog lung e detaglià, scrit da docter Venanzio, in ami intim dal barmier, è cumparì il 1850 tar Mazzaleni (be per amis, en paucs exemplars). Signur Venanzio di senza dubi bler vair ed il vair er en bella lingua; a mes ami avess jau però giavischà in biograf tudestg ch’avess preschentà ses maletg en tratgs simpels, caracteristics enstagl da far quai en in gieu da colurs traglischant, quai ch’è per Talians per ordinari il pli impurtant e na sa lascha er strusch spetgar auter d’in Talian.

Si’annunzia da mort hai jau laschà publitgar en la ‹Bündnerzeitung› nr. 95, 1849.

Vegezzi e Lucian Bonaparte

Impurtants umens, cun ils quals jau hai manà da quel temp correspundenza, èn stads Lucian Bonaparte, l’aug da l’imperatur franzos dad uss, e Vegezzi- Ruscalla, in scienzià ed aut funcziunari a Turin. Quest ultim aveva, sco gi ditg, dà il stausch decisiv per l’elavuraziun da mes vocabulari rumantsch, perquai ch’el è s’interessà per nossa lingua rumantscha; l’auter ha supplitgà per cudeschs rumantschs ed è s’infurmà davart quai e l’auter en la litteratura rumantscha.

Docter Freund

Cun in auter scienzià sun jau vegnì pli tard en contact, e quai medemamain pervi dal rumantsch, drizzond quel a mai en quest connex repetidamain dumondas u supplicas e vegnind pli tard er sez en il Grischun ad emprender d’enconuscher questa lingua en il pajais sez. Igl è quai dr. Freund, in Gidieu, in scienzià da num e senza dubi in um versà e spiertus, il qual era bun da metter en moviment tut ils meds per vegnir a ses intent. Uschia aveva el s’acquistà per quest intent il sustegn da la Societad etnografica a Londra e da l’Academia da las scienzas a Berlin ed, arrivà en il Grischun, laschà stampar dumondas e distribuir tranter blers Grischuns, dals quals ins pudeva sperar ch’els sajan abels da las respunder e vegnian er a far quai.

Reussivi da survegnir da bleras varts respostas cumplettas e correctas, sch stuevan quellas pelvaira furnir ad in tal scienzià ritg material per l’ulteriura elavuraziun. Per entant n’è quest’elavuraziun però betg anc cumparida en stampa; e vegnind en pli stretg contact cun dr. Freund, hai jau gì l’impressiun che sias stentas sajan motivadas memia fitg d’interess finanzials; e che la scienza als servia memia fitg sco vatga che sa laschia mulscher. El vulva adossar ad auters la lavur e sez trair il pli grond profit londeror. Esitond el sez cun il parairi e restond en in’intschertezza misteriusa, n’aveva el nagins scrupels da recurrer senza resguard a l’agid dad auters, gea da far maldiever da quel, sch’ins laschava, e quai betg en fatgs scientifics, mabain er economica, sco ch’el duai surtut avair fatg quai tar plevon Corai e signur Palioppi.

Wehrli e Johann Caspar Zellweger

In deletg pli grond e pli pur m’ha però purschì da quel temp il contact ed anc pli savens la correspundenza cun dus dals pli nobels Svizzers che jau hai emprendì a conuscher: signur J.C. Zellweger da Trogen ed il directur dal seminari Wehrli da Kreuzlingen, il qual ha elevà tar Fellenberg la scola da povers en talas autezzas e furmà en ses seminari tals magisters sco che noss pievel als dovra; pia betg tals ch’han acquistà tanta savida ch’els na san a la fin nagut, ma èn daventads loschs e prepotents, betg tals che sa distinguan bain tras talent ed enconuschientschas, èn però tras quai memia lunsch davent dal pievel ch’els duain furmar e daventan malcuntents, perquai ch’els ston s’occupar cun chaussas ch’als paran bler memia banalas ubain promovan bain, suandond lur inclinaziuns, singuls scolars en da tutta savida, ma n’èn betg abels d’elevar la massa dad els cuntinuadamain vi da spiert e cor, moralmain e religius.

Il magister da la scola dal vitg duess tenor Schleiermacher atgnamain esser in magister dal pievel, capavel avunda per far quai e stond en tuttas enconuschientschas pli aut ch’ils babs da ses uffants da scola, ma tuttina sin il medem stgalim sco els e construind be vinavant sin quest fundament. El na duess betg esser daventà ester al pensar, agir e sa stentar dal pievel ch’el duai educar, ed er betg empruvar d’agir sin in auter fundament che sin in propi popular. Pertge che sin terren ester na po mai pruir la dretga benedicziun per il pievel, e gist perquai crai jau che Wehrli e ses scolars èn stada megliers magisters populars u magisters da scola che tals cun bler pli grondas enconuschientschas or da baininqual auter seminari.

Signur J.C. Zellweger è in um uschè enconuschent e meritaivel ch’i n’è betg necessari da dir qua dapli sur dad el. Be tant: El è stà in da quels, tar ils quals jau hai vis e realisà ils avantatgs, la bellezza e l’onur da la vegliadetgna, e nunemblidaivels ma vegnan oravant tut a restar ils dis cumadaivels che jau hai passentà durant duas stads sin visitas pli lungas en sia chasa ed en sia cumpagnia. Er sias brevs, las qualas el stueva a la fin dictar perquai che sia vesida aveva laschà suenter cuntegnan baininqual cumprova dals sentiments nobels ch’emplenivan si’entira olma.

Channing

Mia pli legraivla enconuschientscha da quels onns areguard la lectura è stada quella cun l’American Channing. Ad el hai jau d’engraziar bler, fitg, fitg bler. Betg che jau avess gudagnà dad el novas ideas u ch’el fiss sa distinguì tras novs patratgs davart l’in u l’auter aspect da la vita, mabain perquai ch’el tracta tantas ideas e dumondas dal temp ch’èn per mai da grond interess a moda uschè detagliada, las sviluppa a moda uschè maisterila e las preschenta uschè evidentamain sco che jau n’hai chattà quai tar nagin auter scriptur che sa restrenscha en si’operusitad pratica sin la vita sociala, morala e religiusa. E cun tge purezza ch’el fa quai, cun tge chalur da l’anim, objectivitad, premura per tut il bun, nunpartischantadad e vastezza dal cor en ses entir esser! E latiers tge perfecziun en l’arranschar ed exequir tut quai ch’el tracta; quant bain elegids e persvadents ils maletgs, cun ils quals el illustrescha sias ideas! Cun el u tar el hai jau passentà ils ultims onns las uras las pli agreablas ed emprendì dad el baininqual chaussa che jau veseva be a moda fustga, nunclera, nua che jau era malsegir, indecis e cuntanschì tras el ina evidenza e persvasiun che ma fan nunditg ventiraivel e ma laschan mo deplorar che jau n’hai betg gì ditg avant la fortuna d’al enconuscher e na vegn ad avair nagina chaschun pli d’al utilisar tar mia lavur pratica sco spiritual. Enritgì tras las enconuschientschas che jau hai d’engraziar dad el, surtut areguard tractar la materia e l’imaginaziun, stuess jau, sco che jau manegel, esser in bler meglier preditgant e magister che quai che jau avess dastgà spetgar da daventar. Bain na poss jau betg ir d’accord cun el en tut, er betg en ils fatgs, e medemamain na fissi betg pussaivel a nus d’elavurar ina pregia a moda uschè cumpletta ubain da vulair dar a quella pli fitg il caracter d’in tractat u d’ina prelecziun sco che quai è savens il cas tar el. Ma tuttina: quant fiss cun in pau granum salis er d’emprender dad el per noss auditori, nossas relaziuns e basegns per pudair preditgar a moda fritgaivla ed edifitganta!

Als preditgants Sydow e Schulze sun jau immens engraziaivel ch’els han manà quests stgazis – pli custaivels che l’aur da la California – en ina translaziun uschè excellenta da l’America en Germania.

Cun mes Channing hai jau er fatg bravamain propaganda e gì il plaschair da vesair che quest’ovra e daventada custaivla a blers da mes amis. Ed a tgi che sa stenta per propi per la vardad tranter il pievel – e per il pievel, betg per ils scienziads e la religiun cristiana en emprima lingia – na duessan betg esser bainvegnidas, edifitgantas, instructivas e consolantas las ideas che Channing exprima davart Dieu sco bab, ils umans e lur relaziun tar Dieu, Cristus, l’amur tar Cristus, l’imitaziun dal caracter da Cristus, la mort e la vita perpetna, la suffrientscha en il mund, la furmaziun dal pievel, l’educaziun, la baselgia, la confessiun da cretta, gea davart tut quai ch’el tracta ed exprima a moda uschè simpla e tuttina uschè persvadenta e commoventa!

Jau na vegn betg pli a vesair quai e la tendenza actuala tar la gronda part dals spirituals en Germania na para strusch da laschar spetgar quai il proxim temp; ma jau viv tuttina en la persvasiun che l’avegnir da la baselgia e la restauraziun adina pli necessaria da la furmaziun religiusa vegnia a tutgar a spirituals ch’èn en lur ideas ed en la moda da tractar lur ideas parentads cun Channing. Duain las ductrinas religiusas daventar fritgaivlas per il pievel, vegn schizunt a stuair sa far valair il princip che quellas na dastgan betg pli sa limitar a frasa banalas, quant pateticas e tschorventantas che quellas tunan, mabain ston far plazza ad expressiuns bain vairas, ma popularas. E quai vegn a capitar, vegn almain a vegnir prendì pli e pli en vista, uschè spert ch’ils spirituals sentan e renconuschan generalmain e vivamain ch’els na sa rendan betg sin la chanzla per tegnair in pled lucid, dogmaticamain irreproschabel, mabain per edifitgar il pievel sin il stgalim, sin il qual quel sa chatta oramai, vul dir d’al furmar ed edifitgar là ed elevar adina dapli.

‹Divozione domestica›

Per render accessibel Channing er als refurmads talians, hai jau translatà plirs da ses predis e tractats e rendì accessibel en extracts, sco ch’i ma pareva cunvegnent per il pievel, en mia ‹Divozione domestica›. Quest cudeschet ha chattà buna accoglientscha schizunt tar simpels purs, quai che m’ha consolà fitg. Ma ils teologs, oravant tut il plevon Leonhardi a Poschiavo, han fatg ina caneruna, ed igl als è reussì da mitigiar l’entusiassem, gea da far vegnir en discredit il cudeschet. A blers vegn el però tuttina a restar char e forsa vegn el er a vesair baud ni tard in temp ch’al è pli bainvulent. Plevons catolics a Poschiavo al dian schizunt tar l’assagl sin Iseppi esser vegnì condemnà al fieu, e sche jau na ma sbagl betg, sche vala in avertiment da l’archuvestg da Milaun cunter cudesch che cuntegnian in tissi zuppà ed ils quals ins emprovia da derasar en sia diocesa – sche betg exclusivamain, sche surtut – a mia ‹Devozione domestica›.

Sortida da la Scola chantunala

Il pli impurtant eveniment, vi dal qual jau na pudeva betg pensar senza ina tscherta malsegirezza, è senza dubi stà da quel temp mia sortida da la Scola chantunala. Ma mi’udida in pau flaivlentada e la schientscha ch’ins giaja cun la vegliadetgna adina damain a prà cun la nova generaziun d’adolescents, cun lur direcziun ed intenziuns, m’han animà da dumandar l’onn 1849 mia demissiun per l’onn proxim.

A la dumonda dal Cussegl d’educaziun da restar anc almain in onn en scola hai jau correspundì senza cuntradicziun, e tar quai fissi er restà, sch’il Cussegl grond na fiss betg s’exprimì anc il medem onn fitg nunspetgadamain d’unir las duas scolas chantunalas, la refurmada e la catolica, e da metter en vigur immediatamain questa sia decisiun. Tras quai avevi plirs magisters da memia ch’ins ha relaschà e tranter quels er mai.

Cunter la chaussa sco tala n’hai jau gì da far naginas objecziuns (jau aveva gea mez exprimì pli baud giavischs correspundents), bain però cunter la moda e maniera co che quai ha gì lieu e cunter la mancanza da resguard ch’è vegnida demussada qua envers mai sco er gia pli baud envers auters magisters.

Igl è quai ina reproscha che na tutga betg darar noss’autoritad d’educaziun ch’ella procedia a moda in pau memia militara, quai che po sa laschar attribuir al spiert dal temp, ma na po a la lunga betg restar senza consequenzas. Il mender effect ha quai, sch’i na manca betg mo la creanza, sco che quai è sulettamain stà il cas visavi mai, mabain sche lescha ed usit vegnan negligids memia fitg, quai che duai sinaquai esser succedì en plirs cas e nua che m’èn sez enconuschents plirs cas dischillusiunants.

XV. Operusitad suenter la sortida da la Scola chantunala, 1850–1858

Studis

Tge che m’ha tementà il pli fitg vi dal patratg d’avair nagin’occupaziun regulara pli, è stà la sperdita dal plaschair che mintga magister undraivel resenta en sias lecziuns e da quel bunamain anc pli grond, jau manegel da la luna seraina, cuntenta ch’ans accumpogna sche nus avain fatg nossa lavur da mintgadi a moda fidaivla e sincera. La locuziun taliana dal dolce far nienta m’ha adina parì dal tuttafatg fallada, e betg mo pli dultsch che l’oziusitad, mabain er il meglier confiert en uras turblas vegn adina ad esser l’activitad d’umans conscienzius. Ma la libertad che jau hai gudagnà en questa moda na m’è betg daventada pesanta, mabain è bainbaud sa transfurmada en ina veritabla benedicziun. Jau hai cumenzà a studegiar l’istorgia ed hai giudì bels dis cun leger L. Ranke, Macaulay, Washington, Raumer, Bankroft ed auters ch’èn stads buns da tschiffar mi’olma dal tuttafatg.

Co sun jau ma legrà dals Americans che pajan en auturs e caracters sco Channing e Washington uschè ritgamain tschains per la civilisaziun e furmaziun ch’els han retschet nà da l’Europa. Omadus tutgan tar ils caracters ils pli respectabels che jau hai emprendì a conuscher en l’istorgia e Washington na stoss jau betg be pervi da sias ovras, mabain gist uschè fitg pervi da sia tenuta considerar sco il pli grond e nobel um da l’istorgia. Vi da sia persuna hai jau er percepì sco vi da nagin auter co ch’el è vegnì guidà da la providientscha, in fatg dal qual baininqual um grond admetta d’avair pudì sa legrar.

Ma l’uman na duaja betg mo esser receptiv; per in progress per propi èsi indispensabel ch’el produceschia er sez, ch’el vegnia sez activ or da ses intern. En quests onns croda l’elavuraziun dal cumenzament da mes vocabulari retorumantsch sco er quel da mia morfologia tudestga per Rumantschs; plinavant l’elavuraziun da la ‹Divozione domestica› che m’ha intimà da m’approfundar pli fitg en impurtantas materias e d’emprender d’enconuscher e stimar meglier la metoda admirabla da Channing e ses stil maisteril.

B. Iseppi

Tras questa lavur sun jau er vegnì en contact cun B. Iseppi, in spiritual catolic sco che jau n’al avess betg gist spetgà dal clima puschlavin, ed il qual m’è er gist perquai stà dublamain bainvegnì e stimà.

El era in giuven spiritual ch’aveva fatg ses studis a Como e ch’aveva emprendì là en cumpagnia dal magister da tudestg tant da la lingua tudestga ch’el l’aveva emprendì da stimar u la chattà en tutta cas degna da la tgirar e s’occupar vinavant cun ella. Tras quai è el fruntà sin las ovras da Sailer e Wessenberg e tant ha bastà a ses anim en tschertga da vardad per sa liberar da baininqual idea fixa ed inflammar en si’olma ina sontga said suenter vardad e libertad evangelica. A quest regl è el suandà, sco ch’igl è natiral per la giuventetgna, senza sa cussegliar memia fitg cun charn e sang ubain tegnair quint da las circumstanzas exteriuras, svegliond uschia tar ses superiurs en tala moda suspect che l’uvestg da Cuira n’al ha betg lubì la plazza sco magister talian e moderatur a nossa Scola chantunala ed el ha oramai, per betg vegnir excludì, stuì desister d’in champ d’activitad, il qual fiss oramai stà per el il pli giavischabel. A la scola Menghini a Poschiavo ha el però gudagnà en aut grad l’attenziun ed amur da tut ses megliers scolars e medemamain dals blers babs e geniturs da quels e da la pluralitad dals spirituals, fin ch’el è sa preschentà da Bumaun 1853 cun sia pregia daventada famusa ‹Il progress› ed ha provocà tras quella l’intervenziun da las autoritads spiritualas, la quala n’al ha betg mo chaschunà suffrientscha e persecuziuns infinitas, mabain ha er tratg sin el l’apparientscha da l’ingiustia ubain da flaivlezza imperdunabla (jau manegel tras sia revocaziun).

Tgi da ses amis na. egn betg a deplorar quella. Quant fitg che l’uman ha però motiv da supplitgar l’uman instantamain: «N’ans maina betg en empruvament!», hai jau realisà vi da quest exempel dal bun Iseppi. Stataivel en sia persvasiun religiusa, betg scuraschà da tut las suffrientschas ch’el aveva gì da supportar da cuntinuar il cumbat per la vardad, uschè lunsch sco ch’i pertutgia be sia persuna, è el be guntgì a la cumpassiun ch’el ha gì cun geniturs e parents, vi dals quals el era semper sa tegnì cun amur uffantila sacrifitganta e tar ils quals, dapli ch’els al amavan puspè e pli loschs ch’els eran stads fin qua sin el, las stentas dals spirituals na pudevan betg esser adumbatten, d’als manar en bratscha a la melanconia, gea a la desperaziun. Persunas estras han truà Iseppi senza retegnientschas; jau n’hai betg pudì far quai e tgi che duess anc esser inclinà da far quai, legia almain l’emprim sia giustificaziun en il ‹Grigione italiano› (nr. 43, 1853) ed en ils numers precedents e suondia alura sia conscienza. A mai ha el parì damain condemnabel che deplorabel, ed uschia vegni ad esser ì cun la gronda part da quels ch’han gì la fortuna d’al enconuscher pli datiers. Sia pregia ha dal reminent chattà tras mia ed in’autra translaziun gronda derasaziun ed intima simpatia en Germania ed en l’Italia e las consequenzas da ses operar en il Puschlav èn sa mussada anc suenter ch’el è vegnì allontanà da là en dapli ch’in reguard sco fritgaivlas.

La correspundenza vaira viva che jau hai manà cun el dapi quel temp è stada per mai in grond daletg ed jau sun ma legrà fitg ch’el ha chattà a Son Gagl ina plazza cuntentaivla, ruaus ed in champ d’activitad ch’al ha cunvegnì.

Translaziun dal Nov Testament en rumantsch

Ina lavur bain difficila, ma allegraivla – per la saira da mia vita bain la pli cunvegnenta – hai jau chattà quests trais ultims onns cun translatar il Nov Testament en sursilvan. Vegnì tar quest’incumbensa sun jau tut nunspetgadamain ed, jau poss bain dir, betg or d’atgna voluntad, mabain necessità tras circumstanzas exteriuras. Gia dapi onns avev’ins deplorà da pliras varts la mancanza d’in Nov Testament rumantsch e dumandà il Comité biblic da procurar per ina nov’ediziun da quest’ovra. Signur antistes M. Lutta a Glion era vegnì incumbensà dal Comité biblic da Cuira da procurar per questa nov’ediziun cur che jau n’era anc betg commember da quel. El ha surpiglià questa fatschenta senza accord cun il stampadur e senza surveglianza da vart dal comité. Il stampader sa lamentava ch’el na survegnia mai a temp il manuscrit, stoppia sa laschar plaschair correcturas infinitas e na vegnia insumma betg vinavant cun tut. Prendend pli precis sut la marella la lavur, èsi sa mussà ch’il stampadur dumandava 60 fin 70 rentschs per artgs (tar in’ediziun da 2000 exemplars) e che l’editur midava en blers puncts a moda dal tuttafatg arbitrara la lingua e l’ortografia, adattond quellas a las ideas dals catolics. Intgins plevons, dals quals ins ha dumandà in’expertisa davart questa nov’ediziun han protestà energicamain cunter midaments uschè disgraziads ed arbitrars, ed uschia è alura la stampa, ch’era avanzada pir tar il novavel artg, vegnida sistida, ils custs da stampa da 478 rentschs surpigliads dal comité e l’entira ediziun, uschè lunsch sco che quella era avanzada, surlaschada a l’elavuratur per l’ulteriur diever. Igl aveva pia anc adina num da far remedura a la mancanza d’in Nov Testament; ma co? Tranter ils plevons rumantschs n’enconuscheva jau nagin ch’avess pudì e vulì surpigliar questa lavur cun buna speranza, e da be edir en restampa l’ediziun oriunda ma pareva tuttina entiert quasi imperdunabel betg mo envers l’intent principal, mabain er visavi la lingua, e quai malgrà ch’il rumantsch da quella vegniva ludà sco regla e norma per nossa lingua. En rom da questas contractivas aveva jau numnadamain prendì pli precis sut la marella la veglia translaziun, examinà quella areguard lingua e cuntegn e m’aveva pudì persvader ch’i na saja betg mo pussaivel qua meglier, mabain er necessari da far l’emprova. Ma en vista a questas pretensiuns nagin che na vuleva sa suttametter a questa fatschenta ed uschia hai jau oramai stuì ma decider d’exequir quest plan cun agid d’in pèr giuvens amis. Uschia hai jau alura er lavurà dus onns ed in quart a moda fitg diligenta e per ordinari pliras uras a di vi da quai.

Sper tutta fadia hai jau er gì grond plaschair vi da questa lavur. Senza far atgnas perscrutaziuns pli profundas, quai che fiss ì sur mias forzas, hai jau tuttina stuì reflectar dapli davart cuntegn e lingua e consultar commentaris erudits, quai che n’è betg stà senza niz e benedicziun. Admirar hai jau surtut stuì la perdertadad da de Wette e la libertad, cun la quala el sa stenta da perscrutar tenor meglier savair la vardad evangelica, e co che la Sontga Scrittira è en questa moda – sche er si’exegesa è savens stada lungurusa e vida, daventond uschia per l’olma plitost ballast che benedicziun – tuttina er stada da tut temps in immens stimul ord vista intellectuala e per il svilup dal spiert.

A rinforzar la cretta en l’inspiraziun en il stretg e vegl senn dal pled na m’ha questa lavur betg gist servì, tant pli però a la cretta en Jesus Cristus ed a sia missiun per il salid da l’umanitad. Ch’el è sa servì be da nunsabis cun pauc’experientscha en ils arts e las enconuschientschas dal mund per cuntinuar cun ses reginavel e segirar quel, è bain ina cumprova evidenta da si’onur suprema e divinitad. Ed en quest senn è mi’admiraziun per la Sontga Scrittira creschida fitg ferm.

Che jau sun restà cun tanta perseveranza vi da questa lavur, hai jau però senza dubi d’engraziar a la fidanza che jau hai gì en de Wette sco criticher areguard il text e sco translatur areguard la lingua ubain la dretga chapientscha da quella. Er sche jau n’al sun betg suandà dapertut, m’èsi tuttina stà in grond levgiament da pudair esser persvas ch’el saja per franc suandà per ordinari in text correct ed haja reproducì l’original er en sias grevas passaschas a moda vaira ventiraivla. Senza in tal guid e senza questa fidanza en el ma fiss senza dubi bunamain ì mintgatant a perder la fidanza.

Ma dà en egl, ed jau poss bain dir a moda positiva, è er la differenza ch’è sa mussada tranter las differentas ductrinas da la dogmatica teologic e quellas da la Sontga Scrittira. Questas ultimas sa preschenta. a moda uschè simpla ed enclegentaivla a l’anim religius, las autras uschè artifizialas, savens cunter la natira e terriblamain affectadas.

Quant simplas e levamain chapaivlas èn per exempel tut las expectoraziuns ch’ils evangelis sinoptics fan davart Jesus Cristus! Quant fitg insista il Salvader sin la midada d’opiniun che suonda l’amur tar Dieu e l’uman, sco ina da las caracteristicas principalas d’ina vita cristiana! Quant clera e natirala è la cretta ch’el dumonda dals ses envers el, e quant viva sia persvasiun che quel che vivia tenor ses pleds vegnia er a vesair en ch’el saja tramess da Dieu e sez a daventar liber cun enconuscher la vardad! Quant clera e cunvegnents èn ils pleds ch’el dovra en connex cun il nov princip ch’el ha purtà en il mund e revelà e che vegn opponì dapertut a la spira lescha sco effect d’in auter spiert, dal spiert da la tema, entant che ses muventa ed operescha be tras l’amur! Quant cler e decidì vegn pretendì qua dapertut la cretta simpla, viva ed oramai nuncolurada, e quant pazienta e miaivla e la valitaziun da quels che na l’han betg, sch’els mo na s’opponan betg cun ipocrisia ed impedeschan ses reginavel! Cun tge simpels pleds na vegn betg discurrì qua da ses schabetgs, pleds ed acziuns admirabels e da sia passiun e mort cun il sentiment segir ch’i n’ha betg pudì esser auter ed ha stuì succeder en questa moda suenter ina tala vita per curunar si’ovra, sch’il spendrament da l’umanitad dueva daventar pussaivla; e quant lev da supportar daventa tut quai a quels che tiran en consideraziun la gloria che dueva sa manifestar vi dad el (ed ils ses)! Quant vastas en formuladas tut las ductrinas essenzialas dals Evangelis – quella dal putgà e dal spendrament, da la giustificaziun e da la fraternisaziun – laschond uschia a mintga cartent, quant differents che quels sajan areguard temp, lieu, vegliadetgna, furmaziun, temperament e natiral, spazi e la pussaivladad da chattar ruaus e satisfacziun! Qua n’hai anc naginas distincziuns teologicas artifizialas che na sa laschan betg tschiffar per ils blers e vi da las qualas ins sa tegna tant pli sco baubuzis exteriurs ed als dovra per giustifitgar intoleranza, spretsch e persecuziun da dissidents. Quant frestg e direct è quai tut, e tge giudiment e revelaziun per quel ch’è be en tschertga da nutriment religius e reconciliaziun cun Dieu ed il mund e po desister fitg bain da la furma, en la quala tut quai vegn magari preschentà! Ed ord questa perspectiva vegni er chapaivel co che blers gronds scienziads, ed en spezial er Wilhelm von Humboldt han pudì leger mintga di cun gust or da la Sontga Scrittira ed adina purtar sin sai il Nov Testament sco lur cudesch preferì.

Tras mia translaziun sun er jau ma liberà da baininqual chaussa che ma disturbava pli baud materialmain e formalmain. Jau legel uss il Nov Testament cun bler dapli natiralezza, plaschair ed elevaziun e vegn ad utilisar quel da qua davent fidaivlamain sco grondius cudesch per mia edificaziun e consolaziun.

Ma er ord vista linguistica stoss jau ma legrar fitg davart questa lavur. Betg mo perquai che jau hai emprendì tras ella bler en rumantsch e sun vegnì attent a pleds e furmas linguisticas che jau aveva survesì pli baud, mabain er en la gronda speranza d’avair contribuì tras quella dapli al perfecziunament dal rumantsch che forsa tras tut mias stentas per questa lingua da pli baud.

Bain hai jau sentì ed er exprimì repetidamain l’ultim temp ch’i na pudess strusch dar in med pli effizient per perfecziunar nossa lingua che in’ovra classica scritta en quella; pertge che l’impurtanza dal cuntegn d’in cudesch è en general er la meglra recumandaziun per resguardar e derasar sia lingua.

Jau sun bain lunsch davent da vulair considerar mia translaziun sco classica, e franc na senta e deplorescha nagin pli fitg che jau mez ch’ella n’è betg daventada perfetga, mabain è plaina da mancanzas, da las qualas jau ma sun tuttavia conscient. Bleras da quellas avessan però sa laschar evitar, sche jau avess pudì agir a moda pli libra ed independenta en la lingua. Ma en in tal cudesch hai tuttavia gì num da suandar il princip da divergiar be là da la veglia translaziun, nua che dumondian e pretendian quai la dretga chapientscha dal senn, la commensurabladad da l’expressiun ed il genius da la lingua. Er malgrà questa limitaziun che jau aveva mez m’adossà è tuttina vegnì ristgà baininqual chaussa, però adina be là nua che jau era persvas che quai saja – schebain ignorà e sconuschì dals blers – confurm al genius da nossa lingua e meritia tutta attenziun.

D’avair eliminà blers pleds puramain tudestgs è il pli pitschen merit da questa translaziun ord vista linguistica. Dapli impurtanza vegnan quels che san giuditgar en chaussa bain a dar a la simpladad e natiralezza da la construcziun en fitg blers cas. Er quai n’ha però betg pudì succeder en tala mesira sco quai ch’i fiss stà bun; pertge che la recziun? dals verbs è en nossa lingua bunamain tras e tras in’imitaziun dal tudestg, e quai è enragischà talmain ch’i na sa lascha betg ignorar dal tut; ma qua e là è ‹tier› tuttina vegnì substituì tras ‹a› e ‹cun› tras ‹da›. Ed enstagl ‹parchei ca› è vegnì duvrà tras e tras ‹parchei›. Sco cunterargument sa laschass allegar che parchei› è er in pronom interrogativ e che questa furma, duvrada a l’entschatta d’ina frasa, lascha oramai intschert, schebain i sa tracta d’ina frasa interrogativa ubain determinanta. ‹Parchei ca› è percunter adina en diever per inditgar la causa. Nunproblematic èsi en tutta cas stà d’eliminar blers ‹scha’s› ed il diever da gerundis e particips absoluts sco er da la negaziun dubla tenor moda franzosa. Ch’igl è er vegnì fullà via qua ad in meglierament da l’ortografia ed ad in svilup pli natiral da quella è tenor mes avis evident. E quai ha pelvaira er fatg da basegn, sche nus na vulevan betg vegnir tras la premura dals signurs M. Lutta e Caviezel en anc pli gronds embrugls e dal tuttafatg giu da la dretga via. Gist er or da quest puntg da vista a para questa lavur impurtanta.

En quest Nov Testament disponan ils Sursilvans rumantschs uss en lur lingua materna da l’ovra ch’els legian il pli savens, or da la quala els emprendan e da la quala jau speresch ch’ella saja adattada betg be da prevegnir a novas sfiguraziuns da noss dialect, mabain ch’ella cuntegnia er ils megliers scherms per sviluppar e perfecziunar quel. (In rapport davart questa translaziun è cuntegnì en nr. 8 e 9 1856 dal ‹Monatsblatt›).

Nina Camenisch

In schabetg tant legraivel sco nunspetgà da quests ultims onns è stà da far l’enconuschientscha da mia cumpatriota Nina Camenisch, la quala m’è daventada ina fitg chara amia e m’ha delectà ed embellì baininqual ura da quests onns a moda multifara. Jau aveva gia udì a dir savens ch’ella saja ina matta fitg scorta, n’era però anc mai vegnì en contact persunal cun ella. Ina tant pli gronda surpraisa èsi oramai stà per mai, da survegnir l’entschatta da settember da ses frar in pachet dad ella ed ina brev en la quala ella scriva:

«Mia brev ed anc pli il carnet agiuntà As vegnan a far surstar. Jau sper che quest smirvegl vegnia bainbaud a sa midar en bainvulientscha amiaivla per l’autura da questas lingias, e ch’i n’As paria betg tgutg u penetrant ch’ina matta da Sarn ristga d’As surdar a Voss giudicament intginas poesias fatgas sezzas. Ins m’ha cusseglià da las laschar stampar; jau na vi però betg far quai, senza avair udì avant il pled d’in enconuschider e ma driz perquai schenadamain a Vus. As duessi però far memia gronda fadia da repassar mes scrivlottim nunlegibel, sche vegn mes frar a prender cun sai il carnet ed jau rest – n’emporta betg co che Vus As decidais – en mintga cas cun auta stima ed As salid cordialmain,

Vossa fidaivla N.C.»

Jau stoss confessar che quest avis m’ha l’emprim tementà pli fitg che legrà. Jau era gia dapi in temp nagin grond ami da las poesias da noss novs poets; tar tutta perfecziun en la furma exteriura, ma parevan quellas da porscher in cuntegn memia pauc durabel, e da dar uss mes parairi d’ina entira collecziun da novas poesias e vulair giuditgar sche quellas duain vegnir stampadas u betg, ma pareva in’incumbensa vaira spinusa. Ma sfegliond curtamain il carnet m’è dada en egl a moda positiva la ‹Dedicaziun› e m’han fatg surstar anc dapli intginas autras, da las qualas il tutel m’aveva attratg. En questa stupefacziun sun jau currì tar mia dunna e l’hai legì avant intginas, ed er ella è stada ordvart commuventada ed ha schizunt spons qua e là larmas. In medem effect han ellas er fatg tar autras amias ed amis e ma legrà spezialmain hai er ch’ellas han chattà la medema accoglientscha tar ils signurs Dr. Gündel e Fritz Frizzoni, dals quals jau pudeva tuttavia spetgar in giudicat pli cumpetent.

Igl è be natiral che jau n’hai betg fatg spetgar ditg la giuvna poeta sin ina resposta, l’hai er visità pauc pli tard, ed uschia è sa sviluppada cun ella ina viva correspundenza ch’è senza dubi daventada la pli interessanta che jau hai manà quest onn[1854] e la quala ha manà ad in’amicizia vaira privada. Jau hai, questa giada però betg tenor l’agen giudicat, laschà stampar intginas dad ellas en il ‹Alpenbote›, hai però cusseglià da spustar la stampa da las ulteriuras.» I m’ha fatg surstar», ha ella ditg, «da vesair stampadas en l’‹Alpenbote› ‹Die Begegnung› e ‹Das sterbende Mädchen›: per l’ina m’hai parì in pau da blagunza da cumparair en in fegl che vegn legì tar nus generalmain, per l’autra parevan questas poesias prendidas or d’atgnas tristas experientschas, quai che n’è bain betg il cas, ma m’ha tuttina attratg intginas remartgas.» «Cun il spustament da la stampa vom jau d’accord», di ella en la medema brev, «pertge ch’igl ha per ina natira feminina insatge fitg penibel da preschentar en questa moda uschè avertamain al mund noss intern, quai ch’il poet sto bain far. Be mi’amur passiunada per l’art poetic e mia brama da ma furmar en quella, m’han pudì persvader da preschentar mes products a l’egliada d’expert d’amis indulgents.»

Da l’interessanta brev suenter mia visita il november 1854 be tant: «Pli baud steva jau cun mias supplicas e poesias plain turpetg e batlegiond davant l’um aut stimà, ma tuttina ester, ma uss essas Vus mes ami, e navaira, in ami dastg’ins bain mulestar in pau? Da quest privilegi undraivel da l’amicizia sun jau ma servida pli baud ritgamain, anc avant che Vus ma dettias la plenipotenza latiers. Ma Vus avais tolerà quai cun buntad paterna e ma fatg tras quai giagliarda, uschia che jau vom uss quasi cun l’isch da stiva en e che la simpla mattatscha dumonda l’amicizia d’in signur professer, quai che po bain tunar naiv.»

Ils 24 da november[1854]: «Sche mias brevs en per Vus flurs amiaivlas sin la via da la vita ch’As maina – sco che Vus scrivais – savens speravi la fossa d’in ami, sche m’èn las Vossas l’altar sin il qual jau tschent ils pli profunds patratgs e sentiments da mes cor, plain confidenza e calma. Ina tala correspundenza, nua ch’ins po s’exprimer uschè cumplainamain e chaudamain e vegn chapì ed elevà è ina chaussa grondiusa. Mintgina da Vossas brevs maina in pass pli datiers tar lezza amicizia da las olmas che jau hai be sminà fin uss, e sche Vus ma dais pir dal ti (gugent As avess jau gia supplitgà l’ultima giada da far quai, n’hai però betg ristgà), alura vegn la barriera da la formalitad fraida che sparta la mattatscha da la terra dal signur professer a crudar dal tuttafatg. N’hajas betg tema ch’i pudess alura da mia vart passar en lez lieu ina famigliaritad infantila deplazzada sco che quai po magari esser il cas. Jau na vegn mai ad emblidar quant aut sur mai che Vus stais e quant grà che jau sai a Vus, ma il Ti ma duai render pli libra ed uffantila envers Vus, e Vus ma pudais er admonir meglier, per cas ch’i resortiss qua e là ina vart nunamicabla da mes caracter.»

Ils 31 da december[1854]: «Quai che ma renda Vossa brev dublamain custaivla, è Vossa titulaziun: ‹Chara Ninà›. Qua vuless jau er dir: «En tge moda privada che l’enconuschent m’è cumparì qua!» Bain anc mai na m’ha mes num parì pli bel e poetic che cur che Vus al avais duvrà. Han ins mattatschas sco amias sche èn quai per ordinari cumpognas tschantschusas e giuvnas lumpazzas. Tar mai n’è quai bain betg il cas, avend Dieu ma concedì la fortuna da chattar danvanz en il circul da buns geniturs e fragliuns mintg’autra societad, essend mais amias bain en pitschen dumber, ma cumprovadas, ed avend jau da far pauc cun umens giuvens, sajan quai nobels u furbazs. Currind pia mia vita a moda ruassaivla e clera sco ina funtauna alpina, sche m’è Vossa amicizia tuttina quai che la staila po circa esser per la funtauna alpina: glisch celesta en si’aua quieta, la quala ella tegna ferm sco sch’ella fiss conscienta da vegnir embellida da quella. – Tge percunter poss jau As porscher? Mia fidanza, uschiglio bain nagut auter, pertge che mes respect e mia charezza avais Vus gia, mias poesias medemamain, e cun quai sun jau a la fin. Ma fidond sco in uffant As vi jau pia laschar guardar en mes anim, nua che mintga patratg As cloma amiaivlamain ‹Bainvegni tar nus!› ed As vul render agreabel il segiurn. Schebain jau haja gì destins spezials en l’amur? Jau decler solennamain ch’in autur da romans vegniss en gronds embrugls, sch’el ma stuess recepir en ina da sias ovras sco eroxa; primo n’hai jau, vivend a moda retratga en il pli intim ravugl da la famiglia, gì nagin desideri da far interessantas enconuschientschas, secundo n’han interessantas enconuschientschas gì nagin desideri suenter mai, e terzio sun jau in pau in nas fin quai che pertutga il spiert e l’anim d’in um. Forsa malgistamain, ma jau sun oramai uschia.»

Ils 7 da favrer 1855: «Ina poeta ha en cumparegliaziun cun autras mattatschas plaschairs, suffrientschas, speranzas e quitads tut agens, betg forsa perquai ch’ella fiss ina creatira pli auta, o na, quai n’è ella insumma betg, ma enclinada dapli vers siemis tgutgs, alienada dapli a sia vaira vocaziun e perquai main cuntenta ch’il simpel uffant, al qual in battaclanc, ina saira da saut è ses mund. Igl è privlus sch’ina mattatscha sa siemia in auter ideal che ventira quieta en famiglia, ed avess ella spiert ed operusitad sco regina Elisabeth, sche restass ella tuttina, sco che Schiller di, in uffant cun l’arma d’in gigant. Ma i n’è da l’autra vart er betg simpel da sfurzar in spiert losch e talents ambizius en il circul stretg ed en las chaussettas savens fitg banalas da la vita feminina. Ins sto pelvaira esser stà sez en ina tala situaziun, per chapir si’entira pitradad. Igl è l’evla da Goethe cun si’ala blessada.»

Ils 7 da mars 1855: «Co che ma plaschan las poesias da Hebel? Tras ellas sufla in vent da matg frestg, sco ch’igl ha num en la ‹Sonntagsfrühe›. Fiss jau malsauna e liada vi dal letg, ma faschess questa poesia anc pli malsauna da spir brama suenter ina tala damaun da dumengia. Quant nunimitabel ma cumpara Hebel, cur ch’el lascha discurrer la natira en la lingua d’in simpel uffant da la champagna, er là nua ch’in tal uffant la pledenta sco da ses pèr sco en il ‹Morgenstern› ch’è suenter la ‹Sonntagsfrühe› mia chanzun preferida. Ses fragliuns, tubaccaders e marus ma pledentan damain, autras cuntegnan ina grondiusa morala, ma jau na si betg co, la morala na ma pledenta betg en poesias. Ella na para betg propi da sa cunvegnir cun la poesia, ubain ch’ella stuess avair il schlantsch da la chanzun spirituala, sco che quai è il cas tar poets pietus. – Da la frestgezza da Hebel viva insatge en mi’olma, jau sent quai, ma schebain quella sa fa er valair en talas flurs? Vus riais, ami? Mo pazienza, jau ri forsa er pli tard, e tgi che ri sco davos, ri il meglier.»

«Venderdi sontg, l’emprim d’avrigl 1855:

So gehst Du, liebster Jesus, hin, den Tod für mich zu leiden,

Für mich, der ich ein Sünder bin, dich oft vergass in Freuden.

Uschia ha ditg oz cun il poet pietus signur plevon Martin en sia pregia spiertusa e privada. Ina tala chanzun spiertusa, intima, tenera e tuttina plain forza e vardad, sco che nus avain intginas tudestgas, èn las pli bellas perlas da la poesia. Ma reussis ina tala, fiss jau beada, ma jau na ristg betg da m’avischinar a la gronda tematica. En talas uras da veneraziun sco che las portan il di dad oz, sent jau pli viv che mai, quant che ma manca anc per meritar il num d’ina cristiana, ed il vut che noss giuvens confirmands han gist fatg, ma regorda a mes agen, il qual jau hai tegnì sco che fan ils blers: a mesas. Igl ha memia bler pulvra terrestra sin via vers tschiel, nua che Cristus ans è ì ordavant. Ils eveniments da la vita, baud giavinants, baud advers, ans retegnan. Jau discur qua deplorablamain or d’atgna experientscha. Ins na fa betg gist bler nausch, ma ins tralascha baininqual buna chaussa.

Per perstgisa da nossa glieud da la Muntogna sa lascha bain er anc dir insatge. Il materialissem che Vus ans reproschais è en in tschert senn ina chaussa perdunabla sch’ins è occupà tut l’onn cun lavur greva. Sco ch’il spiert ha il suramaun tar ils erudits ed il corp ha magari da patir da quai, uschia ha tar noss simpels purs il corp strapatschà da la lavur da mintgadi monotona, stentusa il suramaun e qua emblid’ins magari ch’ins ha in spiert. E quai che pertutga la negligientscha enragischada, èsi bain bel e simpel da concepir in ideal da la fortuna chasana e burgaisa, ma tant pli grev d’integrar quel en la vita! Latiers tutga ina snegaziun da sasez che n’è pelvaira betg la chaussa da mintgin ed oramai er betg quella da nossa glieud da la Muntogna.»

Jau pudess bunamain scriver or da mintgina da las numerusas brevs talas passaschas spiertusas, vi però be anc ma restrenscher sin paucas.

Dals 2 d’avust 1855: «En paucs dis vai si d’acla, mes Parnass per propi, pertge che si là èn naschidas mias meglras poesias. Betg da smirvegliar! Ins è la in uffant da la natira sco nagliur auter. Tut las cumadaivladads e formalitads da la vita – er nossa glieud da la Muntogna han talas – crodan davent là. Ins dorma en la vestgadira sin il ladritsch, bain u mal, sco ch’i va gist, ed il vent da muntogna fraid dat concerts nocturns cur ch’el tschivla tras las sfessas avertas dal uigl. E la tschajera da la damaun è l’emprim giast sch’ins lascha, cuschinond a la fuaina bassa, avert l’isch pervi dal fim. Ed alura l’alp en proxima vischinanza cun sias stgellas che tunan e grusaidas tardivas ed il brutg purpur ed ils animals amiaivels che vegnan a salidar lur amis e pavladers da l’enviern. ‹Weiter unten, bei den braunen Ställen, hörst du wohl den hellen Sensenklang›, nua ch’il sulegl surri vers la vasta planira cun sia glieud lavurusa che lavura en chamischas alvas e d’aura da tschajera grischa las figuras da tschajera sulas che s’auzan da la terra sco spierts, che cuvran cun lur vels sgulatschants e lenziels da mort ils praders e las dunnas che raschlan e raquintan ad els da tuttas sorts ch’els na dastgan però betg raquintar vinavant. Quai è poesia, e perquai ha la vita alpina er gia fascinà tschient poets. Bleras chanzuns alpinas avain nus gea, per exempel

Von der Alpe tönt das Horn,

Wie so traulich wunderbar,

’s ist doch eine eigne Welt,

Nah dem Himmel etc.

Ma er uschè datiers dal tschiel vegn il chantadur da questa chanzun melanconic sch’el di:

Andre Blumen, andre Wolken, wie in einem Zauberreich,

Nur mein Sehnen und mein Lieben bleibt sich ewig, ewig gleich.

Vegniss l’aria alpina da suflar davent tut ils quitads, sche pens jau ch’ella survegniss bain blers curants. In quità ma fa quella er sche jau pens a mes segiurn si là, numnadamain ch’ella è fraida e tut il fraid m’è antipatic, saja quai en l’aria ubain en il conturn dals umans.»

En la brev precedenta, dals 24 da zercladur 1855, di ella da la vegliadetgna, essend che persunas pli veglias l’èn daventadas amis: «Igl è propi agen, co che glieud giuvna, mattatschs e mattatschas, e betg ils pli pauc profunds, po sa sentir attratga dapli da la vegliadetgna che da la giuventetgna. Betg da sa smirvegliar, essend la vegliadetgna uschè amiaivla e sabia. Quant po ella dar alura, e quant pauc cuntegn ha per ordinari la cumpagnia giuvenila. Jau na sai bain betg, ma jau pens ch’i saja uschia, er en ils stans pli auts. Nossa vita giuvenila sa splega en il reginavel dal crepuscul, dals siemis; ella senta sasezza, n’è però betg buna da s’exprimer, e tschertga oramai sia clerezza en vus, vus cleras olmas amantas e gistas, e beà quels, als quals ellas vegnan encunter sco a mai. Jau hai d’engraziar las pli bellas regurdientschas da mia vita a mes tats e tattas ed a Vus e vegn a ma mussar engraziaivla tras quai che, sche Dieu dat er a mai in atun, quel duaja esser il pli amiaivel pussaivel per mintg’olma giuvna che jau poss cuntanscher. Jau vegn a ma stentar dad esser per mattatschas senza experientscha quai che Vus, mes ami charezza, m’essas uss. Ma reussescha quai, alura vegn mes atun ad esser la pli bella u meglier detg la pli benedida stagiun. Tuttina da quanta miseria ch’ins auda e legia – a mai vulan ils dis da la vegliadetgna – sche be la sanadad ed il cor chaud n’ans bandunan betg, insumma betg parair terribels.»

Ils 3 da settember 1855: «Nundumbraivlas uras fortunadas m’avais Vus da quest onn, ed jau na vi gnanc pensar ch’i duessan arrivar onns, nua che quels ma stuessan mancar. Embarassada e tementada da mes pass in pau temerari As sun jau vegnida encunter. In pled fraid da Vus m’avess scurrentà ler adina. Ma cun tge cordialitad ed affecziun m’avais Vus purschì il maun! Jau l’hai tegnì ferm, e malgrà la differenza da vegliadetgna, furmaziun, relaziuns da viver etc. etc. n’èsi betg be restà tar protecziun da Vossa ed engraziaivladad da mia vart: quai è vaira amicizia da l’olma, sco che betg tut ils umans han la fortuna da l’enconuscher.»

Ils 4 da november 1855: «Pli baud sco uffant era l’atun mia stagiun preferida pervi da las vendidras da maila. Pli tard, cur che jau hai mezza stuì vegnir activa en il tegnairchasa, m’èsi stà la pli malempernaivla pervi da las fatschentas urgentas. I na m’è betg anc vegnì endament lezza giada ch’i vivia en questas lavurs lungurusas, stentusas ina vita miraculusa che po schizunt tschiffar e cuntentar in spiert plain temperament ed ambizius: la vita da l’amur che s’unfrescha en umilitad e pazienza sasezza per delectar nua ch’ella dastga, consolar e mitigiar, nua ch’ella po ed entretscha cun mintgin da ses servetschs ina flur dapli en il tschupè ch’è la benedicziun da la vita da famiglia e na dumonda per tut nagin laud, nagina paja, pertge ch’il pli aut ch’ella basegna – l’amur vicendaivla dals ses – la vegn encunter da sez. Ina tala amur è er il talisman cunter mintga patratg nunsontg u somber, e fiss ella be dada a mintga dunna!»

Ils 31 da december 1855: «Questa saira s’auza baininqual supplica silenziusa, e baininqual giavisch ad auta vusch vers tschiel per l’agen bainstar e quel dad auters. I fiss interessant da bittar uss in’egliada en las chombras dals cors, schizunt en il pli ruassaivel vegni ad undegiar, e nivels da colur rosa e da colur naira vegnan a chatschar in l’auter. Sco l’uffant davant l’isch, davos il qual vegn gist envidà ses pignol da Nadal, uschia stat il fortuna a la sava da l’onn nov, e quel che patescha metta in nov tschupè da perlas sin la fossa da sis speranzas. Ed jau – serain hai cumenzà per mai, in pignol da Nadal ma duaja l’onn nov daventar. Betg glischur giaglia, ma in’atmosfera benedida, quieta ma possia el purtar!»

Ils 23 da mars 1856: «E Vus, mes ami, co vai cun Voss Nov Testament? I sto esser satisfaschant, da lavurar vi dad insatge uschia, da quasi pensar e dir sez ils pleds dal Salvader e d’als impregnar cler e profund en las olmas da noss cumpatriots rumantschs, d’esser intermediatur tranter il divin e lur simpel spiert e da dar sco regurdientscha bainfaschanta in’egliada spiertala en la stivetta privada, nua che la veglia mammetta metta ensemen ses mauns sur ses Nov Testament, prendend londeror consolaziun e speranza per la via en l’auter mund che spetga e mussond daspera cun admoniziuns pupragnantas da tatta versets als biadis. In tal champ d’activitad, tals sguards enavos èn bels e pon preparar ina miaivla saira sontga.»

Ils 15 da matg 1856: «Quai che pertutga Vossa translaziun da la Bibla temais Vus che nossa venerabla lingua rumantscha giaja, almain tar nossa populaziun protestanta da questa vart da las muntognas, vers sia fossa. Quai fiss propi donn! Schebain i manca a la buna Reta bellezza per propi, sch’in tschupè immortal merita ella tuttina. Laschai esser quel Vossa translaziun!

Vus attatgais mia filosofia, e quai bain cun buna raschun, pertge che jau filosofesch be sche jau hai nauscha luna e port latiers differents egliers che ma colureschan il medem object baud rosa, baud verd stgir, ma en mias opiniuns areguard la furmaziun da figlias na crai jau betg – areguard nossas mattatschas champestras – d’esser tant giud via. As imaginai la meglra dunna cun spiert scolà en il circul da glieud fitg brava che n’ha però betg gì la fortuna d’emprender dapli che quai ch’è gist necessari per sia professiun: a questa dunna stoi, malgrà tut sacrifizi e conscienziusadad, alura tuttina daventar magari in pau monoton d’adina udir be da vatgas e lavur champestra, da filar e taisser, entant ch’ina autra che stat cun ses um sin il medem stgalim da furmaziun chatta precis cun exequir fidaivlamain questas fatschentas ses tschiel u sto en tutta cas esser per ses um ina creatira pli sumeglianta ed oramai er charezzada dapli. Quai che pertutga l’amiaivladad, sche è quella tar ina dunna franc da chattar dapli en l’olma che en il spiert, e spiert ed olma ma paran sco dus plats da la stadaira: sa chatta en in da memia, siglia l’autra sco vida en l’aria.»

L’entschatta d’avust da quest onn [1856] èn uss, senza che l’autura avess savì, cumparids en stampa ils ‹Gedichte eine Bündnerischen Landmädchens›. Las aspectativas respectivas da la poeta ch’eran vegnidas trumpadas avant in onn, m’han animà da far ad ella quest onn a medem temp in plaschair nunspetgà. (Signur Stötzner a Schaffusa era numnadamain sa drizzà suenter ch’eran cumparidas las emprimas duas poesias en l’‹Alpenbote› a l’autura ed era sa purschì da surpigliar la stampa. Quellas al eran propi er vegnidas tramessas la stad per invista e faschond a savair sut tge cundiziuns ch’ins al las veglia surlaschar. Bain perquai ch’il librarist n’ha betg chattà en questa moda l’avantatg ch’el intendeva cun sia speculaziun, las ha tramess enavos che las scrittas sajan inferiuras a las stampadas, ed uschia n’èn ellas betg vegnidas stampadas.) Jau hai mez surpiglià ils custs da stampa cun l’intenziun da cuvrir cun il gudogn mias expensas respectivas e da surdar il surpli conscienziusamain a l’autura. Mia suletta paja exteriura per questa lavur dueva esser la libertad, da pudair regalar exemplars tenor plaschair a mes amis. Ils emprims dus exemplars èn però ids in a Sarn a l’autura, il segund a Bad Fideris a sia mamma che sa chattava gist là.

La resposta da Nina, il prim d’avust 1856: «Qua vi da mia maisa dad acla balluccanta, munida be malamain cun utensils da scriver, As exprim jau mes pli sincer engraziament en ina brev, da la quala jau na sai betg, sch’ella As vegn anc a chattar a Cuira. Jau sun stada surstada, gea bunamain intgantada dal cudeschet stampà, ed en il plaschair da mes cor al hai jau mussà ier a plirs amis da Sarn, cur ch’els ans han accumpagnà sin la cresta, nua che nus avain gì pregia ed ina radunanza allegra che tut saja uss puspè ad acla.»

Ils 28 d’avust 1856: «Jau hai bandunà mia maisa d’acla balluccanta, mia funtauna frestga e mia vischina, l’alp e ses puspè qua vi da mia veglia maisa privada, da la quala jau As hai gia scrit uschè bleras giadas e la quala è gia stada perditga da baininqual patratg cordial drizzà a Vus e respund Vossa chara brev. E l’emprim da tut in viva sin las dunnas! Na fiss la chara dunna professoressa betg stada, avessas Vus forsa tuttina targlinà in pau cun la stampa ed jau fiss stada in pau permalada. Bain po questa chaussa er avair sias spinas – jau crai en quai e quint cun ellas en mes spiert –, a las qualas jau na vegn forsa betg dad ir or da via e las qualas jau surpigl. Pertge che malgrà questas spinas, da las qualas Vus m’avais avertì gia pli baud, ma sent jau sch sch’ins m’avess prendì in grond paus giu da mi’olma. Questas poesias vulevan vegnir a la glisch e na m’han laschà nagin ruaus. Be tgi ch’ha sez resentì quai, è bun da ma chapir. Igl è stà in sentiment sul che m’ha turmentà dapi intgins onns e dal qual jau sun uss liberà. Jau sun vegnì chatschà sco d’ina pussanza estra d’ir cuntut a la publicitad, quai che va uschiglio dal tuttafatg cunter mia natira schenada, quieta. Pertge che jau ma retirava gea uschiglio dapertut e n’enconuscheva per uschè da dir nagin’ambiziun, nagin regl da vulair plaschair. Ma uss sun jau passada or da mia retratgadad ed i po ir sco ch’i vul, sche hai jau mezza vulì quai. Cun egliada plain confidenza guard jau oramai er en il lontan e sper da ma mantegnair il ruaus e la tenuta che jau m’aveva imaginà.

Ma uss As stoss jau anc descriver noss ultim viadi da la dumengia passada sin il fil da la Mantogna. Vus enconuschais lez bel piz verd. As imaginai uss anc vitiers in tschiel pur d’in blau profund (ils 10 d’avust) ed in sulegl che brischava quel di giu en la val, ma laschava sentir si qua be il pli empernaivel chaud. L’idea da tegnair qua ina pregia ha gì noss signur plevon Martin, ed igl è stà ina buna, pertge che giu a Sarn fiss la pregia stada visitada pli pauc che sisura en il tempel magnific, erigì dal maun dal maister suprem. Enstagl dal palantschieu da crappa umid avain nus gì qua la cuverta verda loma che savurava dad ervas alpinas e flurs frestgas, las paraids in ritg tschupè da muntognas, per lung dal qual l’egl sa mova uschè fortunà, dal maiestus a l’amabel, ed è dapertut intgantà.

Il signur plevon ha l’emprim legì il 104avel psalm ed ha alura tegnì in referat ch’è stà sco tut sias pregias cler, spiertus e flurind. Il conturn ha rendì en si’atgna moda chapibel ed evident il psalm ed il pled. Da temp en temp ha el fatg ina pausa ed ha laschà chantar nossa giuventetgna chanzuns ch’el elegeva sez. Enturn el stevan bain gruppads blers auditurs per gronda part giuvens. Qua ils giuven signurs da Sarn e las damas – jau las numnel uschia pervi da lur chapels da strom e bindels sgulatschants, lur culierins alvs, airis e lur posiziun ardida, magnifica; là in triep da mattatschas da la Stussavgia, umilitaivlas senza chapels, che guardavan cun respect visibel, forsa er betg senza scuidanza si sin quellas; en intgina distanza anc in ulteriur dumber da famegls e schurnaliers da Cazis e la Tumleastga ed enturn quest entir circul da persunas devoziusas u distractas las vatgas che purtavan oz lur meglras stgellas, surtunavan betg darar cun quellas la pregia ed il chant e n’eran betg da dumagnar davent. Dapertut chatschavan els lur lungas fatschas paschaivlas en il rudè d’umans, svegliond tras quai malaveglia tar ils serius ed in surrir tar ils furbaz, e quai surtut ina giada, cur che duas èn sa postadas l’ina a dretga, l’autra a sanestra dal plevon ed han guardà propi festiv.»

Ils 30 da settember 1856: «Dapi intgin temp sun jau propi m’entretschada en la possessiun da mes babs, hai lavurà qua en chasa e sin il funs per ir or da via a la glieud uschè fitg sco che quai sa lascha far cun maniera. Jau sun propi vegnida in pau timida envers la glieud, uschè ditg sco ch’il patratg è anc nov che mes sentiments ils pli intims èn uss daventads il possess da tuts e ch’i vegn discurrì bler da quai. Che quai è il cas sai jau malgrà mia retratgadad. Nagina da mias amias ruralas ma visita senza raquintar istorgias davart quai, talas che ma legran e talas che sveglian en mai patratgs serius. La buna glieud na sa betg chapir che jau n’hai anc gì nagin marus, scrivend jau gea chanzuns uschè amuraivlas e sa smirveglian sur mesira ch’ella n’ha mai enconuschì il signur adurà. Dieu saja ludà ch’ils sonets èn restads davent! Fissan be er las bleras nonnas davent! Ins m’ha dumandà dacurt, sche jau veglia vegnir catolica u maridar in catolic che jau mussia uschè bler amur per las claustras. E questas bleras istorgias claustralas èn pelvaira in object singular per la musa d’ina mattatscha protestanta dal 19avel tschientaner.

Ils 50 exemplars che m’èn vegnids tramess hai jau uss lura bunamain regalà tuts. Els èn sgulads davent, jau na sai mez betg co. Intgina glieud vuleva emprestar, autra cumprar e ma guardava cun tant respect e supplitgond che jau hai cret en mia grondaschia che tgi che s’interessia il pli fitg persuenter saja il pli degn da quest pitschen regal, e propi m’è vegnì engrazià il pli cordial da tals che jau avess spetgà quai il pli pauc. In da Scharans m’ha tramess in schierl colossal plain tschareschas cotschnas e nairas cun mess bellin tranteren feglia verda ed ha exprimì en sia notizia agiuntada il giavisch che quellas ma possian far tuttina bler plaschair sco mias poesias ad el. Pudessan nus be vesair Vus bainprest si qua, ma damaun almain smanatscha in di da plievgia e forsa gia baud la cuverta da fossa argentina da la prada, sch’ins po crair als profets da l’aura.

Du weinst, Natur, und lässt in stiller Trauer

Den langen Nebelschleier niederwallen,

Die Blumenkron’, die deiner Stirn entfallen,

Ersetzt ein Silberreif, du fühlst’s mit Schauer.

La poesietta s’extenda al sonet, damaun la finiziun.

Ils 7 d’october 1856: «Mias brevs a Vus, mes char, m’èn ina sort diari, nua che jau depon mes profund intern, ed jau sai che Voss surrir, magari forsa er ina larma vegn a giaschair lasur. Mia vita passada ed actuala passa oramai a moda uschè clera sper mai vi cur che jau conversesch cun Vus, sco quai ch’igl è uschiglio mo il cas cun mamezza. Jau ves l’ideal da mi’uffanza, il qual ha consistì en quai da mai bandunar mes geniturs e da viver dal tuttafatg per els e per la poesia, co che jau sun alura, en la speranza da m’instruir en quest’ultima, m’avischinada l’emprim uschè schenada a Vus, mes ami, co ch’il bel che vegn ditg lasura ha alura fascinà per curt temp mes simpel senn ed autras relaziuns m’han mess en ina luna loma, irritabla ed han disturbà per in tschert temp mes ruaus, il qual è però returnà grazia a Vossa intermediaziun. La publicaziun da mias poesias m’ha gia procurà bleras bellas uras. La retratgadad da mia vita, la moda intima, cun la quala jau sent per mintga creatira che ma circumdescha, gea schizunt per il pli pitschen animal, ma rendan natiralmain bunamain betg abla da ma dustar cunter tschertas impressiuns. La moda tenera, raschunaivla, cun la quala jau sun er vegnida tractada en quest temp m’ha fatg indescriviblamain bain. Ma che uschè blers ma puprognan uss, quai che ma pudess far daventar superbia, fa be che jau vegn pli miaivla e modesta. Durant l’enviern crai jau da pudair impunder a moda empernaivla mias uras libras. Las olmas da las pli charinas chanzuns sgulatschan enturn mai e spetgan be sin il temp adattà da vengir manadas en vita. Perquai ma legrel jau sin l’enviern, cumbain ch’el na ma cunvegna uschiglio betg.»

Or da quests extracts da las brevs da mia giuvn’amia, reproducids verbalmain areguard il senn e cun paucas excepziuns er areguard la furma, resorta bain detg avunda ch’il ‹Bündnerisches Landmädchen› ch’ha dà tant da discurrer tras sias poesias n’è betg mo sco poeta, mabain er tras si’educaziun spiertala ina matta propi extraordinaria. Gea sch’ins integrass en ina segunda ediziun da sias poesias quests excerpts or da sias brevs, sun jau persvasa che quellas svegliassan tar blers betg damain respect ed admiraziun envers l’autura che las poesias sezzas. Gea blers èn s’interessads qua e là per sias cundiziuns da viver, e tge als pudess esser pli bainvis e pli instructiv en quest reguard che questa fidaivla reproducziun da ses anim en brevs privadas scrittas ad in ami, en il qual ella ha tutta confidenza.

Jau na poss strusch dir, per quant bleras uras empernaivlas ch’han procurà e quant plaschair che m’han fatg ils ultims dus onns questas poesias e brevs. Èn gea la confidenza ed amur, da tge vart ch’ellas vegnan, insatge fitg agreabel e captivant e da tant pli valur, sch’ellas vegnan d’ina olma, la quala nus sperain da pudair influenzar a moda benefizienta ed a la qual nus pudain demussar tut respect. En la vegliadetgna, nua ch’igl ans fa tant pli fadia da far novas amicizias, ans èn talas apparientschas dubel empernaivlas, ed uschia n’han la purezza da l’olma, ils bels talents e la cumplaina fiduzia, cun la quala questa buna matta m’è vegnida encunter, betg pudì fallar l’impressiun fortifitganta sin mes anim. Igl è sa sviluppà tranter nus ina relaziun ch’ins pudess bain numnar a moda poetica amur platonica, la quala jau vi però tuttina numnar pli gugent da mia vart amur paterna, da sia vart amur uffantila, e la quala m’ha, gist perquai ch’ella è stada uschè nunspetgada en mes onns, fatg uschè bain e m’ha embellì talmain questa part da la vita.

Reflexiuns

La peda che la providientscha m’ha concedì la saira da mia vita, è bain er in dals regals per ils quals jau hai d’engraziar il pli fitg. En ils affars da mintgadi vegnan il temp e las forzas absorbads e consumads a moda uschè multifara ed er entras baininqual chaussa pitschna e dischagreabla; per il spiert che pensa, che sa sfadia, che sa drizza vers il pli aut e sa stenta per sia furmaziun morala è la peda – jau manegel la chaschun da pudair eleger libramain ils objects da si’occupaziun e da pudair sa surdar a quels – bain ina grondiusa chaussa. E sch’ils senns daventan er pli muts entras la vegliadetgna, baininqual illusiun ch’ans ha lusingià pli baud perda ses regl, il circul dals amis daventa pli pitschen tras lur mort u tras autra schliaziun dals lioms, sch’ans restan tuttina ils morts cun lur ovras entusiasmantas sco vairs amis, en la societad dals quals ins sa senta adina uschè bain.

E quant grondius ha la providientscha endrizzà tut! Quai ans daventa adina pli evident, sch’il spiert sa drizza be vers l’umanitad, vers l’eternitad! Da ses spiert, ans di la scrittira, ans haja Dieu dà ina sbrinzla, e quai è avunda per che quel sa mantegnia en l’uman, sa sviluppia, per ch’il pitschen graunin daventia ina planta magnifica. E ch’el fetschia quai a moda uschè cumplaina sco pussaivel, perquai è ordinada per il singul la successiun da las fasas da la vita e per las naziuns las differentas epocas. Nagut essenzial na va a perder al spiert dal singul davent da si’emprima uffanza; ma mintga fasa, uffanza, giuventetgna, virilitad e vegliadetgna sa sviluppan en el predominantamain quella u l’autra da sias forzas da l’olma, sinaquai ch’i vegnia cuntanschì in resultat uschè vast sco pussaivel. Quant unilateral e nunperfetg stuess esser per sia furmaziun quai che po porscher in a singula fasa da sia vita er sut las meglras cundiziuns ed en tutta ritgezza! E betg auter èsi cun la vita dals pievels e da lur epocas. Mintga pievel duai chattar en sias particularitads in’epoca ch’è adattada spezialmain bain per ses svilup. Sur lung temp sa mova el forsa inconscient, ma alura er conscientamain e cun sa sfadiar decididamain vers questa finamira. Arriva al cunfin sa mida alura l’aspiraziun e perquai che sa mussan alura tendenzas oppostas: ina pli conservativa che na vul betg desister dal vertent, ed ina pli movibla, orientada vers novas finamiras, naschan cumbat e guerra.

Quai è la lescha perpetna en la regenza dal mund. Beà quel che po distinguer ils segns dal temp e tira a niz quels conscienziusamain! Tgi ch’als survesa, a quel è tut sa stentar e sa sfadiar invan.

Finiziun (scritta dad Iduna Carisch-Lenz)

Uschè lunsch l’autur, la vita dal qual è stà in cumbat permanent per perfecziunament moral e religius ed il qual n’ha manchentà nagina chaschun da promover tuts dus er en il circul chasan pli stretg, en ses operar uffizial, gea da promover en mintga moda pussaivla e da collavurar uschia en quest sco er en blers auters reguards tenor meglier savair e pudair per il bainstar da sia patria ch’al steva talmain a cor. Da sia premura e ses operar nunstanclentaivel en sia professiun pon ses anteriurs scolars e parochians dar la meglra perditga, medemamain sias lavurs scrittas, per part fitg difficultusas, da sia lavurusadad perseveranta sin quest champ.

Cun entusiassem giuvenil beneventava el, schizunt anc en si’auta vegliadetgna, mintg’ovra nobla da la litteratura ch’era cumparida da nov u ch’al era anc nunenconuschenta, oravant tut sch’el dastgava sperar da quella ina bun’influenza areguard il numnà survart. Las ovras istoricas da L. Ranke e Macaulay ha el studegià ils ultims onns cun grond’aspiraziun per lur auturs; Channing al era daventà in char ami, bunamain indispensabel, e las scrittiras da Bunsen sco er diversas autras novas scrittiras squisitas, las qualas el, sco las surmenziunadas, na legeva betg mo, mabain studegiava veritablamain faschond londeror excerpts e mettend en scrit sias atgnas remartgas e parairis davart lur cuntegn, quai ch’al ha mess ils ultims mais da sia vita per il pli en in stadi d’anim elevà, fortunà.

Be ina chaussa al ha mancà en quests muments: l’ami ch’avess sco frar en uffizi spiritual pudì sa laschar en cun el sin quests interess superiurs, cun il qual el avess pudì stgamiar ideas ed opiniuns. Betg ch’i avess mancà ad el a Cuira chars amis, stimads dad el sinceramain, che fissan stads abels da far quai; ma els eran, essend en uffizi, liads memia fitg tras lur ulteriura operusadad; el als veseva oramai darar e be per curts muments.

Qua è arrivada l’allegraivla nova che signur plevon von Raschèr vegnia a returnar cun sia famiglia da Napoli. Quant fitg ch’el stimava quest ami da pli baud e sia dunna curtaschaivla resorta cler avunda da quai ch’el di en sia biografia dad els, ed i na fa oramai betg smirvegliar che questa perspectiva al legrava profundamain e ch’el quintava da pudair passentar en lur cumpagnia las pli daletgaivlas uras. E pelvaira ha el pudì giudair quellas intginas giadas, quasi sco prova da las sairadas ch’el aveva sperà da pudair passentar cun els durant l’enviern, essend els arrivads paucas emnas avant sia mort. Questa reuniun è stà per el ina da las benedicziuns che Dieu al ha concedì durant sia vita, la quala el aveva gist mess en scrit ed uschia anc laschà passar ina giada en revista, ed anc l’ultima saira ch’el aveva envidà quests chars amis tar sai, ha el exprimì davant els plain emoziun si’engraziaivladad envers la providientscha d’avair dirigì el a moda uschè chara e buntadaivla ed allegond diversas cumprovas persuenter.

Gea, ella è sa cumprovada envers el, questa direcziun chara e buntadaivla, fin si’ultima fladada, essend el, senza pli grondas dolurs u suffrientschas, vegnì clamà miaivlamain da la cretta a la contemplaziun.

Mort da l’autur

Ses pèz n’era mai stà resistent, el aveva gì l’enviern passà sur pli lung temp tuss, sa sentiva dapi lura main ferm ed aveva en spezial cun ir ensi ina pressiun sin il pèz, ma n’era uschiglio sa lamentà da nagins sintoms da sa sentir mal, cumbain che baininqual chaussa laschava sminar ch’el crajeva che sia fin na saja betg pli lontana. Sco mesira preventiva per rinforzar ses pèz sin il proxim enviern, al ha ina curta cura da bogn parì cunvegnenta, ed el è sa decidì da far ina tala a Fadrein.

La damaun dals 16 da fanadur 1858 dueva el sa metter sin via. Sco ch’el aveva per disa da far mintga damaun e mintga saira, ha el legì avant or dal ‹Berliner Gesangbuche zum gottesdienstlichen Gebrauche für evangelische Gemeinden›, e quai la bella chanzun nr. 799: ‹Lob sei dir, der den Morgen› etc., l’ultim vers da la quala sa cloma:

Getrost, mein Geist, ermüde

In deinem Kampfe nicht!

Dich stärket Gottes Friede

Mit Kraft und Zuversicht.

Ermuntre Dich und streite,

Des Sieges Lohn ist nah!

Getrost! vielleicht ist heute

Des Kampfes Ende da.

Ils pleds finals ha el anc repetì per sai dad aut durant sortir. Suenter ch’el ha gì serrà l’isch ha la fantschella, ch’aveva per disa da prender part da la devoziun, dumandà sia signura: «Avais vis quant affectuus ch’il signur professer ha guardà sin Vus durant ensolver? Igl era sco sch’el vuless anc s’imprimer endretg Voss maletg per al prender cun sai.»

El era sa semtgà pli baud che necessari per la partenza ed è alura anc sesì cun tut speziala cordialitad sper sua dunna, per anc, sco ch’el ha ditg, passentar l’ultima ura cun ella cun baterlar. Vers las nov ha el, sco ch’igl ha parì, prendì saun ed allegher cumià dad ella, e l’autra damaun, bunamain da las medemas uras, ha ella survegnì la novitad tant nunspetgada sco commoventa da sia mort.

Ils 16 da fanadur è stà in dals pli stitgs dis da lezza stad chauda, ed en la chalur da mezdi era el sa mess a pe sin la stentusa via vers il bogn. Là è el arrivà da buna luna ma terriblamain chalirà ed ha gì grond plaschair d’entupar là ses ami Iseppi, signur chapitani Gubert von Salis cun dunna e soras ed auters chars giasts, tranter auter il signur plevon da Zezras, il qual è pli tard, sin pugn da mort, s’occupà dad el cun tutt’affecziun. Uschia ha el emblidà la stancladad e la chalira, essend che ses spiert viv al auzava adina sur ses sentir corporal, è sa trategnì cun ils chars amis per gronda part anc al liber ed ha accumpagnà la saira la famiglia von Salis discurrind e skerzond in toc dal munt giuadora. Dumandond quella el cun prender cumià sch’el veglia laschar drizzar or insatge a chasa, ha el respundì.: «Schai a mia chara dunna che sche jau returnia uschè allegher e saun dal bogn sco quai che jau saja vegnì nà qua, alura haja jau pelvaira fatg ina buna cura.» Fin vers las indesch è el sinaquai, approfundà plain entusiassem en in discurs davart dumondas moralas e religiusas ch’al stevan a cor, ì cun Iseppi davant il bogn si e giu, fin ch’in ferm urizi als ha sfurzà d’ir sut tetg ed el è sa rendì en la stivetta en la terza auzada, nua ch’ins al aveva alloschà ensemen cun in magister giuven e stimabel da Feldkirch, per betg al stuair trametter davent per mancanza da plaz, essend il bogn pli che plain. Quel durmi a gia ed ha udì be mez en il siemi sia perstgisa ch’el al vegnia a disturbar dublamain, perquai ch’el stoppia per part anc pachetar or ses urden. Las duas da la notg è il signur numnà sa dasdà, crajend d’udir el a runtgir dad aut. El ha vis ad arder ina glisch ch’el vegn ad avair envidà per prender insatge or da la valisch, cur ch’el ha cumenzà a sa sentir mal. Quella steva giun plaun sper ses letg, nua ch’el l’aveva probablamain tschentà per ch’ella na disturbia betg ses vischin. Lez, realisond ch’il tun ch’el aveva udì saja plitost in ragagnar, è svelt ì vi tar el a dumandar sch’i al manchia insatge, ma n’ha gia survegnì nagina resposta pli. Plain tema è el currì tar il proxim isch per agid; or da là hai però tunà: «Gidai vus sezs, jau na poss er betg gidar!» Qua è el ì tar il segund isch. Là durmiva la signurina von Toggenburg da Zezras, bain enconuschenta per ses spiert ed anim e per sia beneficenza; lezza ha dalunga fatg clamar il medi ed al ha supplitgà da sa proveder cun tut quai ch’i dovria per in tagl d’avaina. En paucas minutas è quel stà qua, accumpagnà dad ella che purscheva uss sezza dapertut maun. Ma il sang na culava betg pli, e ses spiert immortal era gia s’auzà ad aut vers la funtauna da la glisch. Er qua aveva Dieu exaudì ses giavisch exprimì uschè savens al dond anc la forza da cumplenir sia translaziun dal Nov Testament ch’al era stada talmain a cor, e d’al clamar da questa vita avant che sias forzas da spiert e da corp sa sminueschian ed al impedeschian da sa deditgar ad in’activitad nizzaivla. Tras ina mort spezialmain leva e fortunada è el vegnì manà en lezza gloria, l’idea da la quala el aveva gia resentì qua. Ses di da mort è stà il medem sco ch’al era ì ordavant avant 23 onns sia emprima dunna ch’al era stada uschè chara.

Indicaziuns bibliograficas

Otto Carisch: Rückblick auf mein Leben. Autobiographie eines Pfarrers, Schulmanns, Philanthropen und Lexikographen, 1789–1858. (Quellen und Forschungen zur Bündner Geschichte, tom 4, ed. Ursula ed Ursus Brunold-Bigler), 1993.

Licenza