ტაციტუსის ცნობები საქართველოს შესახებ (შესავალი ნარკვევი)
[edit]ანტიკური სამყაროს ისტორიოგრაფიის უდიდესი წარმომადგენლის კორნელიუს ტაციტუსის ცხოვრების შესახებ ძალიან მცირე რამ ვიცით და, რაც ვიცით, ისიც უმთავრესად მისივე თხზულებებიდან და მისი მეგობრის პლინიუს მცირის წერილებიდანაა გამოწვლილული. მისი ცხოვრების ასე თუ ისე მტკიცედ დადგენილ თარიღებად ითვლება შემდეგი ფაქტები. ახ. წ. 78 წ., როგორც მისი თხზულების „აგრი- კოლის“ მე-9 თავიდან ჩანს, ცოლად შეირთო გნეუს იულიუს აგრიკოლას, მაშინდელი ცნობილი სახელმწიფო მოღვაწისა და სარდლის, ასული. 88 წელს მას ვხედავთ პრეტორად და სეკულარულ გართობათა თხუთმეტკაციანი კოლეგიის წევრად (ანალები, XI, II). 97 თუ 98 წლებში კონსულად ყოფილა (პლინიუს მცირე, წერილები, II, 1,6), 113-116 (თუ 111--112) წლებში კი აზიის პროვინციას გამგებლობდა, როგორც პროკონსული, რაც ერთი წარწერის ცნობით დასტურდება.
თვითონვე აღნიშნავს, „ჩემი სასამსახურო აღზევება დაიწყო ვესპასიანუსის დროს, გრძელდებოდა ტიტუსის დროს, და კიდევ უფრო წინ წაიწია დომიციანუსის დროსო" (ისტ., I, I). ყოველივე ამის მიხედვით ასკვნიან, რომ დაახლოებით 55-56 წლებში უნდა იყოს დაბადებული. მაგრამ თვით დაბადების ადგილი უცნობია და არა თუ დაბადების ადგილი, მისი praenomen-იც ვერ დაუდგენიათ მკვლევრებს. ხელნაწერი Mediceus-ის თანახმად მისი პრენომენი არის "პუბლიუს", ხოლო V საუკუნის მწერალი აპოლინარის სიდონიუსი და გვიანდელი ხელნაწერები „გაიუსს” უწოდებენ. შესაძლებლად თვლიან, რომ იქნებ მისი მამა იყო ბელგიის გალიაში პროკურატორად მყოფი ის კორნელიუს ტაციტუსი, რომელსაც პლინიუს უფროსი ახსენებს თავის „ბუნების ისტორიაში" (VII, 76).
ჩანს, ტაციტუსი წარჩინებული და მდიდარი ოჯახის შვილი ყოფილა, რადგან მას თავისი დროის კვალობაზე შესანიშნავი განათლება აქვს მიღებული, სახელმწიფო მოღვაწეობის სარბიელზე სრული კარიერა შეუსრულებია და მაღალი წოდების მანდილოსანიც შეურთავს ადრევე. ამასთანავე აშკარად ემჩნევა არისტოკრატი რომაელის ამპარტავნობა — მდაბალი კლასის წარმომადგენლებსა და უცხოელთ ქედ- მაღალი წარჩინებულის თვალით დასცქერის.
ტაციტუსის ღრმა რიტორიკული განათლება აშკარად გამოსჭვივის მის ყველა თხზულებაში და დიდი სახელიც ჰქონია, როგორც ორატორს (შდრ. პლინიუს მცირეს წერილები, II,.1, 6; II, 11, 17). მისი ყველაზე ადრინდელი ნაწარმოებიც სწორედ საორატორო ხელოვნებას შეეხება. „Dialogus de oratoribus" „დიალოგი ორატორთა შესახებ" — წარმოადგენს ნაშრომს საორატორო ხელოვნების დაცემის მიზეზთა შესახებ იმპერიის ხანაში და ციცერონის სტილითაა გამართული. დიალოგის ამბავი თითქოს 74-75 წლებში ხდება, მაგრამ შეთხზვის თარიღი კი უცნობია. ვარაუდობენ, რომ იგი დომიციანუსის გარდაცვალებამდე (96 წ.) მაინც ვერ გამოქვეყნდებოდა. ტაციტუსის დანარჩენი თხზულებანი ისტორიული ხასიათისაა. სანამ თავის დიდ და სახელგანთქმულ საისტორიო შრომებს „ისტორიასა" და „ანალებს" დაწერდა, ორი მომცრო ნაწარმოები კიდევ გამოუქვეყნებია. 98 წელს გამოსულად ჩანს „აგრიკოლა“, რომელიც მისი სიმამრის ბიოგრაფიას წარმოადგენს და სახოტბო იერი აქვს. მასში მნიშვნელოვანი ნაწილი უჭირავს ბრიტანეთის აღწერილობას, სადაც გამგებლად იყო ეს მოღვაწე.
დაახლოებით იმავე ხანებში გამოქვეყნებული „გერმანია" აღწერილობითი ხასიათისაა და უდიდესი მნიშვნელობა აქვს გერმანელთა უძველესი ისტორიის შესწავლისათვის.
ტაციტუსის უმნიშვნელოვანესი თხზულებებია „ისტორია" (Histo riae), რომელიც, უფრო სწორი იქნება, რომ ქართულად ვთარგმნოთ, როგორც „ისტორიანი“ და „ანალები“ (Annales).
ისტორია იწყება ახ. წ. 69 წლის 1 იანვრიდან და აღწერილია ამბები დომიციანუსის სიკვდილამდე (96 წ.), შემდეგ კი აღუწერია ადრინდელი ხანა — ოქტავიანუს ავგუსტუსის გარდაცვალებიდან 68 წლის მიწურულამდე. ზოგიერთი მითითების საფუძველზე დაასკვნიან, რომ „ისტორია“ შეთხზულია 104-109 წლებში, ხოლო „ანალებში" უკანასკნელად 117 წლის ამბებზეა გადაკრული სიტყვა.
„ისტორია", როგორც ფიქრობენ, 14 წიგნისაგან შედგებოდა, რომელთაგან ჩვენამდე სრულად მოაღწია მხოლოდ დასაწყისის ოთხმა წიგნმა და V-ს ნაწილმა. ამ თხზულებაში გადმოცემული უნდა ყოფილიყო რომის ისტორია გალბას მეორე კონსულობიდან (69 წ. ახ. წ.) დომიციანუსის სიკვდილამდე (96 წ.), მაგრამ მოღწეულ ნაწილში მხოლოდ 69-70 წლების ამბებიღაა შემორჩენილი.
რაც შეეხება „ანალებს“, რომელიც „ისტორიის" შემდეგ დაიწერა, იგი მოიცავდა წინარე ხანას — ოქტავიანუს ავგუსტუსის გარდაცვალებიდან (14 წ. ახ. წ.) 69 წლამდე — ნერონის სიკვდილამდე და მეორე სახელად ერქვა „ღვთაებრივი ავგუსტუსის გარდაცვალების შემდგომი (ისტორია)" („Aხ excessu divi Augusti”). ტაციტუსმა ალბათ ტიტუს ლივიუსის წაბაძვითაც (ლივიუსის ისტორიას ჰქვია - „Ab urbe condita librj" —„ქალაქის [ე. ი. რომის] დაარსების შემდგომი [ისტორია]" შეარქვა ეს სახელი და თანაც თითქმის იქიდან იწყებდა თავის ანალებს, სადაც ლივიუსმა შეწყვიტა თხრობა. არც ანალებს მოუღწევია ჩვენამდე სრული სახით, გვაქვს მხოლოდ პირველი 4 წიგნი, V-ს დასაწყისი, VI დასაწყისის გარეშე, რომელნიც თითქმის სრულად შეიცავენ იმპერატორ ტიბერიუსის მე- ფობის ხანას. შემდეგ მიღწეულია XI-XVI წიგნები, ოღონდ XI-ეს დასაწყისი აკლია, XVI-ეს კი დასასრული. XI და XII წიგნები კლავდიუსის მეფობის ბოლო წლების ამბებს შეიცავს, XIII-XVI წიგნები კი ნერონის მეფობისას 66 წლამდე, ე. ი. გვაქვს რომის ისტორია 14-29, 31-37 და 47-66 წლებისა.
ტაციტუსი თითქმის თანამედროვეა მის მიერ აღწერილი ამბებისა, ამასთანავე, როგორც დადასტურებულია სამეცნიერო ლიტერატურაში, იგი ეყრდნობა დიდძალ პირველ წყაროებს (მაგ., სენატის სხდომათა ოქმებს, წარმოთქმულ სიტყვათა დედნებს, სახელმწიფო საბუთებს და სხვ.) და საკმაოდ კრიტიკულადაც ეკიდება მათ.
მიუხედავად იმისა, რომ ტაციტუსის თხრობის ცენტრში მხოლოდ რომია და პროვინციებისა და საგარეო ვითარების ზოგიერთ ამბავს უმეტესწილად გაკვრით ეხება, ჩვენი ქვეყნის ისტორიის საკმაოდ მნიშვნელოვანი და მოზრდილი პერიოდის მიმართ თითქმის სრულიად მოკლებული ვიქნებოდით ცნობებს, რომ ტაციტუსის ეს ზემოხსენებული თხზულებები არა.
ტაციტუსი გადმოგვცემს რომისა და იმ დროს მძლავრი პართიის ერთმანეთში ჭიდილს და ამ ჭიდილში იბერიისა და სომხეთის მონაწილეობის ამბებს ავგუსტუსის შემდეგდროინდელ ხანაში და განსაკუთრებით კი ნერონის დროს. მისი ცნობები ხელს გვიწყობს ფარდა ავხადოთ რომაელთა ექსპანსიონისტურ, ვერაგულ პოლიტიკას კავკასიასა და დაპყრობილ პროვინციებში.
საგანგებოდ აღსანიშნავია მისი „ისტორიის" ცნობები ნააზატევი ანიკეტის ბელადობით მომხდარი აჯანყების შესახებ, რომელშიაც, ჩანს, მონათა ფართო მასებმა და რომაელთაგან შევიწროებულმა შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროებზე მცხოვრებმა ქართველმა ტომებმა მიიღეს ძირითადად მონაწილეობა. ტაციტუსის გარდა ამ საინტერესო აჯანყებაზე სხვა არავითარი წყარო არ მოგვეპოვება. ტაციტუსი და მისი შრომები, განსაკუთრებით აღორძინების ხანიდან მოყოლებული, დიდი პოპულარობით სარგებლობდა ყველა ეპოქაში და უამრავი გამოკვლევა აქვს მიძღვნილი მასთან დაკავშირებულ საკითხებს.
ტაციტუსის ტექსტი გარდა იმისა, რომ ძალიან ფრაგმენტულად არის მოღწეული ჩვენამდე, ისედაც მძიმე მდგომარეობაშია — ყველა მისი თხზულებისათვის ფაქტიურად მხოლოდ თითო სრულფასოვანი ხელნაწერი მოგვეპოვება, დანარჩენები კი მათ პირებს წარმოადგენენ. გასათვალისწინებელია ის საყოველთაოდ აღიარებული ფაქტიც, რომ ძველ ლათინურ ხელნაწერებში საერთოდ უფრო მეტი შეცდომები ჩანს, ვიდრე ძველ ბერძნულებში, რადგან შუასაუკუნეების გადამწერებმა (ძველ ბერძნულ და ლათინურ ხელნაწერთა დიდი უმრავლესობა ამ ხანას ეკუთვნის) გაცილებით უკეთ იცოდნენ ძველი ბერძნული, ვიდრე კლასიკური ლათინური. აგრეთვე სრულიად მოკლებული ვართ საშუალებას გავიგოთ, ჩვენამდე მოღწეული ესა თუ ის ტექსტი დედნის მერამდენე პირს წარმოადგენს.
საერთოდ, როგორც აღნიშნავენ, ამ მხრივ, ასეთი მძიმე ხვედრი ანტიკური ხანის თითქმის არც ერთ დიდ მწერალს არ რგებია წილად. ამიტომ იყო, რომ მრავალი შეცდომით მოღწეული ტაციტუსის ტექსტი, რომლისადმიც მისი აღმოჩენიდანვე დიდ ინტერესს იჩენდნენ, ბევრი ფილოლოგიური მანიპულაციის ობიექტი გახდა და თანამედროვე გამოცემებში მოთავსებული ტექსტი ფილოლოგთა მრავალი თაობის გულმოდგინე მუშაობის წყალობითაა გამართული, მაგრამ მაინც ჯერ კიდევ ეჭვს იწვევს ზოგი ბუნდოვანი ადგილის ინტერპრეტაცია.
ანალების პირველი 6 წიგნისათვის მხოლოდ ერთი ხელნაწერი არსებობს ე. წ. Codex Mediceus I ანუ Laurentianus, რომელიც ვესტფალიაში აღმოაჩინეს XVI სის დასაწყისში და მიართვეს პაპა ლევ X-ეს — ჯიოვანი მედიჩის. მისი გარდაცვალების შემდეგ კი მედიჩების ბიბლიოთე- კაში მოხვდა. ეს ხელნაწერი IX საუკუნეშია გადაწერილი.
„ანალების" VII-X და „ისტორიის" V- XVII წიგნები დაკარგულია. ამ თხზულებათა დანარჩენი ნაწილებიც მხოლოდ ერთი ხელნაწერითაა ცნობილი — Lediceus II, რომელიც, ჩანს, XI საუკუნეზე ძველი არ უნდა იყოს „გერმანია" და „დიალოგი ორატორებისათვის“ მოღწეულია ორი ხელნაწერით — Leidensis A, რომელსაც აგრეთვე ეწოდება Perizonianus — იმ სწავლულის სახელის მიხედვით, რომელსაც ჰკუთვნებია იგი, და Vaticanus B. ორივენი გადმოუწერიათ ერთი ხელნაწერიდან, რომელიც ახლა დაკარგულია, I460 წელს კი იტალიაში ჩამოუტანიათ. „აგრიკოლასიც“ ორი ხელნაწერი არსებობს — ვატიკანის Г და Д, რომლებიც აგრეთვე სხვა დაკარგული ხელნაწერიდანაა გადმოწერილი. დაახლოებით 1490 წელს კი ისიც იტალიაში ყოფილა ჩამოტანილი. ფიქრობენ, რომ ორივე ეს დაკარგული ხელნაწერი იმავე კოდექსის ნაწილებს წარმოადგენდა, რომელსაც Mediceus I ეკუთვნის.
ჩვენი მუშაობის დროს ახლაც იმავე პრინციპებით ვხელმძღვანელობდით, რომლებითაც აქამდე გვიმუშავია საქართველოს შესახებ უცხო მწერლების თხზულებათაგან ცნობების ამოკრებაზე — ვცდილობდით რაც შეიძლება სრულად გაგვეთვალისწინებინა ჩვენი ქვეყნის შესახებ ცნობები და ამიტომ მნიშვნელოვნად გავწიეთ ის ფარგლები, რომლებითაც შემოზღუდულა6 აკად. ვ. ლატიშევის ცნობილი კრებულის თანამშრომლები. კერძოდ, მეტი ყურადღება მივაქციეთ ტაციტუსის თხზულებებში საკმაოდ ფართოდ გაშუქებულ მაშინდელი აღმოსავლეთის ამბებს — რომისა და პართიის ურთიერთობას, აგრეთვე სომხეთისათვის დავას.
ლატიშევის ტექსტთან შედარებით, ამ რიგის შემომატებული ადგილებიდან აღსანიშნავია ანალების II წიგნის 56-ე თავში აღწერილი სომხეთის აღწერილობა, მისი პოლიტიკური მდგომარეობა — ორ დიდ სახელმწიფოს, რომსა და პართიას შორის ყოფნა და ამიტომ უთანხმოების მიზეზად გამოსვლა მათ შორის, რომაელთა მიერ იქ პონტოს მეფის პოლემონის ძის ზენონის გამეფება არტაქსიას სახელით (ტ. I, გვ. 71).
უფრო მეტი სისრულით ამოვწერეთ სომხეთისათვის ბრძოლის ამბები 54-55 წელს, რომელიც აღწერილია ანალების XIII წიგნის 6-9 თავებში — ნერონის მზადება პართელთა წინააღმდეგ სალაშქროდ და მისი განკარგულებანი ჯარების გადაყვანის შესახებ აღმოსავლეთის საზღვრებზე. აგრეთვე XIII წიგნის 34-41 თავები, რომელთაგან ლატიშევის კრებულში მხოლოდ ფარსმანის მიერ რადამისტის მოკვლის ეპიზოდია მოყვანილი (XIII, 37). აქ მოთხრობილია 6-9 თავებში შეწყვეტილი აღმოსავლური ამბები არტაქსატას აღებამდე რომაელი სარდლის კორბულონის მიერ და საინტერესოა რომაელთა აღმოსავლური პოლიტიკის დახასიათებისა და ჩვენი მეზობელი სომეხი ხალხის ისტორიის გათვალისწინებისათვის.
ამოვწერეთ 60 წელს მომხდარი ამბებიც, რომლებიც უკვე XIV წიგნის 23-26 თავებშია მოთხრობილი და ლატიშევს არა აქვს გადმოცემული. აქ იბერები სახელობითაც არიან მოხსენებულნი — აღნიშნულია, რომ (XIV, 23) კორბულონმა, რომელსაც ლაშქრობის დროს თავდასხმებით აწუხებდნენ მარდები, ქურთების მოდგმის ტომი, იბერიელები შეუსია მათ ქვეყანას, მოაოხრებინა იგი და „სხვისი (გარეშე) სისხლით მტრის თავხედობა დასაჯაო“, დამპყრობლის მედიდურობით დასძენს ტაციტუსი. აქ ერთხელ კიდევ ნათლად ჩანს სხვისი ხელით ნარის გლეჯის ცნობილი რომაული პოლიტიკა.
XV წიგნის 1-I7 თავებში გადმოცემულია 62 წლის აღმოსავლური ამბები და XV წ. 24-31 თავებში მოთხრობილია 63 წლის ამბები, სადაც კვლავ რომისა და პართიის ბრძოლაა სომხეთისათვის. მაგრამ აქ ქართველების შესახებ ცნობები უკვე აღარა გვხვდება და ჯერჯერობით თავი შევიკავეთ ამ ნაწილის გადმოღებისაგან.
ვ. ლატიშევის კრებულში აღმოსავლური ამბები რომ შეკვეცილადაა წარმოდგენილი, ეს ორი გარემოებით უნდა აიხსნას: ერთი — რომ მათ განსაკუთრებით სკვით-სარმატთა ისტორიის მასალები უფრო აინტერესებდათ, მეორე კიდევ ალბათ ის, რომ — რუსულად არსებობს ტაციტუსის თხზულებათა სრული თარგმანებიც და დაინტერესებულ პირთ იმითაც შეუძლიათ ისარგებლონო. მაგრამ აქვე ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ ეს თარგმანები ხშირად სცოდავს სიზუსტის მხრივ გარეგნული ლიტერატურული გამართულობის ხარჯზე.
გარდა ამისა, რომ ლატიშევის კრებულში მოთავსებულ ცნობებს მივუმატეთ ზოგი რამ, საჭიროდ ვცანით მცირე ნაწილი, ლატიშევის კრებულში მოყვანილი მასალისა ჩვენ არ მოგვეტანა, რადგან იქ ლაპარაკია ჩვენს ქვეყანაზე ტერიტორიულად ძალიან დაშორებულ ამბებზე. ასე მაგალითად, არ მოგვიტანია მოკლე ცნობა II წიგნის 65-ე თავიდან იმის შესახებ, რომ თრაკიის მეფე რესკუპორიდმა ბასტარნებსა და სკვითებთან ომის საბაბით ახალი ქვეითი და ცხენოსანი ჯარით გაიძლიერა თავი. ეს ამბავი დაახლოებით შავი ზღვის ჩრდილო-დასავლეთი კუთხის იქით ხდება და, ჩვენის აზრით, შეიძლება შეველიოთ.
ასევე შორეული და ეპიზოდურია მეორე ცნობაც, რომელიც უყურადღებოდ დავტოვეთ და ეხება კონსულ გნეიუს ლენტულუსისათვის ახ. წ. II ს. გეტებზე გამარჯვების აღსანიშნავად ტრიუმფის გამართვას. მაგრამ ამასთანავე მოვიყვანეთ ცნობები ბოსფორის მეფის მითრიდატეს შესახებ (XII, 15-21), რომელიც ეწინააღმდეგებოდა რომაელებს და ამბები ეხება შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს — ჩვენს ქვეყანასთან ახლოს მყოფ ადგილებს.
ქართული ტომების ხსენებას პირველად ვხვდებით ტაციტუსის „ანალების“ II წიგნში: პართელების ყოფილ მეფე ვონონს (Vonones), რომელიც კილიკიაში ჰყავდათ შეპყრობილი, უცდია გაქცევა სომხეთში, მერე კი ალბანებთან ჰ ე ნ ი ო ხ ე ბ თ ა ნ და სკვითებთან გადასვლა (II, 68).
IV წიგნში, იქ, სადაც პროვინციების დასამორჩილებლად ჩაყენებულ რომის ლეგიონების რაოდენობაზეა საუბარი, ნათქვამია, რომ ოთხ ლეგიონს უჭირავს მთელი ტერიტორია სირიიდან მოყოლებული ევფრატამდე ი ბ ე რ თ ა, ალბანთა და სხვა მეფეთა მეზობლად (accolis), რომელნიც უცხოთა მბრძანებლობისაგან (externa imperia) ჩვენი ძლევამოსილებით (magnitudine nostra) იფარავენ თავსო (IV, 5).
VI წიგნში ჯერ მოყვანილია ცნობა იმპერატორ ტიბერიუსის გადაწყვეტილების შესახებ, რომ მან მოინდომა სომხეთის ტახტზე დაესვა მაშინდელი იბერთა მეფის ფარსმანის ძმა მითრიდატ იბერიელი, ფარსმანისათვის (VI, 32), შემდეგ კი მომდევნო თავებში (VI, 33-36) გადმოცემულია სომხეთის ტახტისათვის ქიშპობა და ბრძოლა რომსა, იბერიასა და პართიას შორის.
საინტერესოა აქ ერთი დეტალი: ფარსმან იბერთა მეფის საქმეში ჩაურევლად და დაუხმარებლად ტიბერიუსს თითქოს არა აქვს ამ წამოწყების წარმატების იმედი. იბერია ამ დროს მომძლავრებული სახელმწიფო ჩანს, რომელიც აქტიურად ებმება საერთაშორისო პოლიტიკურ ასპარეზზე გამართულ ჭიდილში და, შეიძლება ითქვას, გარკვეულ ხანასა და ფარგლებში წამყვან როლსაც ასრულებს.
VI წიგნის 33-ე თავში მოთხრობილია უკვე საქმის დაწყება: მითრიდატმა ფარსმან იბერთა მეფე შეაგულიანა ხელი შეეწყო მისთვის. იბერები მართლაც დიდი ლაშქრით შეიჭრებიან სომხეთში და ხელთ იგდებენ ქალაქ არტაქსატას (არტაშატს). ამის გაგებაზე პართიის მეფე არტაბანი შურის საძიებლად გზავნის თავის მეორე ვაჟს ოროდს პართელთა ჯარით. ფარსმანი იხმარიებს ალბანელებს და სარმატებსაც მოუწოდებს, რომელნიც სწრაფად გადმოჰყავთ კასპიის გზით სომეხთა წინააღმდეგ, პართელების მიერ დაქირავებულთ კი აღარ უშვებენ, რადგან მათთვის ჩაკეტეს გადმოსასვლელები; ერთადერთი გამოსავალი ალბანთა მთასა და ზღვას შორის კი ზაფხულობით გაუვალი იყო. რადგან ზღვა ფარავდა ხოლმეო.
აქ მოხსენებული კასპიის გზის შესახებ დიდი დავაა. ბოლო დროს გამოქვეყნებული შრომის ავტორი ამ საკითხის შესახებ აკადემიკოსი ი. მანანდიანი (О местонахождении Caspia via и Caspiae Portae, Ист. Зап., XXV, 1948, стр. 59) თვლის, რომ ეს კასპიის გზა და კარი იყო კოლხეთიდან სომხეთში გასასვლელი მტკვრის შენაკად აბოცის წყლის გაყოლებით, რაც, ჩვენის აზრით, არ უნდა იყოს მართალი. ტაციტუსი ისე გარკვევით ამბობს აქ სარმატთა ერთი ნაწილის კასპიის გზით შემოშვებისა და მეორე, პართელთა მომხრე, ნაწილისათვის კი გზის ჩაკეტვის შესახებ, და ამასთანავე დარუბანდის (ალბანეთის) გასასვლელსაც ახსენებს, რომ ამნაირ აღწერილობაში საეჭვო არ უნდა იყოს ამ კასპიის გზისა და დარიალის გზის იგივეობა. ამ აზრისა იყო ჯერ კიდევ პროფ. ვ. ი. მოდესტოვი და ბევრი სხვაც, აკად. ი. მანანდიანმა კი კიდევ საკამათო გახადა, ასე რომ საჭირო იქნება კიდევ უფრო ვრცლად დასაბუთება ზემოთ მოყვანილი მოსაზრებისა.
VI წიგნის მომდევნო, 34-ე თავში აღწერილია პართელთა და იბერიელთა ბრძოლა. პართელთა სარდალი ოროდი თავს იკავებდა ბრძოლისაგან, ფარსმანი კი უტევდა და იწვევდა მტერს საბრძოლველად. აქ ნათქვამია, რომ პართელთა მთავარი ძალა ცხენოსან ჯარში იყო, მთაგორიან ადგილებში მცხოვრები იბერიელები და ალბანელები კი გასაჭირსა და ამტანობას უფრო შეჩვეულნი იყვნენო. მერე ჩართულია არგონავტთა მითის ის ვერსია, რომლის მიხედვითაც ეს ხალხები თესალიელთა შთამომავლებად არიან გამოცხადებულნი.
საინტერესოა მოწინააღმდეგეთა სარდლების ოროდისა და ფარსმანის სიტყვათა შინაარსი, რომელთაც მოკლედ გადმოსცემს ტაციტუსი. ოროდს ულაპარაკნია თავისი ლაშქრის წინაშე პართელთა ბატონობის შესახებ მთელ აღმოსავლეთზე, არშაკიდთა ბრწყინვალებაზე და ამის საწინააღმდეგოდ მიუთითებია იბერთა მდაბიობაზე (ignobilem) და მათ მიერ ნაქირავები ჯარის ყოლაზე. ფარსმანი კი მიმართავს თავისიანებს: აქამდე თავისუფალნი ვიყავით პართელთა ბატონობისაგან და რაც უფრო ვეცდებით, მით უფრო დიდ სახელს მოვიპოვებთ გამარჯვებულნი, ხოლო თუ ზურგი ვიბრუნეთ, სირცხვილსა და ხიფათში ჩავცვივდებითო. ამასთანავე მიუთითებს თავისიანების მრისხანე დასტას (hიrridam aciem) და ოქროთი მოსირმულ მედების (პართების) რაზმებს და ამბობს: აქ ვაჟკაცები არიან, იქ კი ნადავლით. ერთი სიტყვით, იბერთა მეფე მტკიცედ და ძლიერად გრძნობს თავს და ვაგლახად არავის დაეჩაგვრინება.
შემდეგ თავში (VI, 35) სურათოვნად არის აღწერილი პართელთა ძლევა და ალბანელთა და იბერთაგან მათი ცხენებიდან ჩამოყრა და ტყვევნა; ფარსმანისა და ოროდის ორთა ბრძოლა და ფარსმანისაგან პართელთა სარდლის დაჭრა, რის გამოც ხმის გავარდნა, ოროდის სიკვდილის შესახებ. ამიტომ პართელებმა კიდეც დასთმეს ბრძოლის ასპარეზი.
ამავე წიგნის 36-ე თავში მოთხრობილია პართიის მეფის არტაბა- ნის მთელი თავისი სამეფოს ჯარებით გამოლაშქრება იბერებზე შურის საძიებლად, მაგრამ ტაციტუსი აღნიშნავს, ადგილმდებარეობის მცოდ- ნე იბერიელები უკეთ იბრძოდნენო. ამასთანავე რომის სარდალ ვი- ტელიუსს ხმა დაუგდია, თითქოს მესოპოტამიაში შეჭრას აპირებდა და რომაელებთან მოსალოდნელი ომის საფრთხითაც შეუშინებია. ამიტომ არტაბანი დახსნია იბერიას და სომხეთსაც.
ამის შემდეგ იბერია-სომხეთის საქმეებს ტაციტუსი უბრუნდება კიდევ XI წიგნის მე-8 თავში, რომელშიაც მოთხრობილია, რომ 47 წ. ახ. წ. მითრიდატი, რომელიც სომხეთზე მბრძანებლობდა და რომელიც იმპერატორ გაიუს კალიგულას შეპყრობილი ჰყავდა რომში[1], იმპერატორ კლავდიუსის რჩევით და თავის ძმა ფარსმანის იმედით დაბრუნდა სომხეთს. ადრე ფარსმან იბერთა მეფე თურმე ატყობინებდა კიდეც მას, პართიაში არეულობა არის ტახტის მემკვიდრეთა შორის და ხელსა- ყრელი დროა სომხეთის კვლავ ხელში ჩასაგდებადო. მართლაც მითრი- დატმა ისარგებლა ამ ხელსაყრელი შემთხვევით (XI, 9), რომაელ- თა და იბერთა ჯარების დახმარებით კვლავ დაეპატრონა სომხეთის ტახტს და არც თვით სომხებს-ღა გაუწევიათ დიდი წინააღმდეგობა.
ეტყობა რამდენიმე წელს მშვიდობიანად უმეფია მითრიდატს სომხეთში, მაგრამ XII წიგნის 44-ე თავში ტაციტუსი უკვე გადმოგვ- ცემს სომეხთა და იბერთა შორის 5I წელს ომის ატეხის ამბავს, რომე- ლიც პართელებსა და რომაელებს შორის აშლილობისა და უთანხმოე- ბის მიზეზიც გამხდარა. აქვე ჩართულია პართიის იმდროინდელი მეფის, ფარსმან იბერიელისა, მითრიდატის და ფარსმანის ძის რადამისტის სა- ქმეთა ვითარებანი და ომის ატეხის მიზეზები.
ტაციტუსის თქმით, პართელთა ტომებზე მბრძანებლობდა ვოლოგე- ზი, ბერძენი ხარჭის შვილი და ძმების თანხმობით ჰქონდა მიღებული მეფობა. იბერიელებზე ფარსმანი მეფობდა მამაპაპური უფლებით (ve tusta possessione), ხოლო სომხები (არმენია) იმისი ძმა მითრიდატს ეპყრა, რომაელთა შემწეობით (Opibus nostris). ფარსმანს ჰყავდა ვაჟი- შვილი, სახელად რადამისტი (ივ. ჯავახიშვილის აზრით, ეს წარმოადგენს ქართული „როდამი“-ს ლათინურ დამახინჯებულ ფორმას, იხ. მისი ქართ. ერის ისტ., ტ. I, მეოთხე გამ., გვ. 170), ლამაზი, თვალტანადი, შესანიშნა- ვი ძალ-ღონის მქონე და მშობლიურ ცოდნა-ხელოვნებაში (patrias artes) განსწავლული, რომელსაც მეზობლებში დიდი სახელი (Clara fama) ჰქონდა გავარდნილი. იგი ისე ცხარედ და ხშირად ჩიოდა, მამაჩემის სიბე- რის გამო იბერთა სამეფო დამცრობილი რჩებაო, რომ ზრახვებს ვერა მალავდა. ამიტომ ძალაუფლების ხელში ჩაგდების მოწადინე ხალხის საყ- ვარელი ჭაბუკით შეფიქრიანებულმა (metueნს) ხანში შესულმა ფარს- მანმა სხვა იმედებისკენ მიმართა მისი გულისყური (aliam ad spem trahere) და სომხეთზე მიუთითა; თან გაიხსენა, რომ პართელები რომ გაჰ- ყარეს, მან თვითონ მისცა იგი მითრიდატს. ამასთანავე ურჩია შვილს, ძალის ხმარებას მოერიდე, უკეთესია ხერხიანობა (dolum), რათა უეც- რად ვძლიოთო. რადამისტი გაემგზავრა ბიძასთან და მართლაც ჩუმად მიიმხრო მისი დიდებულები.
აქ გვინდა შევჩერდეთ რადამისტ-მითრიდატის ოჯახებს შორის ნათესაობისა და ურთიერთშორის ქორწინების ფაქტების იმ ანალიზზე, რომელიც აკად. ივ. ჯავახიშვილს აქვს განხილული თავის სამართლის ისტორიაში (წიგნი I, 1928, გვ. 164). გამოჩენილი მეცნიერი, როცა ცოლქმრობისა და ქორწინების წესების შესახებ მსჯელობს საქართვე- ლოში, განსაკუთრებულ ყურადღებას მიაქცევს ტაციტუსის ცნობებს იმის შესახებ, რომ „სამეფო საგვარეულოში მახლობელ ნათესავთა შო- რის ქორწინება აკრძალული არა ყოფილა და ეს „ენდოგამია" ალბათ სპარსული მაზდეანობის გავლენის შედეგი უნდა იყოსო“ და ტაცი- ტუსს აღნიშნული აქვს იბერთა მეფე ფარსმანის ქალი ცოლად ჰყავდა მისსავე ბიძას მიჰრდატსო (ანალ. XII, 44, 46). ამ საბუთზე ისიც შეგ- ვეძლო დაგვემატებინა, რომ ფარსმანის ძეს რადამისტს კიდევ ცოლად ჰყავდა იმავე მიჰრდატის ასული, ე. ი. თავისი ბიძაშვილი ზენობია. ახ- ლო ნათესავთა შორის ქორწინების მაგალითების შესახებ ცნობები ჩვენი ძველი ისტორიიდან მცირეა და ტაციტუსის ცნობა ამ მხრით მნიშვნელოვანია.
ამ ჩვეულების შესახებ ცნობები დაცულია პეტრე იბერის ასურულ ცხოვრებაში და კონსტანტინე პორფიროგენეტის თხზულებაში (De administrando imperio, c. 45). ივ. ჯავახიშვილი ამასთანავე დასძენს: „მაგ- რამ ენდოგამია მხოლოდ წარჩინებულ საგვარეულოებში იყო ხოლმე, საერთო მოვლენად იგი არ ყოფილაო" (გვ. 165).
აღსანიშნავია, რომ მიუხედავად სისხლით ახლო ნათესაობისა და მოყვრობისა, რადამისტმა ტახტისათვის ძიების საქმეში დიდი ვერაგო- ბა და ცბიერება გამოიჩინა და ამ მიზნის მისაღწევად საკუთარი და და დისწულებიც არ დაინდო.
ბიძის დიდებულთა მიმხრობის შემდეგ რადამისტი უკვე აშკარად წაუძღვა მამის მიერ მიცემულ ლაშქარს ბიძის წინააღმდეგ (XII, 45), რა- დგან ფარსმანმა მოიმიზეზა, მე რომ ალბანთა მეფეს ვებრძოდი და მშვე- ლელად რომაელთა მოხმობა მინდოდა, შენ დამიშალეო და ახლა სამა- გიერო უნდა გადაგიხადოო. უეცარი თავდასხმით დამფრთხალი მითრი- დატი გორნეასის (ახლანდელი გარნისის) ციხეში შეიკეტა, რომელიც მაგარ ადგილას იდგა და რომაელთა მეციხოვნე ჯარიც იყო შიგ პრე- ფექტ ცელიუს პოლიონის და ასისთავ კასპერიუსის მეთაურობით. რა- კი ძალით ვერ აიღო ციხე, რადამისტმა მოისყიდა ვერცხლმოყვარე პრეფექტი, რომელმაც მოტყუებით დაიყოლია მითრიდატი ზავზე (XII, 46). ტაციტუსის ამ ადგილიდან ჩანს, რომ მითრიდატი დაქორწინებული ყოფილა თავისი უფროსი ძმის ფარსმანის ასულზე და თვითონ კიდევ სიმამრად (socer) ეკუთვნოდა რადამისტს.
მშვიდობიანად საქმის მოგვარებით დაიმედებული მითრიდატი ციხიდან რომ გამოვიდა, რადამისტმა დიდი ალერსით მიიღო და იქვე ახლოს ტყიანში შეიწვია მსხვერპლის შეწირვისა და ღვთაებათა წინაშე სამშვიდობო ხელშეკრულების დასადებად (XII, 47).
აქ მოყვანილია ამბავი, რომ მეფეებს ჩვეულებად აქვთ, ხელშეკრუ- ლების დადების დროს გადააჯვარედინონ მარჯვენა ხელები, გადააბან ერთ- მანეთს ცერები (pollises) და როცა სისხლი მოაწვებათ ძარღვებში, ოდ- ნავი ჩხვლეტით (levi ictu) დაიდენენ მას დამერე ერთმანეთს აულოკავენო. ამ ცერემონიის შესრულების დროს ხელების გადამბმელი კაცი განგებ და- ეცა, მოეჭიდა ფეხთ მითრიდატს და ისიც დასცა. მერე სხვებიც წაესიენ, შეიპყრეს და ბორკილი დაადეს. მითრიდატი და მისი ცოლ-შვილი ე. ი. რადამისტის ბიძა, და და დისწულები, ამ ტახტის მაძიებელმა, პატივმოყ- ვარე კაცმა, ტაციტუსის თქმით, მრავალი მძიმე ტანსაცმლის თავზე დაყ- რით მოახრჩობინა.
რომის პოლიტიკის დახასიათებისათვის, უცხო ქვეყნების მიმართ, ფრიად საინტერესო და რელიეფურ სურათს იძლევა ტაციტუსი მომდევნო თავში (XII, 48). როცა სირიის მმართველმა უმიდიუს კვადრატუსმა გაიგო მითრიდატის ღალატით გაცემისა და მისი სამეფოს მკვლელთა ხელში გა- დასვლის ამბავი, თათბირი გამართა, რა ვქნათ, უნდა ვიძიოთ შური თუ არაო. ტაციტუსის თქმით, სახელმწიფოს პატივზე ცოტა ზრუნავს, უმე- ტესობა თავის ტყავზე ფიქრობსო (pIures tuta disserunt), და მერე მო- აყოლებს რომაელთა თათბირის შემდეგ გამოტანილ დასკვნით გადაწყვე- ტილებას, რომელიც მტაცებლური, მონათმფლობელური რომის სახელ- მწიფოს შესანიშნავად გამოთქმულ კრედოს წარმოადგენს: „უცხოთა ყვე- ლა ბოროტმოქმედებას სიხარულით უნდა შევეგებოთ. ღვარძლის (0diorum — შურის) თესლიც კი უნდა მოვაბნიოთ, როგორც ხშირად რომის ხელმწიფენი იმავე სომხეთს წყალობის სახით ბარბაროსებში შფოთის ჩა- მოსაგდებად გააბოძებდნენ ხოლმე. ჰქონდეს რადამისტს თავისი ხვედრი, ვინაიდან მოძულებული და შერცხვენილი უფრო მეტად ხელსაყრელი იქ- ნება იგი ჩვენთვის, ვიდრე სახელოვნად გაძევებული (cum gloria depulsus foret)" ასე, რომ რომაელები მალე სინდისის ქენჯნის გარეშე შეუ- რიგდნენ ამას და თავისთვის უფრო სასარგებლოდაც მიიჩნიეს. რადამისტ- თან გაგზავნილი ბობოლა რომაელი მოხელეები მხოლოდ საკუთარი ხე- ლის მოთბობაზე ფიქრობენ (XII, 49).
ვოლოგეზმა, პართიის მეფემ, მოინდომა სომხეთის კვლავ უკან დაბ- რუნება, რათა იგი თავის ძმა ტირიდატისთვის მიეცა. შეიჭრა სომხეთში, გააძევა იბერები და დაიპყრო ქალაქები არტაქსატა და ტიგრანოკერტი. მაგრამ სუსხიანი ზამთრის, სურსათის ნაკლებობისა და დამასუსტებე- ლი სენის (tabes) წყალობით ვოლოგეზმა ხელი აიღო განზრახვაზე. და- ტოვებულ სომხეთში კვლავ შეიჭრა რადამისტი და სასტიკად გაუსწორდა ქვეშევრდომ სომხებს, როგორც მოღალატეებს და ისინი თუმცა მონობას ჩვეულნი იყვნენო (quamvis servitio sueti), მოთმინების ფიალა აღევსოთ, აჯანყდნენ და შემოერტყნენ მეფის სასახლეს (XII, 50).
რადამისტი იძულებული გახლა ცოლითურთ ძლივს გაესწრო, მაგ- რამ ცხენებით ჭენების დროს მისი ფეხმძიმე მეუღლე უქეიფოდ შეიქ- ნა, ვეღარ შესძლო სიარული და რათა ვინმეს ხელთ არ ჩავარდ- ნოდა, თვით ქმარმა დაჰკრა ხანჯალი და გადააგდო არაქსში, თვითონ კი საქართველოში მამასთან მოაშურა. ამასობაში მისი სულთმობრძავი ცოლი ზენობია მწყემსებმა იპოვნეს, მოასულიერეს და არტაქსატს მი- იყვანეს, იქიდან კი ტირიდატს მიჰგვარეს, რომელმაც თავაზით მიიღო იგი.
XIII წიგნში (XIII, 6) ტაციტუსი გადმოსცემს: 54 წ. დასასრულს გავრცელებულა ხმა, რომ პართელები კიდევ შეიჭრენ სომხეთში; რა- დამისტმა, რომელიც ხშირად ხან ეუფლებოდა ამ სამეფოს, ხან ილტვო- და იქიდან, ახლაც აარიდა თავი ომსო. შემდეგ თავში ლაპარაკია ნე- რონის მიერ გაცემულ ბრძანებაზე პართელთა წინააღმდეგ გასალაშ- ქრებლად, მაგრამ ვოლოგოზს თავისივე შვილი ამხედრებია, პართე- ლებს უომრად დაუცლიათ სომხეთი (XIII, 7).
ამის შემდეგ, დაახლოებით 58 წელზე ცოტა ადრე, როგორც იმავე წიგნის 37-ე თავშია მოხსენებული, ფარსმანს მოუკვლევინებია თავისი ვაჟი რადამისტი, როგორც თითქოს მოღალატე ((quasi proditore) და, რო- გორც ტაციტუსი ამბობს, რათა ჩვენთვის (ე. ი. რომაელებისათვის) ერთ- გულება დაემტკიცებინათ, ხოლო სომხებისადმი ძველ სიძულვილს (vetus odium) კი განაგრძობდაო (exercebat). მერე აბოლოებს: მაშინ იყო, რომ რომაელთადმი ყველაზე მეგობრულად განწყობილმა მოსხთა ტომმა სომხეთის მივარდნილი კუთხეები დაარბიაო.
ტაციტუსის თხზულებათა სხვა ადგილებიდან განსაკუთრებით დიდად საყურადღებოა „ისტორიის" III წიგნი, რომელშიაც გადმო- ცემულია ანიკეტის აჯანყების ამბავი შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროზე, ძირითადად ძველი კოლხეთის რაიონში. ეს აჯანყება, რო- გორც ჩანს, მიმართული იყო რომის დამპყრობელური პოლიტიკის წი- ნააღმდეგ და სოციალური საფუძველიც უნდა ჰქონოდა. ამას ადასტუ- რებს ნაწილობრივ ისიც, რომ აჯანყების ბელადის როლში მონა-ბარბა- როსი გვევლინება და არა რომელიმე მეფე ან სატომო ბელადი.
ტაციტუსი მოგვითხრობს (ისტ., III, 47): „უცბად პონტოში იარა- ღი აღმართა ბარბაროსმა მონამ, ოდესმე სამეფო ფლოტის მეთაურმა. ეს იყო ანიკეტი, პოლემონის აზატი, რომელსაც წინათ დიდი გავლენა ჰქონდა (praepotens). ხოლო მას შემდეგ როცა სამეფო პროვინციად გადაიქცა, ცვლილება არ მოსწონდა (mutationis impatiens). ვიტე- ლიუსის სახელით მიიმხრო პონტოს გარშემო მცხოვრები ტომები, ნადავლის დაპირებით გადაიბირა აგრეთვე ყველაზე ღატაკნი (egentissimo), ანაზდად შეიჭრა დიდი გუნდით პონტოს უკიდურეს სანაპი- როზე (extremo orae) ბერძნების მიერ დაარსებულ ძველთაგან სახელ- განთქმულ ქალაქ ტრაპეზუნტში. იქ ამოჟლიტა კოჰორტა, რომელიც წი- ნათ მეფის შესაწევნად იდგა (regium auxiIium), მერე მათ რომის მოქა- ლაქეობა უბოძეს და ჩვენებური დროშები და იარაღი მიეცათ, ბერძნული სიზარმაცე და თავაწყვეტილობა (licentiam) კი შერჩათ. ანიკეტმა ცეცხ- ლი წაუკიდა ფლოტს, აბუჩად აგდება დაუწყო დაცარიელებულ ზღვას, რადგან მუციანუსმა საუკეთესო ლიბურნული ხომალდები და ყველა ჯარისკაცი ბიზანტიონს გადაიყვანა. ამიტომ ბარბაროსები ამპარტავნად (contemptim) დაეხეტებოდნენ (vagaხantur) სასწრაფოდ გაკეთებული ნავებით — სახელად „კამარებით“ და მერე აღწერილია ეს კამარა და ნათ- ქვამია, რომ რკინის და სპილენძის შესაკრავების გარეშეა გაკეთებული, დაბალი გვერდები აქვს, ბრტყელი ძირი. ზღვის აღელვების დროს ფიც- რებს უმატებენ სიმაღლეში და სახურავივით გადახურავენ. ხმელეთზე მიდგომა კი ორივე მხრიდან შეუძლიაო.
შემდეგ თავში გადმოცემულია (III, 48) ვესპასიანეს (69-79 წწ. ახ. წ.) ღონისძიებანი (ვესპასიანეს დროს მოხდა ხომ ეს აჯანყება) აჯან- ყების ჩასაქრობად. მას საგანგებოდ ამოურჩევია ლეგიონებიდან რაზმე- ბი დამათი მეთაური ნაცადი მეომარი ვირიდიუს გემინუსი. იგი თავს დაესხა დაშლილსა და ნადავლის ძებნით გაფანტულ მტერს და ნავებში შერეკა. მერე სასწრაფოდ ააგო ლიბურნული ხომალდები და მდინარე ხობოსის შესართავში დაეწია ანიკეტს, რომელსაც სედოხეზთა მეფის მფარველობის ქვეშ უშიშრად მიაჩნდა თავი, რადგან ფულითა და სა- ჩუქრებით მოკავშირეობაზე დაიყოლია. პირველად მეფე ანიკეტს მუ- ქარითა და იარაღით იცავდა, მაგრამ მას შემდეგ, რაც ღალატის ჯილ- დოსა და ომს შორის არჩევანი მოსთხოვეს, ბარბაროსებისათვის ჩვეუ-- ლი ვერაგობით შეუთანხმდა ანიკეტის დაღუპვაზე და შეხიზნულები გადასცა. მონათა ომი ასე დამთავრდა.
სედოხეზების სახელით ცნობილი ტომი სხვა წყაროთი არ ვიცით. ფიქრობენ, რომ ეს სანიგების ან სვანკოლხების ტომი უნდა იყოს. აკად. ს. ჯანაშია პირდაპირ სამეგრელოს ამბობს ანიკეტის შეხიზვნის ადგილად, მართლაც მდინარე ხობოსიც,ხომ ამ ადგილებში იგულის- ხმება.
ტაციტუსის, როგორც ძველი საქართველოს ისტორიის ერთ-ერთი პირველხარისხოვანი წყაროს, სრული შესწავლისათვის დიდი მნიშვნე- ლობა აქვს სხვა მისი წინამორბედი და მომდევნო რომაელი ისტორი- კოსების ცნობების გათვალისწინებასაც საქართველოს შესახებ, რო- მელთა მიმოხილვაზეც საკმაოდ ვრცლად მოგვიხდება შეჩერება, ოღონდ, რასაკვირველია, მეტ-ნაკლები სისრულით.
ამ თვალსაზრისით, ერთ-ერთი პირველთაგანია ოვიდიუსი (ძვ. წ. 43 — ახ. წ. 18), ავგუსტუსის თანამედროვე სახელოვანი პოეტი, რომე- ლმაც თავისი ცხოვრების დიდი ნაწილი შავი ზღვის ჩრდილო სანაპირო- ზე გაატარა გადასახლებაში და ჩანს, საერთოდ კარგად იცნობდა შავი ზღვისპირეთს და კერძოდ მის აღმოსავლეთ სანაპიროზე მცხოვრები ქართველი ტომების ვითარების შესახებაც საკმაოდ საინტერესო ცნო- ბები მოეპოვება.
ოვიდიუსმა დიდი ლიტერატურული მემკვიდრეობა დასტოვა, რო- მელშიაც დიდძალ მითოლოგიურ მასალას იყენებს და ხშირად მისდევს ისეთ ვერსიებს, რომელთა თავდაპირველ წყაროს ჩვენამდე აღარ მოუ- ღწევია. ამ მხრით საინტერესოა შავი ზღვისპირეთის მითების მისებური ინტერპრეტაცია, განსაკუთრებით არგონავტთა და პრომეთევსის თქმუ- ლებების ზოგი ეპიზოდისა, რომელთა შესახებაც პოეტის სქოლიასტე- ბი ზოგიერთ ნაწილში კლასიკური ხანის მწერლობისაგან განსხვავებულ ცნობებს გვაწვდიან.
არგონავტთა და პრომეთევსის მითების ეპიზოდების ოვიდიუსისე- ული გადმოცემების სრულად დაფასებისათვის საჭიროა ამ საკითხის სპეციალური და გულმოდგინე შესწავლა და მისი ცნობების შეწამება ყველა მასზე ადრინდელი და შემდეგდროინდელ მწერალთა ცნობებ- თან. ამჟამად მხოლოდ ის შეგვიძლია აღვნიშნოთ, რომ განსაკუთრებით არგონავტთა მითის ეპიზოდებს ძალიან ხშირად ეხება და საკმაოდ მო- ზრდილ ადგილებსაც უთმობს თავის თხზულებებში.
ამ მხრით პირველ ყოვლისა საყურადღებოა „ჰეროიდები" (გმირი ქალების წერილები), რომელშიაც ორი წერილის (VI -ჰიპსიპილესი იაზონისადმი და XII — მედეასი იაზონისადმი) უდიდესი ნაწილი სწო- რედ არგონავტთა მითის ამბებს გადმოსცემს.
ასევე მთელი ეპიზოდია მიძღვნილი არგონავტთა მითისადმი „მეტა- მორფოზების" VII წიგნში („იაზონი და მედეა"), რომელშიაც ყურა- დღებას იპყრობს საკმაოდ თავისებური ცნობა მდინარე ფაზისის შლა- მიან-ქვიშიანობის შესახებ (ნათქვამია: „მიაღწიეს შლამიანი ფაზისის სწრაფ მდინარესო“), რასაც სტრაბონიც ადასტურებს, მაგრამ აპოლონ როდოსელის „არგონოვტიკაში“ კი არ შეინიშნება.
არგონავტთა მითის ეპიზოდებისადმია მიძღვნილი ოვიდიუსის „სე- ვდიანი სიმღერების" ზოგი ადგილიც, მაგალითად III წიგნის მთელი მე-9 სიმღერა, სადაც მოთხრობილია მედეას ძმის მოკვლის ვერსია, რომელსაც უკავშირებს თავისი გადასახლების ადგილის —„ტომი"-ს ეტიმოლოგიას.
„პონტოსიდან გამოგზავნილ წერილებში“ არგონავტთა მითს ეხე- ბა I წიგნის მე-4 ლექსი; აგრეთვე „კალენდრის“ III წიგნი (ფრიქ- სისა და ჰელას ეპიზოდი).
პრომეთევსის მითის გადმოცემასთან დაკავშირებით საყურადღებო პრომეთევსის გადასახლების ადგილად კავკასიონის მთის მოხსენიება, რაც მისი თხზულების „იბის“-ის (სტრ. 291-2) კომენტარიებშია გა- მოთქმული. ეს ცნობა მნიშვნელოვანია პრომეთევს-ამირანის თქმულე- ბის წარმოშობის ადგილის გარკვევისათვის, ვინაიდან ასეთ მითითებას არც თუ ბევრი ძველი მწერლის თხზულებებში ვხვდებით.
არგონავტთა მითის ადგილებს გაკვრით ეხება „ი ბ ი ს"-შიაც (სტრიქონები 435-442) და საინტერესოა, რომ ამ ადგილის განმარტე- ბისას სქოლიასტს მოჰყავს მედეას მოკლული ძმის სახელად სხვა წყა- როებით დაუმოწმებელი სახელი - ა რ პ ა გ ი, რომელიც ძველი საქარ- თველოს ზოგიერთი ისტორიული პირის სახელთა დაბოლოებას უფრო უახლოვდება (შდრ. არტაგი, საურმაგი და სხვ.). ჩვეულებრივ მედეას ძმის სახელად ძველი მწერლები ასახელებენ აბსირტს, ეგიალიოსს, ფაე- ტონს და სხვ!
„ პ ო ნ ტ ო ს ი დ ა ნ გ ა მ ო გ ზ ა ვ ნ ი ლ წ ე რ ი ლ ე ბ შ ი " მოხსე- ხებული არიან ჰენიოხები და აქაელები (IV, 10), როგორც შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ სანაპიროს მცხოვრებნი, რომელნიც თავიანთი გაბედული თავდასხმებით შიშის ზარს სცემდნენ არა მარტო შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროებს, არამედ ჩრდილოეთის მხარეში მოგზაურ მეზ- ღვაურებსაც. ამავე წერილში ჩამოთვლილია შავ ზღვაში ჩამდინარე მდინარეთა სახელები, მაგალითად, პენიუსი (რომელსაც სანიგთა და ჰენიოხთა საზღვარზე მომდინარედ თვლიან). ჰიპანისი, ჰალისი, ფაზისი და სხვ.
დიდად საინტერესოა ოვიდიუსის ცნობები ელინისტური კოლონი- ების იმდროინდელი მდგომარეობის შესახებ. მართალია ეს ცნობები შავი ზღვის ჩრდილო სანაპიროს ქალაქ-ახალშენებს ეხება, მაგრამ, ჩვე- ნის აზრით, ბევრი რამ მათ ცხოვრებაში ანალოგიური უნდა ყოფილი- ყო შავი ზღვის სამხრეთ და აღმოსავლეთ სანაპიროების მსგავსი ქალა- ქებისთვისაც, რომელნიც ადგილობრივი ტომებით მჭიდროდ გარემო- ცულნი ნელ-ნელა ითქვიფებოდნენ მათში როგორც ეთნიკური, ისე კულტურულ-პოლიტიკური მიმართულებით.
ოვიდიუსი ჩივის, რომ მას ბარბაროსთა შორის გადაავიწყდა თავი- სი დედაენა — ლათინური, რადგან გეტური და სარმატული ისწავლა („სევდიანი სიმღერები", V, 12); რომ მხოლოდ ცოტასღა შემორჩა ბერ- ძნული ენის მცირეოდენი ცოდნა (იქვე, V, 7); რომ მის გარშემო მხო- ლოდ თრაკიული და სკვითური ლაპარაკი ისმის და მას ალბათ ახლა გეტურად უფრო შეეძლება ლექსების წერა (იქვე, III, 14); რომ ომის მოყვარულ ტომებით გარშემორტყმულ ქალაქში შიშითა ძრწის იგი (იქვე, III, 11); რომ მართალია ქალაქს გალავანი არტყია, მაინც ეში- ნიათ თვით ქალაქის შიგნით მყოფი, ბერძნებთან შერეული, ადგილობ- რივი მცხოვრებლებისა და რომ ,,ბარბაროსები" მათთან სრულიად გაუ- ცალკევებლად ცხოვრობენ და სახლების უმეტესობაც მათ ეკუთვნის (იქვე, V, 10).
ოვიდიუსი გარკვევით აღნიშნავს, რომ იქაურები დიდად არაფრად აგდებენ რომის ძლიერებას და რომ არ ეშინიათ რომის იარაღისა („პო- ნტოსიდან გამოგზავნილი წერილები“, I,2).
ყურადღებას იქცევს აგრეთვე ოვიდიუსის „ს ე ვ დ ი ა ნ ი ს ი მ ღ ე რ ე ბ ი ს" ერთი ადგილი (II, 196-200), რომლის წაკითხვაც სადავოდ არის გამხდარი. მოხსენიებული არიან ხალხები, რომელთაც ძლივს აკა- ვებს მდინარე დუნაი და დასძენს: მე რომ ვცხოვრობ, ეს ყველაზე უკი- დურესი ქვეყანაა, სადაც რომის კანონები ძლივს ბოგინებსო. ჩამოთ- ვლილ ხალხებში იხსენება სიდონ;ები, კოლები და ტიბარენთა ურდოები. ეს ადგილი სპეციალურ ჩაკვირვებას მოითხოვს და ძნელია საკითხის საფუძვლიანად შესწავლის გარეშე ზოგი მეცნიერის მიერ ამ ორი უკანასკნელი ხალხის სახელების ასეთნაირად ამოკითხვას ვერწმუნოთ.
პ ო მ პ ე ი უ ს ტ რ ო გ უ ს ი (ძველი და ახალი წელთაღრიცხვის მიჯნის მოღვაწე, ტიტუს ლივიუსის თანამედროვე) ავტორია 44 წიგნია- ნი „ფილიპეს ისტორიისა", რომელსაც ჩვენამდე არ მოუღწევია. შე- მორჩენილია მხოლოდ ზოგიერთი წიგნის მოკლე შინაარსის გადმომცე- მი შესავალი და მ ა რ კ უ ს ი უ მ ი ა ნ უ ს ი უ ს ტ ი ნ უ ს ი ს მ ი ე რ (ზოგი მკვლევრის აზრით ახ. წ. II სის, ზოგის აზრით III ს-ის მოღ- ვაწე) შემოკლებული ტექსტი.
პომპეიუს ტროგუსის თუნდაც ასეთ მდგომარეობაში მოღწეული ტექსტი განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობისაა სკვითების ისტორიისა- თვის. სკვითების შესახებ ჰეროდოტეს მიხედვით ცნობილი ამბების გა- რდა ტროგუსი გადმოსცემს სხვა ცნობებსაც, რომლებიც უკვე დაკარ- გული ისტორიული თხზულებებიდან უნდა ჰქონდეს ამოღებული. რაც შეეხება ელინისტურ და შემდეგდროინდელი ამბების აღწერას, ეტყობა, იგი იყენებს ადგილობრივი — მაგ., მაკედონური და პონტოსური — ქრონიკების მასალას.
გარდა სკვითებისა მის თხზულებაში დიდი ადგილი ჰქონია დათ- მობილი მითრიდატის ომების ამბავს და ამასთანავე არგონავტთა მითის ეპიზოდებს.
ზოგი სხვა ძველი მწერლის მსგავსად, კავკასიის ხალხთა მონარქებს ბერძნულ-რომაული თქმულებების ამბებსა და გმირებს უკავშირებს.
დაკარგულ 37-ე წიგნში ჩვენამდე მოღწეული მოკლე შთამომავ- მიხედვით ჩანს, მოთხრობილი ყოფილა პონტოსის მეფეთა შთამომავ- ლობის ამბავი, როგორ ერგო ტახტი მითრიდატ ევპატორს და მან რომ- თან ომის დაწყებამდე როგორ დაიპყრო პონტოსი და პაფლა- გონია. აგრეთვე ჩართული ყოფილა ბოსფორისა და, რაც უფრო საინ- ტერესო უნდა იყოს ჩვენთვის, კოლხეთის მეფეთა შთამომავლობისა და მოღვაწეობის ამბები.
იუსტინუსის შემოკლებულ მოთხრობაში დიდი ადგილი აქვს დათ- მობილი სკვითებს და, შეიძლება ითქვას, სკვითოფილურ ტენდენციასაც იჩენს. მისი გადმოცემით, სკვითების შთამომავალნი არიან პართიელე- ბი და ბაქტრიელები, ხოლო სკვითთა ცოლების მიერ დაარსებულია ამაზონელთა სახელმწიფო (II, 3) სკვითების საზღვარი ტროგუსს (და მისი მიხედვით იუსტინუსს) მდინარე ფაზისამდე ჩამოჰყავთ.
აქვეა ნახსენები სკვითების ნაწილის ჩამოსახლების ამბავი კაპა- დოკიაში მდინარე თერმოდონტის ნაპირებზე და მერე მათი ეს ამბავი გადანასკვულია ამაზონთა სახელმწიფოს გაჩენასთან.
XII წიგნში მოთხრობილი ყოფილა ალექსანდრე მაკედონელის სარდლის ზოპირიონის დამარცხება სკვითების მიერ. ეს ზოპირიონი დასახელებულია, როგორც ალექსანდრე მაკედონელის მიერ დანიშნუ- ლი გამგებელი პონტოსისა. აქვეა გადმოცემული რომ ალექსანდრემ დაიპყრო ხალხები, რომლებიც კავკასიონის ძირში ცხოვრობენ, მაგრამ ამ კავკასიონის სახელის ქვეშ აქ ჰინდუკუშისა და ჰიმალაის მთები იგუ- ლისხმება. 32-ე წიგნში ჩართული ყოფილა არგონავტების მითის ის ეპიზოდი, რომელიც ეხება არგონავტებისათვის აეტის მიერ დადევნე- ბულ კოლხთა დასახლებას მედეას ძმის აბსირტის მოკვლის ადგილას და ისტორიული ხალხის მათგან შთამომავლობას.
38-ე წიგნში მითრიდატ ევპატორის ფართო საომარ გეგმებსა და რომაელთა წინააღმდეგ კოალიციების მოწყობის ამბებზეა ლაპარაკი და ხაზგასმულია, რომ იგი რომაელთა წინააღმდეგ აამხედრებს მთელ აღმოსავლეთს. მითრიდატი აღიარებულია ერთადერთ სიკვდილის შვი- ლად, რომელმაც დაიმორჩილა პონტოსი და სკვითეთი, რომლის გავლა და თვით შიგ შესვლაც კი არავის შეეძლო უხიფათოდ.
მწერალი აღნიშნავს მითრიდატის სამართლიანობასა და უხვობას და ამბობს, რომ მხოლოდ ის ფლობს არა მარტო მამისეულ სამეფოს, არამედ სხვასაც, მაგალითად, კ ო ლ ხ ი დ ა ს, პ ა ფ ლ ა გ ო ნ ია ს და ბოსფორს, რომლებიც მოპოვებული აქვს თავისი გულუხვობით.
42-ე წიგნში, სტრაბონის მსგავსად, სომხები — არმენიელები იაზო- ნის თანამგზავრ არმენის შთამომავლებად მიაჩნია და აქვეა ჩართული არგონავტთა მითის მოკლე შინაარსი, რომელშიაც ყურადღებას იქცევს. მედეას ძმის სახელად ეგიანეოსის ანუ აიგიალეოსის ხსენება, ნაცვლად ჩვეულებრივ ცნობილი აბსირტისა. სომხეთის შესახებ ნათქვამია, რომ იგი კაპადოკიიდან კასპიის ზღვამდე აღწევს.
ამავე წიგნშია გადმოცემული, თითქოს ალბანელები იტალიიდან, ალბის მთიდან იყვნენ აქ ჩამოსულნი ჰერაკლესთან ერთად და რომ ალ- ბანელთა მეზობლად ბინადრობენ ამაზონები, რომელთა დედოფალმა ტელესტრიამ დაიყოლია ალექსანდრე მაკედონელი მასთან კავშირი და- ეჭირა. ამ მაგალითზედაც კარგად ჩანს, რომ პომპეიუს ტროგუსი სხვა- დასხვა წყაროებით სარგებლობს და უკრიტიკოდაც ეკიდება მათ, რად- გან მე-2 წიგნში ამაზონთა ამბავი, ოღონდ სახელის უხსენებლად, საკ- მაოდ დაწვრილებით აქვს გადმოცემული და თერმოდონტის სანახებში, კაპადოკიაში მცხოვრებლებლად მიაჩნია, რაც უფრო ახლოა ჩვეულებ- რივ გავრცელებულ
გ ა ი უ ს ვ ე ლ ე ი უ ს პ ა ტ ე რ კ უ ლ უ ს (ძვ. წ. I ს-ის მეორე ნახევრისა და ახ. წ. I ს. პირველი ნახევრის მოღვაწე) ორწიგნიანი „რო- მის ისტორია" ჰქონია დაწერილი, რომლის მხოლოდ ნაწილია მოღწე- ული. ამ თხზულებაში რომის ისტორია მოყვანილია ახ. წ. I ს-ის 30 წლამდე. პატერკულუსის ისტორიის მეორე წიგნში (II, 40, 1) მოკლე, მაგრამ მნიშვნელოვანი ცნობაა გადმოცემული პომპეუსის კავკასიაში ლაშქრობის შესახებ. მასში ნათქვამით პომპეუსმა გამარჯვებით განვლო მიდია, ალბანია და იბერია, შემდეგ თავისი ჯარი მიაბრუნა იმ ხალხები- საკენ, რომელნიც პონტოსის მარჯვენა და უკიდურეს ნაწილში ცხოვ- რობენ —კოლხების, ჰენიოხებისა და აქაელებისაკენ. შემდეგ აღნიშნუ- ლია, რომ თავისი შვილის ფარნაკის ღალატით დაიღუპა მითრიდატი. ეს ცნობები სხვა ძველი მწერლების ცნობებს კარგად ეთანხმება.
მ ა რ კ უ ს მ ა ნ ი ლ ი უ ს ი ს სახელით ჩვენამდე მოაღწია ხუთ- წიგნიანმა პოემამ ასტრონომიის შესახებ. ზოგი მკვლევრის აზრით, ეს პოემა დაწერილი უნდა იყოს ტიბერიუსის დროს (14-37 ახ. წ.). რამ- დენჯერმე გადაკვრით ახსენებს არგონავტთა თქმულებასთან დაკავში- რებულ ამბებს. ერთგან მოხსენებულია (IV, 671...) აზიის ხალხები და ყველაფრით მდიდარი ქვეყანა, სადაც ოქროიანი მდინარეები დიან და პატიოსანი თვლებით ბრწყინავს პონტოსი, სურნელოვანი ტყეები აფ- რქვევენ წამლეულის (სუნს). აქ ოქროს საწმისიანი ვერძის ამბავი რეა- ლური ოქროს ძიების საქმესთანაა დაკავშირებული და ხაზი აქვს გას- მული პონტოსის (რომელშიაც ეტყობა კოლხეთიც იგულისხმება) ზღა- პრულ სიმდიდრეს.
იმავე წიგნში საყურადღებო დეტალია პონტოსელთაგან მზის თა- ყვანისცემის ამბავი (IV, 755-56): სკვითური შვილდივით მოხრილი ევქსინოს პონტოსი თაყვანს გცემს შენ, ფებო, (ე. ი. აპოლონ, მზის ღმერთს ანუ მზეს) ტყუპების ქვეშ (აქ უნდა იგულისხმებოდეს ტყუპე- ის თანავარსკვლავედი ანუ ზოდიაკო მარჩბივი, რომელსაც მაისში უთანასწორდება მზე).
ფრიად საინტერესოა აგრეთვე მეხუთე წიგნში (V, 377) გადმოცე- მული ცნობა, რომ რომაელებს კვებავს ნუმიდიელთა სანაპირო და ფა- ზისის ჭალები და რომ სურსათი გამოაქვთ იქიდან, საიდანაც უცნობი ზღვით ოქროს საწმისი გამოიტანეს (ე. ი. კოლხეთიდან).
ლ უ ც ი უ ს ა ნ ე უ ს ს ე ნ ე კ ა ს (დაახ. 4 წ. ძვ. წ. —65 წ. ახ. წ.), ცნობილი ფილოსოფოსის, პოეტისა და სახელმწიფო მოღვაწის თხზულებათგან ჩვენამდე მოაღწია ფილოსოფიური ხასიათის მისმა დიალოგებმა და ტრაქტატებმა, აგრეთვე 9 ტრაგედიამ. როგორც ფი- ლოსოფიურ, ისე მხატვრულ თხზულებებში იგი უხვად იყენებს მითო- ლოგიურ მასალას და ამიტომ ჩვენს ქვეყანასთან დაკავშირებულ არგო ნავტთა და პრომეთევსის მითების ცალკე ეპიზოდები და მათი ანარეკ- ლი ხშირად გვხვდება. ერთი ტრაგედია სულაც მედეასადმია მიძღვნილი და მისი სახელიცა ჰქვია. თავის ტრაგედიებში აშკარად ბერძნული მწე- რლობის გავლენას განიცდის, როგორც დიდი ტრაგიკოსებისა, ისე უფ- რო გვიანდელი ხანის პოეტებისას, მაგრამ მისი ტრაგედიები დამძიმე- ბულია ფილოსოფიურ-რიტორიკული მსჯელობებით და სასცენო მოქ- ნილობა აკლიათ.
აქა-იქ მის დიალოგებსა და წერილებში თანამედროვე ან წარსული ისტორიული ფაქტების ანარეკლსაც ვხვდებით დიალოგების IX წიგნ- ში (IX, 11) გადაკვრითაა ნახსენები ტაციტუსის ანალების მიხედვით საკმაოდ კარგად ცნობილი სომეხთა მეფე მითრიდატი, როგორც იმპე- რატორ გაიუს კალიგულას ამალის თუ მცველთა რაზმის წევრი. ეს მი- თრიდატი ხომ იბერთა მეფის მითრიდატის ძეა და ფარსმან მეფის ძმა, რომელიც შემდეგ (დაახლოებით 51 წ. ახ. წ.) თავისმავე ძმისწულმა რადამისტმა ჩამოაგდო ტახტიდან, მოაკვლევინა და თვითონ გამეფდა.
დ ი ა ლ ო გ ე ბ ი ს X I I წ ი გ ნ შ ი (XII, 7) საინტერესო დეტალი შეინიშნება. იქ ნათქვამია: სკვითეთში და ნადირებისა და შფოთიანი ტომების მთელ იმ მხარეში მოიპოვებიან პონტოსის ნაპირებზე დაფუ- ძნებული ა ქ ა ე ლ თ ა სამოქალაქო მოსახლეობანიო. მერე ავტორი და- სძენს: ვერც მარადიული ზამთრის სიმკაცრემ და ვერც (ადგილობრივი) მოსახლეობის იქაურ ჰავასავით შემაძრწუნებელმა ზნე-ჩვეულებებმა ვერ შეუშალეს ხელი იქ გადასახლების მოსურნეებსო. აგრე- თვე ნათქვამია, რომ მილეტმა სხვადასხვა მხარეს 75 ქალაქის მოსახლე- ობა გააბნიაო.
საჭიროა აქ მოხსენიებული აქაელების საკითხის კარგად ჩაკვირვე- ბა და შესწავლა, რა ურთიერთობაშია ეს ცნობა იმ აქაელთა შესახებ მოღწეულ ცნობებთან, რომელნიც ჩვეულებრივ ჰენიოხების ახლოს მობინადრე ქართულ ტომებად იგულისხმებიან და რომელთაც შავი ზღვის ჩრდილო-აღმოსავლეთ კუთხეში უნდა ეცხოვრათ.
რაც შეეხება მილეტის მიერ ასე ბევრი კოლონიის დაარსებას, პლინიუს უფროსი კიდევ მეტს ანგარიშობს (90-მდე); საერთოდ კი გა- მოკვლევების მიხედვით, ორმოცზე მეტი ახალშენი არ ჩანს შავი ზღვის სანაპიროებზე.
ამავე წიგნში (XII, 10) მწერალი გულისწყრომას გამოთქვამს; ფუფუნებით განებივრებულ ხალხს ნებავს, რომ ფაზისს იქითა მხრიდან მოტანილით მარაგდებოდნენ მდიდრული დუქნები. ჩანს ფუფუნებად ითვლებოდა და ალბათ ძვირადაც ფასობდა აქედან გატანილი სასურ- სათო საქონელი.
მნიშვნელობას არაა მოკლებული თეოფრასტის (372--287 ძვ. წ.) დამოწმებით მოყვანილი ცნობა, რომელსაც „ბუნების შესახებ ნარკვე- ვებში გადმოგვცემს სენეკა: პონტოსშიაც ზოგი მდინარე ზაფხულის პერიოდში უფრო წყალუხვი არისო. მაგრამ შემდეგ საკუთარი მსჯე- ლობით დაასკვნის, რომ ზაფხულში თოვლიანი მთებიდან მომდინარე მდინარეები ძალიან არ არიან ადიდებულნი, მათი ადიდება გაზაფხულ- ზე და ადრე გაზაფხულზევე ჩაივლის, რადგან, რაც დასადნობია თოვ- ლი, მაშინვე დნებაო. მერე დასძენს, ფაზისიცა და ბორისთენიც ნილო- სივით სადიდებელნი იქნებიან ზაფხულში, რომ ნილოსის ადიდება ძვე- ლი მწერლების ცნობათა თანახმად, მის სათავეებში ზაფხულში თოვ- ლის დნობასთან იყოს დაკავშირებულიო.
ტრაგედიებში აქა-იქ არის გაბნეული ჩვენი ქვეყნის ძველ სინამ- დვილესთან დაკავშირებული რეალიები, „გაშმაგებულ ჰერკულესში" საინტერესოა ჰერკულესის ნათქვამი, რომელშიაც არეკლილია პრომე- თევსის მითის დეტალი. ამ ადგილის მიხედვით პრომეთევსის მიჯაჭვის ადგილიდან ნახსენებია „კასპიის კლდეები", რომელშიაც, ჩანს, იგუ- ლისხმება სწორედ კავკასიონის მთები.
კასპიის მთებად რომ კავკასიონის მთები მიაჩნია, დასტურდება სენეკას მეორე ტრაგედიის — „თიესტეს" — ადგილითაც, რომელშიაც, უმდიდრეს მეფეთა შორის მოხსენიებულია აგრეთვე ის, ვინც კასპი- ის მთიან გზებს უკეტავს მამაც სარმატებს. აქ ცხადია სარმატთა მთია- ნი გზის, ე. ი. დარიალის გასასვლელის ჩამკეტად იბერიის მეფე უნდა ვიგულისხმოთ, რომელიც სხვათა ცნობებითაც დასტურდება, რომ იმ ხანად ძლიერი ხელმწიფე ყოფილა (მითზე დამყარებულ ამ ტრაგედია- ში, რასაკვირველია, აქ სენეკას დროინდელი ვითარების ანარეკლი ჩანს).
ტრაგედიაში — „მედეა“ — ძირითადად ცნობილი ვერსიების მიხე- დვით არის არგონავტთა მითის ეპიზოდები მოყვანილი. ყურადღებას იპყრობს ერთხელ კიდევ ხსენება მარადიული თოვლით დაფარული კავკასიონის კლდეებისა, როგორც პრომეთევსის მიჯაჭვის ადგილისა, რომელზედაც „მოსხურებულია პრომეთევსის სისხლი".
ასევე, ოღონდ სიტყვის გადაკვრით, არის დადასტურებული პრომე- თევსის მიჯაჭვის ადგილად კიდევ კავკასიონი ტრაგედიაში — „ეტეელი ჰერკულესი“ (ტაეპები 1377-78), რომელშიაც ჰერკულესი ამბობს: მე რომ შემაძრწუნებელმა კავკასიონმა შემჯაჭვოს თავისი ბორკილებით და მიმცეს ხარბ ფრინველს საძიძგნად, ჩივილის კვნესა არ ამომხდებო- და პირიდანაო.
კ ვ ი ნ ტ უ ს კ უ რ ც ი უ ს რ უ ფ უ ს ი ს (დაახლ. I ს-ის შუა ხანებში ახ. წ.) „ალექსანდრე დიდის თავგადასავალი“, რომელიც დაწე- რილი უნდა იყოს 37-65 წლებში, უფრო —41 წლის ახლო ხანებში და არა სრული სახითაა ჩვენამდე მოღწეული, წარმოადგენს ელინის- ტური ხანის მწერლების შრომაზე დაფუძნებულ კომპილაციას. ალექ- სანდრე მაკედონელის ღვაწლის განდიდების მიზნით ბევრ ზღაპრულ ამბავს შეიცავს და ამ მეფეს ისეთ ლაშქრობებსაც მიაწერს, რომელიც ნამდვილად არ ჩაუტარებია. ამ ტენდენციის გამოა, რომ ალექსანდრე მაკედონელს კავკასიას დაალაშქვრინებს და თვით ტანაისამდე და სკვი- თებამდეც მიჰყავს, რაც რასაკვირველია სიმართლეს არ შეეფერება; მაგრამ რადგან თუნდაც ამ ფანტასტიკურ გარემოში ზოგი ქართველი ტომი და მათთან დაკავშირებული ამბები იხსენიება, ამდენად მაინც სა- ინტერესოა ჩვენთვის. VI წიგნში (სულ რუფუსის თხზულება 10 წიგნი- საგან შედგებოდა) გადმოცემულია ალექსანდრეს ლაშქრობა ჰირკანიაში და ამასთან დაკავშირებით კასპიის ზღვის მარცხნივ (თუ სამხრეთის მხრიდან ვივარაუდებთ) მცხოვრებლებად მოხსენებული ჰყავს კერკეტე ბი, მოსინები და ხალიბები, ე. ი. შავი ზღვის სამხრეთ სანაპიროს მცხო- ვრებნი, მათ შემდეგ კი ლევსკოსირები (ანუ თეთრი სირიელები — ასე უწოდებს ზოგი ძველი მწერალი ჩრდილო კაპადოკიის მცხოვრებთ) და ამაზონები. მერე ნაამბობია (VI, 5, 24-32), ამაზონთა დედოფალმა ტელესტრიამ, რომელიც მბრძანებლობდა მთელ ქვეყნებს კავკასიონის მთასა და მდინარე ფაზისს შორის, როგორ დაიყოლია ალექსანდრე მა- კედონელი მასთან შვილის ყოლაზე.
VII წიგნში აღწერილია ალექსანდრეს მიერ I7 დღეში გადალახვა კავკასიონის მთებისა, რომლის სახელის ქვეშ ტავროსის მთებსა და შე- მდეგ ინდოეთის მთებს ჰინდუკუშსა და ჰიმალაის გულისხმობს რუფუ- სი და ამასთანავე გაკვრით ახსენებს: ამ მთის ერთ კლდეზე, რომელიც ირგვლივ 10 სტადიონია, ხოლო სიმაღლით — 4, ძველი გადმოცემით პრომეთევსი იყო მიჯაჭვულიო. აქვე დასძენს, რომ ამ მთების ძირში დააარსა მეფემ კიდევ ერთი ალექსანდრია. როგორც ვხედავთ რუფუსის ცნობები მეტად აბნეულ-დაბნეულია და დიდი არაფერი მეცნიერული ღირებულებისაა.
გ ა ი უ ს პ ლ ი ნ ი უ ს ს ე კ უ ნ დ უ ს ი (23-79 ახ. წ.) ანუ პლი- ნიუს უფროსი ცნობილი რომაელი სახელმწიფო მოღვაწე, სამხედრო პირი და მწერალია. იგი დაიღუპა ვეზუვის დიდი ამოხეთქვის დროს 79 წ. ახ. წ., როცა ვულკანის ლავამ დაანგრია და დამარხა ქალაქები: პომპეუმი, ჰერკულანუმი და სტაბია. პლინიუს უფროსს უწერია ისტო- რიულ-საბუნებისმეტყველო, გრამატიკული და რიტორიკული ხა- სიათის თხზულებანი. მათგან ჩვენთვის ყველაზე დიდი მნიშ- ვნელობა აქვს ენციკლოპედიური ხასიათის უზარმაზარ კომპილა- ციურ ნაშრომს — „ბუნების ისტორიას“, რომლის 37 წიგნმაც ჩვენამდე მოაღწია. ეს ნაშრომი დაფუძნებულია 2000-მდე სხვადასხვა თხზუ- ლების 20.000-მდე ამონაწერზე და დიდძალ მასალას შეიცავს. I წიგნი მიძღვნილი აქვს საერთო შესავალსა და წყაროთა მიმოხილვას, II სამ- ყაროს მათემატიკურ-ფიზიკურ აღწერილობას, III-VI — გეოგრაფი- ასა და ეთნოგრაფიას, VII — ანთროპოლოგიას, VIII-XI — ზოოლო- გიას, XII-XVII — ბოტანიკას, XXVIII-XXX II — სამედიცინო ზოოლოგიას, XXXIII-XXXVII — მინერალოგიას, მეტალურგიას და მათ გამოყენებას ხელოვნებაში.
პლინიუს უფროსი, როგორც ეტყობა, დიდი ნიჭითა და გამჭრია- ხობით არ გამოირჩეოდა და ხშირად სრულიად უკრიტიკოდ იმეორებს სხვათა ბევრ ზღაპრულ და ძნელად დასაჯერებელ ცნობას, გვხვდება არასწორი ფაქტები და მსჯელობაც ბევრგან (განსაკუთრებით გეოგ- რაფიულ ნაწილში) სახელთა უბრალო ჩამოთვლას ჯერდება და არა- იშვიათად ერთმანეთის საწინააღმდეგოდაც, რადგან სხვადასხვა წყარო- ებიდან აქვს ხოლმე სხვადასხვა ცნობა ამოღებული.
მიუხედავად ასეთი ნაკლისა, პლინიუს უფროსის ცნობებს საქარ- თველოს და კავკასიის ძველი ტომების შესახებ უდიდესი მნიშვნელობა აქვს ჩვენთვის და სტრაბონთან და პტოლემაიოსთან ერთად განსაკუთ- რებით შავიზღვისპირეთის ძველი გეოგრაფიის შესწავლისათვის დიდი სამსახურის გაწევა შეუძლია.
საბედნიეროდ, ბევრ შემთხვევაში, პლინიუს უფროსი თვითონვე მიუთითებს გამოყენებულ წყაროებს და ამით საკმაოდ აადვილებს მის მიერ გადმოცემულ ცნობებში ორიენტაციას. როგორც ეტყობა, ძველი მწერლობის შრომებთან ერთად შავიზღვისპირეთის აღწერისათვის პლინიუსს გამოუყენებია მაშინდელი პერიპლუსები და მეგზურები, როგორც ოფიციალური, სახელმწიფო-სამხედრო საჭიროებისათვის შედგენილი, ისე კერძო პირთა მიერ დაწერილი. განსაკუთრებით ჩანს ვიპსანიუს აგრიპას ცნობილი რუკის კვალი. პლინიუსის ცნობები, რო- გორც თავის ადგილას აღვნიშნეთ კიდეც, ბევრგან ემთხვევა პომპონიუს მელას ცნობებს და ერთი მხრით ავსებს მათ, მეორე მხრით კი მელას ზოგიერთი ადგილის მიხედვით პლინიუსის ტექსტის შემოწმება-შეს- წორებაც ხერხდება, ამ უკანასკნელ გარემოებას კი დიდი მნიშვნელობა აქვს, რადგან ადგილთა და ხალხთა სახელები ძალიან ცუდად არის შე- მონახული პლინიუსის შრომაში და შესაშურებელი მასალის ჩვენამდე არ მოღწევის გამო ფრიად გაძნელებულია მათი სათანადო ამოკითხვის საქმე.
პლინიუს უფროსს თავის „ბუნების ისტორიის“ II წიგნში (II, 173) კასპიისა და შავ ზღვას შორის მანძილად 375 ათასი ნაბიჯი გა- მოჰყავს ე. ი. დაახლოებით 550 კმ (რომაული სიგრძის საზომი ერთეუ- ლი ნაბიჯი 1.479 მეტრს უდრის) და ამავე ცნობას იმეორებს VI წიგნ- შიაც (VI, 31), როგორც ეტყობა, ამ მანძილს ვარაუდობს მტკვრის შე- სართავიდან რიონის შესართავამდე, მაგრამ ცხადია სინამდვილემდე ბევრი აკლია. სხვათა შორის ამ ზღვებს შორის მანძილის ჩვენების საქ- მეში ძველი მწერლების ცნობები ძალიან განსხვავდება ერთმანეთისა- გან, რაც, ზოგი მკვლევრის დაკვირვებით, იმით არის გამოწვეული, რომ ზოგი ძველი მწერალი კავკასიის ყელის ყველაზე ვიწრო ადგილად აზოვისა და კასპიის ზღვას შორის მოქცეულ მანძილს თვლიდა და ყვე- ლა სხვადასხვანაირად ვარაუდობდა.
ამავე წიგნში (II, 224) ნახსენებია, რომ პონტოსში, კორაქსთა ტო- მის გასწვრივ, ხმელეთიდან 300 სტადიონის მანძილზე (სტადიონი 177 მეტრსა და 40 სმ უდრის) ზღვა განუზომელი სიღრმისაა და რომ ჯერ ფსკერამდე ვერ დაუწვდენიათ საზომი.
III წიგნში სამი ქალაქია მოხსენებული, რომელთა დაარსებაც კოლხებს მიეწერება. ეს ვერსიები მომდინარეობს ელინისტური ხანის მწერლებისაგან (კალიმაქე, აპოლონიოს როდოსელი და სხვ.), რომელ- ნიც არგონავტთა სამშობლოში დაბრუნებისა და კოლხთა მდევრის მარ- შრუტად შავი ზღვის ჩრდილო სანაპიროსა და მდინარე ისტროსს, ანუ დუნაის, ვარაუდობდნენ.
ერთგან ნათქვამია (III, 129): ისტრიაში მდებარეობს კოლონია პოლა/, რომელსაც ახლა Pietas Julia-ს ეძახიან და ოდესღაც კოლხებს დაუარსებიათო. საინტერესოა, რომ კალიმაქეს ცნობაზე დაყრდნობით ამასვე იმეორებს სტრაბონიც (1, 2, 39, და V, I, 9) და თვით კალიმაქეს სიტყვებიც მოჰყავს; ამ ქალაქისათვის ბერძნებს შეეძლოთ ლტოლვილ- თა ქალაქი დაერქმიათ, თვით თავიანთ ენაზე (ე. ი. კოლხურად) კი „პო- ლა" ეწოდებაო.
დალმაციაში მოხსენებულია (II, 144) ქალაქი ოლკინიუმი, რომე- ლზედაც ნათქვამია, წინათ კოლხინიუმი ეწოდებოდა და კოლხების და- არსებულიაო; ხოლო ილირიაში (II, 145) ქალაქ ორიკუმს ასახელებს, აგრეთვე კოლხთა მიერ დაარსებულად.
IV წიგნში პლინიუსი გადმოგვცემს ცნობას ერთ დროს მაკედო- ნიის მთელ მსოფლიოზე გაბატონებისა და მაკედონელთა მიერ დაპყრო- ბილი ქვეყნების შესახებ (II, 39), რომელთა შორის მოქცეულია არმე- ნია, იბერია, ალბანია და კაპადოკიაც. როგორც სხვა წყაროთა უმრავ- ლესობიდან ვიცით, იბერიასა და ალბანიაში ალექსანდრე მაკედონელს და მაკედონელთა სარდლებს თითქოს არ ულაშქრიათ. აქვე მოხსენე- ბულია მაკედონელთა მისვლა კავკასიონამდე, მაგრამ ამ კავკასიონში, ზოგი სხვა ძველი მწერლის მსგავსად, ინდოეთის კავკასიონი, ცენტრა- ლური აზიის მთები, ჰინდუკუში და ჰიმალაი უნდა იგულისხმებოდეს.
V წიგნში (V, 97) პლინიუს უფროსი ეხება აზიის მთაგრეხილების განლაგებას და ალექსანდრიელი გეოგრაფოსების მიბაძვით მთელ მთა- თა სისტემებს დაწყებულს ინდოეთის მთებიდან — ჰიმალაიდან და ჰინდუკუშიდან ჩვენს კავკასიონამდე სულ ტავროსის მთების სახელით ნათლავს; მაგრამ ცოტა ქვემოთ (V, 98) აღიარებს, რომ თავის სიგრძეზე ეს მთაგრეხილები მრავალ სხვადასხვა ახალ სახეს იღებდენო და ჩამო- თვლის კიდეც. ესენია: ჯერ იმაოსი (ჩამოთვლას ინდოეთის მხრიდან დასავლეთისაკენ აწარმოებს), მერე ემოდოსი, პაროპანისი, კირკიოსი, კამბადი, პარიადი, ხოატრი, ორეგი, ოროანდი, ნიფატი, ტავროსი, კავ- კასიონი; მერე სარპედონი, კორაკესიოსი, კრაგოსი და კვლავ ტავროსი.
ამ ჩამოთვლილი მთების სახელებიდან პირველ სამს ახლანდელი ჰიმალაის მთებში ვარაუდობენ. პარიადი ანუ პარიადრი მცირე აზიის ტავროსის ჩრდილო აღმოსავლეთი ნაწილის განშტოება უნდა იყოს, ხოლო ხოატრი — იმავე ტავროსის აღმოსავლეთი განშტოება; ნიფატი — ტავროსის განშტოებანია სომხეთში. სარპედონი — კილიკიის სანაპი- როზე მყოფ კონცხთან არის გაიგივებული და მერე ეტყობა პლინიუსი მის ახლო მდებარე ტავროსის ნაწილზეც ავრცელებს; კორაკიოსი ტავ- როსის განშტოებაა — პამფილიასა და დასავლეთ კილიკიაში, კრაგოსი — ლიკიაში.
შემდეგ (V, 99) ჩამოთვლის ამ მთაგრეხილებში არსებულ სამი კა- რის, სამი საუღელტეხილო გადასასვლელის სახელებს: არმენიის, კას- პიის და კილიკიის კარებს, რომელთაგან კასპიის კარი ამ ადგილის კო- მენტატორებს ესმით, როგორც კასპიის ზღვის სამხრეთით მდებარე გადასასვლელი.
ამის შემდეგ აღნიშნავს, რომ მარჯვენა მხრით (კომენტატორთა აზ- რი გამოდის, თითქოს სამხრეთიდან ჩრდილოეთისაკენ პირმიქცეული კაცის მიხედვით მსჯელობს პლინიუსი, მაგრამ ეს ადგილი მეტ ჩაკვირ- ვებას მოითხოვს, რადგან ცოტა ზემოთ — V, 97 — მარჯვენა და მარც- ხენა მხარეები ამ მთების მიმართ აღმოსავლეთიდან დასავლეთისაკენ პირმოქცეული კაცის მიხედვით აქვს ნავარაუდევი თვით ავტორს) მთებს ეწოდება ჰირკანიისა და კასპიის მთები, ხოლო მარცხნით — პა- რიედრი, მოსხების, ამაზონთა, კორაქსთა და სკვითთა მთები, საერთოდ კი ბერძნები კერავნის მთებს ეძახიანო. აქ ჩამოთვლილი მთების სახე- ლებიდან სხვები ასე თუ ისე უდგება საერთოდ კავკასიის სამხრეთით მდებარე მთიანეთსა და მცირე აზიაში ლოკალიზებას, ეს არ შეიძლება ითქვას კორაქსების მთებზე, რომელიც წყაროთა უმეტესობის ჩვენების თანახმად კავკასიონის ჩრდილო-დასავლეთ ნაწილში ივარაუდება.
რაც შეეხება კერავნის სახელის მიკუთვნებას ზენათ ჩამთთვლილი მთაგრეხილების ჯგუფისათვის, უნდა აღინიშნოს, რთმ სხვა ავტორები ამ სახელს უფრო ნამდვილ კავკასიონს უკავშირებენ (მაგ. სტრაბონი —II, 4, 1; პტოლემაიოსი, გეოგრ. V, 3, 14; პომპ. მელა — I, 109, III, 39).
ქართველი ტომებისა და მათი ძველი ადგილსამყოფელი ადგილე- ბის შესახებ ცნობები ძირითადად თავმოყრილია თხზულების VI წიგ- ნში.
შავი ზღვის სამხრეთ და აღმოსავლეთ სანაპიროზე მცხოვრებ ტო- მებს მოყოლებით ჩამოთვლის და ზოგან პუნქტებს შორის მანძილებ- საც მიუთითებს. ჩამოთვლის დროს ძალიან ძუნწად ორი-სამი სიტყვით თუ ახასიათებს ზოგ ტომს, გეოგრაფიულ პუნქტს ან კუთხეს; უფრო ხშირად კი სრულიად მშრალ დასახელებას ჯერდება და გარდა სახელი- სა, არავითარ სხვა მასალას არ იძლევა.
მდინარე თერმოდონტს აქეთ, პლინიუსის გადმოცემით, შემდეგი ტომები ცხოვრობენ და შემდეგი პუნქტები მდებარეობს (VI, 11): კე- ნები, ხალიბები, ქალაქი კატიორა, ტიბარენები, ტანმოხატული მასი- ნები (ე. ი. მოსინები ანუ მოსინიკები), მაკროკეფალები, ქალაქი კერა- სუნტი, ნავთსადგური კორდულა, ბეხირები, ბუქსერები, შავი მდინა- რე, მახორონებისა და სიდონების ტომები, მდინარე სიდენი, რომელიც უვლის ქალაქ პოლემონიონს ამისიდან 120.000 ნაბიჯზე (ე. ი. დაახლ. 170 კმ-ზე), შემდეგ მდინარეები იაზონიონი და მელანთიონი და ამისი- დან 80.000 ნაბიჯზე ქალაქი ფარნაკეა, ციხე-სიმაგრე და მდინარე ტრი- პოლისი, აგრეთვე ფილოკალია, ლივიოპოლისი, მერე ფარნაკეადან 100.000 ნაბიჯზე თავისუფალი ქალაქი ტრაპეზუნტი, უზარმაზარი მთე- ბით შემოზღუდული. მერე აღნიშნავს, რომ მათ გადაღმა არის არმენო- ხალიბების ტომი (VI, 12) და დიდი არმენია (სომხეთი) 30.000 ნაბი- ჯის მანძილზე. ტრაპეზუნტამდე სანაპიროზე მდინარეა პიკსიპესი, იმის იქით კი სან-ჰენიოხთა ტომი. ტრაპეზუნტიდან 140.000 ნაბიჯზე მდინა- რე აბსაროსია იმავე სახელის ციხე-სიმაგრით შესართავიდან. იმ ადგილ- ში მთებს გადაღმა იბერიაა, სანაპიროზე კი — ჰენიოხები, ამპრევტები, ლაზები, მდინარეები აკამპსეონი, ისისი, მოგრუსი, ბათისი, კოლხთა ტომები, ქალაქი მატიუმი მდინარე ჰერაკლეონი იმავე სახელწოდების კონცხით და პონტოსის ყველაზე სახელგანთქმული მდინარე ფაზისი.
შემდეგ შედარებით უფრო მრავალსიტყვიერად აღწერილია მდ. ფაზისის გარემოებანი, შენაკადები და მის ხეობაში თუ მის ახლოს მდებარე დასახლებული პუნქტები (VI, 13). ნათქვამია, რომ ფაზისი გამოდის მოსხებში, სანაოსნოა მოზრდილი ხომალდებისათვის 38.500 ნაბიჯზე, მერე პატარებისათვის კი უფრო დიდ მანძილზე; გადასასვლე- ლებად 120 ხიდი აქვს. მის ნაპირებზე იყო მრავალი ქალაქი, მათგან ყველაზე სახელგანთქმულები — კინდარიდა, კირკეუმი, კიგნოსი და შესართავთან — ფაზისი. მაგრამ ყველაზე სახელგანთქმული იყო ეა, ზღვიდან 15.500 ნაბიჯზე. მდებარე, სადაც ფაზისს სხვადასხვა მხრიდან ერთვის დიდი მდინარეები ჰიპოსი და კიანეოსი. ახლა მხოლოდ სურიუ- მი-ღა არის, რომელსაც ეს სახელი იმ მდინარისაგან ჰქვია ფაზისს რომ ერთვის იქ, სადამდეც დიდ ხომალდებს ნაოსნობა შეუძლია. ფა- ზისს უერთდება სხვა მრავალი სიდიდის შესანიშნავი მდინარე, მათ შორის გლვკოსი. მის შესართავში უსახელო კუნძულებია. აბსაროსი- დან 70.000 ნაბიჯზეა. მერე (VI, 14) სხვა მდინარეა — ხარიენტი, სალ- ტიების ტომი, ძველები რომ ფთიროფაგებს ეძახდნენ და სხვა სანები. მდინარე ხობისი კავკასიონიდან სვანებზე ჩამოდის. შემდეგ როანია, კეგრიტიკის მხარეს, მდინარეები სიგანია, თერხოსი, ასტელფოსი, ქრი- სოროსი, აბსილების ტომი, ციხესიმაგრე სებასტოპოლისი 100.000 ნა- ბიჯზე ფაზისიდან, სანიკების ტომი, ქალაქი პიგნოსი, მდინარე და ქა- ლაქი პენიუსი; მერე ჰენიოხების სახელმრავალი ტომები.
უბრალო თვალის გადავლებითაც კი შეიძლება მიხვედრა, რომ აქ ჩამოთვლილი ტომები და გეოგრაფიული მონაცემები ბევრგან თავის რიგზე არ არის და შეუსაბამობას აქვს ადგილი. ერთსა და იმავე ტომებს (მაგ., სანებს, ჰენიოხებს) ან ერთსა და იგივე ქალქს (მაგ., კიგნოსს) სხვადასხვა ადგილებში ათავსებს და თავის ასეთ ქცევას არც არაფრით განმარტავს. ასეთი გარემოებანი ნაწილობრივ იმით უნდა იყოს გამოწ- ვეული, რომ ავტორი ბევრი სხვადასხვა წყაროთი სარგებლობს და მათ ერთმანეთთან შეჯერებაზე კი ნაკლებად ზრუნავს.
მიუხედავად ამ დიდი ნაკლისა, ამ ადგილებშიაც რამდენიმე საინ- ტერესო ცნობას შეიძლება გაესვას ხაზი. აღსანიშნავია, რომ აქ პირვე- ლად არიან მოხსენებულნი ლაზები, რომლებიც ტრაპიზონის აღმოსავ- ლეთით იგულისხმებიან ამ ტექსტის მიხედვით.
საყურადღებოა, რომ პლინიუსი გადმოსცემს სომხების ზემოთ ამოწევას და მათს დაახლოვებას შავი ზღვის სანაპიროსთან (მხოლოდ 30 რომაული მილით-ღა არიან დაშორებულნი ნაპირს), რაც მიუთითებს ზოგი ქართველი ტომის მაგ., ხალიბების ტერიტორიის ნაწილობრივ სომხეთის ფარგლებში მოქცევაზე თუ საერთოდ ხალიბთა შევიწრო- ვებაზე.
ყურადღებას იქცევს ჰენიოხების მრავალსახელიან ტომებზე მი- თითება და აგრეთვე კრებითად კოლხთა ტომების ხსენება. ძველ მწე- რალთა ცნობებში ბევრი აღრევის მიზეზები შავი ზღვის სამხრეთ-აღ- მოსავლეთი სანაპიროს ტომების ჩამოთვლის დროს, უფრო აქ უნდა ვეძიოთ. ერთი და იგივე ტომი, რომელიც ვთქვათ ჰენიოხთა ან კოლხთა ტომის რომელიმე შტოს წარმოადგენდა, ზოგიერთ მწერალს დამოუკი- დებელ ეთნიკურ ერთეულად წარმოუდგენია და ხშირად ამ საფუძველ- ზე მათი ლოკალიზაციის საქმე დიდ ბუნდოვანებას იწვევს. პლინიუსის ეს მითითება კი საშუალებას გვაძლევს უფრო დაკვირვებით შევხედოთ ტომების ადგილსამყოფელთა განსაზღვრის საკითხებს.
საკმაოდ ვრცელ ცნობებს იძლევა პლინიუსი ფაზისის შესახებ, მაგრამ ზოგ შემთხვევაში ჭეშმარიტებას ღალატობს. მას ფაზისის სათა- ვე მოსხებში ჰგონია. ამ მხრით ერთგან სტრაბონიც სცოდავს: სომხეთ- შიაც კი ჰგონია მას ფაზისის სათავე (გეოგრ., XI, 2, 17). მათი შეცდო- მა იმით უნდა იყოს გამოწვეული, რომ, ეტყობა, მდინარე ყვირილა მი- აჩნდათ ფაზისის ანუ რიონის ზემო ნაწილად. ხიდების ასე დიდ რაოდე- ნობას სტრაბონიც უჭერს მხარს (გეოგრ., XI, 3, 4). რაც შეეხება ფაზი- სის ნაპირებზე ძველი სახელგანთქმული ქალაქების ჩამოთვლას (ტინ- დარიდა, კირკეუმი, კიგნოსი), სხვა წყაროებით არ დასტურდება, გარ- და უკანასკნელისა, რომელსაც თვითონვე პლინიუსი მეორე სხვა ადგი- ლას (დაახლოებით იქ, სადაც პომპონიუს მელასა აქვს აღნიშნული) მდებარედ ახსენებს.
ზღაპრული ეას ლოკალიზაციისათვის მნიშვნელოვანია პლინიუსის მიერ მოყვანილი ნიშანდობლივი ცნობაც, მაგრამ მიუხედავად ამ საკით- ხის არაერთგზის დაყენებისა და მრავალი მოსაზრების გამოთქმისა სა- ბოლოო გადაწყვეტა ჯერ კიდევ არ ხერხდება.
მანძილების აღნიშვნა ზოგ შემთხვევაში სიმართლესთან საკმაოდ ახლოს უნდა იდგეს. ასე ჩანს, მაგ., ციხე-სიმაგრე სებასტოპოლისსა და ფაზისს შორის მანძილის აღნიშვნისას, 100.000 ნაბიჯი ანუ 100 რომა- ული მილი დაახლოებით 148 კმ-დე გამოდის, რაც თითქმის უახლოვ- დება ახლანდელ ფოთსა და სუხუმს შორის არსებულ მანძილს და ამით ნაწილობრივ ადასტურებს ფაზისისა და სებასტოპოლისის ლოკალიზა- ციის შესახებ ბოლო ხანებში განმტკიცებულ აზრს.
ჰეროდოტესთან, სტრაბონთან და პომპონიუს მელასთან ერთად პლინიუსიც ახსენებს ფაზისის ჩრდილოეთის მხარეს ფთირო- ფაგებს, რომელთაც, მისი თქმით, ახლა სალტიები ეწოდებათ. ფთირო- ფაგების გირჩიჭამიებად და არა ტილიჭამიებად გაგების შესახებ პომპო- ნიუს მელას ცნობასთან დაკავშირებითაც გვქონდა ლაპარაკი. სხვათა შორის ეს აზრი უკვე განმტკიცდა და ბოლო ხანებში შესრულებულ თარგმანებში უკვე აღარ გამოუყენებიათ ამ სახელის სხვაგვარი ინტერ- პრეტაცია. პლინიუსის ლათინურ-ინგლისური პარალელური ტექსტის გამომცემელ ჰ. რეკემსაც გირჩიჭამიებად უთარგმნია ეს სახელი. ტი- ლიჭამიებად ამ სახელის გაგება უფრო სტრაბონთან არის დაკავშირე- ბული, ჰეროდოტეს ტექსტი არც იძლევა საბუთს სტრაბონისეული გა- გების სასარგებლოდ.
როგორც ეტყობა, ავტორი ქვემოთ (VI, 15) კიდევ სხვა წყაროს იშველიებს, ნაწილობრივ კვლავ უბრუნდება ზემოთ აღწერილ ტერი- ტორიის აღწერილობას და დამატებითსა და ზოგ შემთხვევაში განსხვა- ვებულ ცნობებს იძლევა. ამ თავში (VI, 15) პლინიუს უფროსი გადმოგ- ვცემს, რომ ზემოთ (VI, 14) აღწერილ ხალხებსა და ტერიტორიას ესაზ- ღვრება მხარე კოლიკა, სადაც კავკასიონის ქედი (აქ უკვე ამ სახელს საკუთრივ კავკასიონის მიმართ უნდა ხმარობდეს) ერთი მხრით ევქსი- ხისა და მეოტიდისაკენ არის დაშვებული, მეორეთი კასპიისა და ჰირკა- ნიის ზღვისაკენ. დანარჩენი ნაპირები უჭირავთ ველურ ხალხებს (მელან- ხლენებს და კორაქსებს კოლხების ქალაქ დიოსკურიით, რომელიც მდი- ნარე ანთემუნტასთან მდებარეობს და ახლა მიყრუებულია, მაგრამ ოდე- სმე ისე ბრწყინვალე ყოფილა, რომ, ტიმოსთენესის თქმით, იქ სხვა- დასხვა ენაზე მოლაპარაკე 300 ხალხი ჩამოდიოდა და შემდეგაც ჩვენე- ბი მოლაპარაკებებს 130 თარჯიმნის მეშვეობით აწარმოებდნენო.
აქ მოყვანილი ცნობები იონიურ ან იონიურიდან მომდინარე წყა- როებიდან უნდა ჰქონდეს ამოღებული პლინიუსს, რადგან, მაგ., მელან- ხლენებს სწორედ იქაური წყაროები ახსენებენ. ამასთანავე დიოსკუ- რიის ხსენებაც წინა თავში მოხსენებული სებასტოპოლისის მაგიერ აქეთკენვე მიგვითითებს. დიოსკურია სებასტოპოლისის აყვავების ხა- ნის აღწერა, რაც ტიმოსთენესის III ს. ძვ. წ. ალექსანდრიელი გეოგ- რაფოსის მიხედვით მოაქვს, ზოგ მკვლევარს გაზვიადებული ეჩვენე- ბა და საამისოდ იმოწმებენ სტრაბონს (გეოგრ. XI 2, 16), რომელსაც დიოსკურიაში ჩამომსვლელ ხალხთა რიცხვად მხოლოდ 70 აქვს მოყვა- ნილი და, ალბათ ტიმოსთენესის მისამართით დასძენს: ზოგის თქმით, რომელნიც სულაც არ დაგიდევენ სიმართლეს, 300 ხალხის წარმომად- გენლები ჩამოდიანო. ასეა თუ ისე დიოსკურია ერთ დროს დიდ სავა- ჭრო-ეკონომიურ ცენტრად წარმოგვიდგება, მაგრამ პლინიუსის დროს უკვე დაცემულ-დაძაბუნებული ჩანს.
შემდეგ პლინიუსს მოყავს (VI, 16) საკმაოდ ცნობილი ვერსია ლე- გენდისა ამ ქალაქის დაარსების შესახებ კასტორისა და პოლუქსის მე- ეტლეთა მიერ და დაასკვნის: თითქმის დადასტურებულად უნდა ით- ქვას, რომ მათგან არის წარმოშობილი ჰენიოხთა ტომიო. ამ ვერსიის საფუძველი უნდა ვეძიოთ მეეტლეთა ბერძნულ სახელში.
დიოსკურიის შემდეგ ასახელებს ქალაქ ჰერაკლეონს, როგორც მისგან (ამ ადგილას დიოსკურიის მაგიერ ისევ სევასტოპოლისს ახსე- ნებს) 70.000 ნაბიჯზე მდებარეს. ეს ჰერაკლეონი ჩრდილოეთის მხა- რეს იგულისხმება და არ უდგება ცოტა ზემოთ (VI, I2) ფაზისის სიახ- ლოვეს მოხსენებულ ჰერაკლეონის სახელის მქონე მდინარისა და კონ- ცხის ლოკალიზაციას.
ამ მიდამოებში მცხოვრებლებად თვლის პლინიუსი აქაელებს, მარ- დებს, კერკეტებს, მათ იქით სერებს და კეფალოტომებს. ეს ორი უკა- ნასკნელი ტომი სხვა წყაროებში არ ჩანან. კეფალოტომების სახელი კომენტატორებს შერქმეულ სახელად მიაჩნიათ რომელიღაც მოყაჩაღე ტომისათვის, რადგან სიტყვასიტყვით „თავიკვეთიებს", „თავების მომ- ჭრელებს" უნდა ნიშნავდეს თითქოს.
აკად. ივ. ჯავახიშვილი სერების სახელს სარმატ-სირმატების სა- ხელს უკავშირებს და „დაახლოებით სოჭ-გაგრისა და ბიჭვინთის შუამ- დებარე მიწა-წყლის მფლობელად გულისხმობს (იხ, ივ. ჯავახი- შვილი, საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელ აღმოსავლეთის ისტო- რიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები, თბ., 1950, გვ. 104).
აქვეა ნახსენები უმდიდრესი ქალაქი პიტიუნტი (ე. ი. ბიჭვინთა), როგორც ჰენიოხებისაგან გაძარცული. მის გაძარცვას ზოგი მკვლევარი ახ. წ. I ს-ის პირველ ნახევარში ვარაუდობს.
ფრიად საინტერესოდ იყენებს პლინიუს უფროსის ცნობას (VI, 20) ტანაისის ანუ მდ. დონის სკვითური სახელის „სინ"-ის შესახებ აკად. ივ. ჯავახიშვილი (იხ. მისი ზემოხსენებული წიგნი, გვ. 110-11), რომელიც ამას წყალის აღმნიშვნელ კუმუხურ-ლეკურ „სინ“-ს სხვა კავკასიური ენების მონაცემებს უკავშირებს, „სინოპი“-ს ანუ „სინოპე"-ს შემად- გენელ ნაწილად ვარაუდობს და ამ ქალაქის სახელს განმარტავს რო- გორც „წყლის-პირს“.
ამავე წიგნის 26-ე თავში (VI, 26) პლინიუსი უკვე აღმოსავლეთ სა- ქართველოს გეოგრაფიის საკითხებს ეხება. თავდაპირველად მდინარე მტკვრისა და არაქსის დინების შესახებ ლაპარაკობს. მისი გადმოცემით მტკვარი გამოდის ჰენიოხთა მთებში, რომელთაც ზოგი კარაქსთა მთებს უწოდებს, არაქსი კი იმავე მთიდან, საიდანაც ევფრატიო.
ჰენიოხთა ანუ კარაქსთა მთებად ჩვეულებრივ იგულისხმება კავ- კასიონის დასავლეთი ნაწილი, დაახლოებით ახლანდელი აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის გასწვრივ მდებარე, საიდანაც მდინარე კარაქსი ანუ კოდორი გამოდის და რომელსაც კარაქსთა ტომის ტერი- ტორია ეკვროდა. მაშასადამე მტკვრის სათავის შესახებ ეს ცნობა რა- ღაც გაუგებრობაზე აქვს დაფუძნებული ჩვენს ავტორს. ზოგი მკვლე- ვრის აზრით, პლინიუსის ამ აღწერილობას მტკვრის სათავედ მდინარე ლიახვი თუ შეესაბამებოდაო, მაგრამ საეჭვოა, რომ მართლაც ეს ქონოდა მხედველობაში მწერალს, რადგან კარაქსთა მთების სახელი აქამდეც თითქოს არ მისწვდებოდა.
მტკვრიდან მოყოლებულ მთელ ველზე, პლინიუსის თქმით (IV, 29), ჯერ ალბანთა ტომები სახლობენ, შემდეგ კი — იბერებისა, რომლებსაც ერთმანეთისაგან ყოფს მდინარე ოკაზანი, ანუ ზოგი ხელნაწერის წაკი- თხვით — ალაზანი, კავკასიონის მთებიდან რომ ჩამოდის და მტკვარს ერთვის; ე. ი. საკმაოდ ბეჯითად შეიძლება ითქვას, რომ ეს თანამედრო- ვე მდინარე ალაზანია.
ალბანიის მთავარ ქალაქად დასახელებულია კაბალაკა, ხოლო იბე- რიის — ჰერმასტუსი მდინარის პირად, რომელიც არმაზს ანუ არმაზ- ციხეს უნდა შეესაბამებოდეს, მით უფრო, რომ ერთ-ერთი ხელნაწერის წაკითხვა კიდევ უფრო უახლოვდება მის ქართულ გამოთქმას — და უდგება სტრაბონის მიერ აღნიშნულ არმოზიკის ადგილმდებარეობასაც (გეოგრ., XI, 3, 5).
მერე პლინიუსი ახსენებს პარიჰედროსის მთებამდე მდებარე თასიეს და თრიარეს მხარეებს (თრიარეს მხარეში საკმაოდ დაბეჯითებით შეიძლება თრიალეთი ვიგულისხმოთ). მათ იქით კი კოლ- ხიდის უდაბნოებს, რომლებშიაც კერავნის მთების მხარეს არმენოხალი- ბები ცხოვრობენ და მოსხების მიწებია მდინარე იბერამდე, რომელიც მტკვარს ერთვისო. ქვემოთ საკასანები და მერე მაკერონები ჰყავს მო- ხსენიებული მდინარე აბსაროსამდე.
როგორც ვხედავთ, პლინიუსი, სხვა წყაროს მიხედვით, ახლა უკვე აღმოსავლეთიდან გადმოდის სამხრეთ-დასავლეთ საქართველს ტო- მებში. მდინარე იბერი, ზოგის ვარაუდით, ფოცხოვი უნდა იყოს. რაც შეეხება მაკერონებს, კომენტატორებს ეს სახელი მახორონების თუ მელანხლენების ბადლად მიაჩნიათ, მაგრამ, ჩვენის აზრით, ძველ მაკ- რონებს რომ დავუახლოვოთ, უფრო სწორი იქნებოდა.
ფრიად საინტერესოა პლინიუს უფროსის მიერ გადმოცემული ცნობები კავკასიის კარის შესახებ, რომელიც აღწერილობის მიხედვით დარიალის გასასვლელი უნდა იყოს (VI, 30). ამ კარს ძველი მწერლები სხვადასხვა სახელს ეძახდნენ, მაგალითად პტოლემაიოსი თავის გეო- გრაფიის სახელმძღვანელოში სარმატთა კარს უწოდებს (გეოგრ., V, 8, 11). ზოგი მწერალი კასპიის კარსაც არქმევდა, ამიტომაა, რომ პლინიუ- სი ამ ადგილას საგანგებოდ ჩერდება ამ საკითხზე და აღნიშნავს, რომ ბევრი შეცდომით უწოდებს ამ კარს კასპიის კარსაო. კასპიის კარის სა ხელით, როგორც ზემოთაც ითქვა, ჩვეულებრივ კასპიის ზღვის სამხრე- თით მდებარე გასასვლელი იგულისხმებოდა (მიდიიდან ჰირკანიასა დ პართიაში) და ზოგჯერ დარუბანდის გასასვლელსაც ამ სახელით იხსე- ნიებდნენ. ტაციტუსის მიერ ნახსენები კასპიის კარისა (ისტ., 1, 6) და კასპიის გზის (ანალ., VI, 33) ლოკალიზაცია ჯერაც ნაწილობრივ სადა- ვოდ ითვლება თვით ტაციტუსის ტექსტის ამ ადგილის ბუნდოვანების გამო.
ამ კავკასიის კარის ანუ დარიალის აღწერილობაში პლინიუსი ამ- ბობს, რომ იგი წარმოშობილია მთათა შუა გაპობით (ხეობას გულის- ხმობს) და რომ თვით გამოსასვლელი გადაკეტილია რკინით შეჭედილი ძელებით. მისი თქმით, ხეობაში დის საძაგელი სუნის მქონე მდინარე, კარის აქეთა მხარეს კედელზე კი მდებარეობს ციხე-სიმაგრე კუმანია, რომელიც აგებულია ურიცხვი ტომების გადასვლის დასაბრკოლებლა- დო და დასძენს: ამ ადგილას, სწორედ იბერიის ქალაქ ჰერმატუსის გას- წვრივ, კარით არის გაყოფილი სამყაროს ნაწილებიო.
აქვე პლინიუს უფროსი გვაწვდის საინტერესო ცნობას, როგორც ჩანს, სვანების მიერ ოქროს მოპოვების შესახებ. იგი წერს კავკასიის კარიდან აქეთ, გუსდინთა მთებში, ვალები და სუავები ცხოვრობენ, მო- უხეშავი ტომები, მაგრამ ოქროს მადანს კი თხრიანო. აღსანიშნავია, რომ ზოგი მკვლევარი ამ ადგილას მოხსენიებულ სუავებს თითქოს სერ- ბებთან აიგივებს, ვალები კი პტოლეიმაიოსის მიხედვით სადღაც ვოლ- გასა და კავკასიონს შორის ივარაუდება. მაგრამ სუავების ორი სხვა წა- კითხვა და ის გარემოება, რომ ისინი ჰენიოხების მეზობლად იხსენიები- ან (აქვე მოაყოლებს: „მათ შემდეგ — ე. ი. ვალებისა და სუავების შემ- დეგ — თვით პონტოსამდე ჯერ ჰენიოხთა მრავალი ტომია, მერე კი აქა- ელთაო") და ოქროს მომპოვებელნი არიან, სვანების სასარგებლოდ სწყვეტს საკითხს; მით უმეტეს ამასვე უჭერს მხარს სტრაბონის მსგავსი კონტექსტიც (გეოგრ., XI, 2, 12) სვანების შესახებ. ამ თავს (VI, 30) პლინიუსი ამთავრებს შემდეგი სიტყვებით: „ასეთია ქვეყნიერების ეს ერთი ყველაზე სახელგანთქმული კუთხეთაგანიო“. ამის შემდეგ გა- დადის (VI, 31) პონტოსსა და კასპიის ზღვას შორის არსებული მანძი- ლის შესახებ სხვადასხვა მწერალთა ცნობების მიმოხილვაზე, რაზედაც ზემოთაც გვქონდა საუბარი და ბოლოს აღნიშნავს: კავკასიის კარიდან პონტოსამდე თითქმის დადასტურებულია, რომ 200.000 ნაბიჯიაო, რაც დაახლოებით 300 კმ-დე მანძილი გამოდის.
კავკასიონს გადაღმა სკვითების, კიმერიელების და კისიანტების გვერდით იხსენიებიან (VI, 35) გეორგები და ამაზონთ ტომი და ბო- ლოს ნათქვამია ამაზონთა ტომზე: ეს ტომი კასპიისა და ჰირკანიის ზღვამდე ცხოვრობსო. ამაზონთა ამ ადგილებში მოთავსების ვერსია ელინისტურ ხანას უფრო ეკუთვნის. რაც შეეხება გეორგებს, რომე- ლიც, მკვლევართა აზრით, შემდეგში ქართველთა საერთო სახელად იკიდებს ფეხს, გეორგილების სახით პომპონიუს მელას თხზულება- შიაც (I,13) ვხვდებით და იმასთან დაკავშირებითაც გვქონდა ნაწილობ- რი საუბარი ამ საკითხზე.
როგორც სჩვევია, პლინიუს უფროსი ერთხელ კიდევ უბრუნდება, ალბათ კიდევ სხვა წყაროს მიხედვით, კასპიის ზღვისა და მისი სანა- პიროების ახლოს მცხოვრები ხალხების აღწერას და სხვა ხალხებთან ერთად აღნიშნავს, რომ კასპიის ზღვის დასავლეთ ნაპირი უჭირავთ სკვითების ხალხს უდინებს, შემდეგ კი სანაპიროზე ალბანები არიან, როგორც ამბობენ, იაზონის შთამომავალნიო. უდინები უდების სახით პტოლემაიოსის თხზულებაშიც გვხვდება (V, 8, 17-25) დაახლოებით ამავე ადგილებში. კახეთის აღმოსავლეთ კუთხეში ჩამოსახლებული ახლანდელი უდები ამ უდების ნაშთად შეიძლება ვივარაუდოთ.
ალბანთა ტომის შესახებ ნათქვამია (VI, 39), რომ იგი მოდებუ- ლია კავკასიის მთებს და აღწევს მდინარე მტკვარს, რომელიც სომხეთი- სა და იბერიის საზღვარს წარმოადგენსო, მაგრამ ეს უკანასკნელი ცნო- ბა მტკვრის სამხრეთ-საქართველოს საზღვრების შესახებ ვერ პოულობს მხარდაჭერას სხვა წყაროებში. პირიქით, სტრაბონის მიხედვით (გე- ოგრ., XI, 3,2) გამოდის, რომ მტკვრის ორივე მხარე ამ მიდამოებში (ალბანია-იბერია-სომხეთის შესაყარში) იბერიას ეკუთვნოდა.
ალბანიაზე ჩამომდინარ მდინარეებად დასახელებული არიან (იქვე) კაზუსი, ალბანუსი და მერე კამბისი (კავკასიონის მთებში გამოსული); შემდეგ ნახსენებია კიროსი (მტკვარი), როგორც ზემოთ ითქვა, კარაქს- თა მთებიდან მომდინარეო.
ცოტა ქვემოთ (VI, 40) პლინიუსი კვლავ იმეორებს ზემოთ (VI,30) გამოთქმულ მოსაზრებას კავკასიის კარისა და კასპიის კარის სახელთა ერთმანეთთან დამოკიდებულების შესახებ და აღნიშნავს: აქ უნდა შევა- სწოროთ ბევრის შეცდომა, თვით იმათიც, ვინც ბოლო ხანებში მონაწი- ლეობდნენ კორბულონის (პართიელთა წინააღმდეგ მებრძოლი რომაელი სარდალი ნერონის დროს, დაახლ. 57 წელს ულაშქრია ამ ადგილებში) ლაშქრობაში სომხეთს. ისინი კასპიის კარს უწოდებენ იბერიაში არსე- ბულ იმ კარს, რომელსაც, როგორც ვთქვით, კავკასიის კარი ეწოდება; ეს სახელი წერია იქიდან გამოგზავნილ რუკებზედაცო. მერე დასძენს: ნერონის მუქარა კასპიის კარის ჩაკეტვის შესახებ ნამდვილ კასპიის კარს კი არ შეეხებოდა, იმ კარს გულისხმობდა, რომელიც იბერიიდან სარმა- ტებში გადისო.
აქავე (მეექვსე) წიგნში ფრიად საყურადღებოა ინდოეთის სავაჭრო გზის აღწერა, რომელიც მნიშვნელოვან ცნობას წარმოადგენს ძველი საერთაშორისო ეკონომიური ურთიერთობის შესწავლისათვის ვარო- ნის (116-27 ძვ. წ.) ცნობაზე დაყრდნობით, პლინიუსი გადმოგვცემს (VI, 52): პომპეუსის ლაშქრობის დროს გამოირკვა, რომ ინდოეთიდან შვიდ დღეში შიძლება ჩამოსვლა ბაქტრიაშ, მდინარე ბაქტრისთან, რომელიც მდინარე ოქსს (ე. ი. ამუ-დარიას) ერთვის; ამ მდინარიდან კი კასპიის ზღვით მდინარე კიროსამდე (მტკვრამდე) მიისვლება და რომ ინდოეთის სავაჭრო საქონელი ხუთ დღეზე არა უმეტეს დროში ხმე- ლეთის გზით პონტოსში, ფაზისს, ჩაიტანებაო.
VII წიგნში მითრიდატ ევპატორის შესახებ ნათქვამია (VII, 88): ოცდაორი ტომის მეფე იყო, ამდენივე ენაზე სჯითა სამართალს და კრე- ბაში ყველა ტომის წევრს უთარჯიმნოდ მიმართავდაო. ამასვე იმეორებს პლინიუსი XXV წიგნი (XXV, 6): დანამდვილებით არის ცნობილი, რომ მითრიდატი სიკვდილის ერთადერთი შვილი იყო, რომელიც 22 ენა- ზე ლაპარაკობდა და რომ მისი 56 წლიანი მეფობის განმავლობაში თავი- სი ქვეშევრდომი ტომების არც ერთ კაცს არ დალაპარაკებია თარჯიმნის მეშვეობითო.
XXI წიგნში (XXI, 77) ყურადღებას იპყრობს ქსენოფონტის ანაბა- ზისის მიხედვითაც ცნობილი მაკრონების მათრობელა თაფლის ამბავი (ანაბ., IV, 8, 20). პლინიუსი აქ გადმოგვცემს, რომ პონტოსში სანების (ყოფილი მაკრონების) ტომში მოიპოვება სხვა ჯურის თაფლი, რომელ- საც გამაგიჟებელს ეძახიან შეშლილობის გამოწვევის გამო და ფიქრო- ბენ, რომ ეს თაფლი ამოწოვილია როდოდენდრონის ყვავილიდან, რომე- ლიც უხვად არის ტყეებშიო. მერე დასძენს ძველი ქართველი ტომების ეკონომიური ისტორიისათვის საინტერესო დეტალს: ეს ტომი (ე. ი. სა- ნები) რომაელებს ხარკად ცვილს კი მოართმევს, მაგრამ თაფლით, მისი მაწყინარობის გამო, ღარ ვაჭრობსო. იმავე წიგნის 83-ე თავში პირველხა- რისხოვან პუნიურ ცვილთან ყველაზე ახლო მდგომად თვლის მუქი ყვი- თელი ფერის თაფლის სუნიან, სუფთა პონტოსურ ცვილს და უკვირს თვით თაფლის შხამიანობა. პონტოსური თაფლის შხამიანობის შესახებ სტრაბონიც ლაპარაკობს (გეოგრ., XI, 2, 17). ცხადია მეფუტკრეობა ქა- რთველთა ამ ტომში ისე განვითარებული და მაღალ საფეხურზე მდგომი ყოფილა, რომ მისი პროდუქტი ცვილი საერთაშორისო ვაჭრობის საგ- ნადაც კი ქცეულა და ქვეყნის ეკონომიკაში მნიშვნელოვანი როლი ჰკუთ- ვნებია.
პლინიუს უფროსის სხვა მასალიდან განსაკუთრებით საყურადღე- ბოა ცნობა ზღაპრული აეტის შთამომავალ კოლხეთის მეფე სავლაკის შესახებ (XXXIII, 52), რომლის ხსენება ამას გარდა სხვა წყაროებში არ გვხვდებ. პლინიუსის გადმოცემით, სავლაკმა მიიღო რა სამკვიდროდ ხელუხლებელი მიწა, ამბობენ, მოიპოვა მრავალზე მრავალი ოქრო და ვერცხლი სვანების ტომსა და საერთოდ ოქროს საწარმოებით სახელ- განთქმულ სახელმწიფოში. მოუთხრობდნენ აგრეთვე მისი ოქროს პალა- ტების, ვერცხლის კოჭების, სვეტებისა და სხვათა შესახებ.
სავლაკის სახელს სამეცნიერო ლიტერატურაში უკავშირებენ ბოს- ფორის მეფის სკვითთა ბელადის სავმაკის სახელს და ნუმიზმატიკური მასალის საფუძველზე ნაწილობრივი ცდაც არის მისი დაახლოებისათვის მეფე „აკეს“ ანუ „აკის" სახელთან, რომელიც აწერია ძველი კოლხეთის ტერიტორიაზე აღმოჩენილ ორ ოქროს მონეტას (ამ საკითხების შესა- ხებ იხ. Д. Г. Капанадзе. Новые материалы к изучению статеров Царя Аки. Вест. Др. Ист., 1948, № 1, стр. 152; აგრეთვე Л. П. Харко, Существовал ли царь Акус? ВДИ, 1948, № 2, стр. 135),
სავლაკის ისტორიული პიროვნება (ძვ. წ. II ს.) უეჭველ ფაქტად მიაჩნია, ნუმიზმატიკოსთა მასალაზე დაყრდნობით, იმ მოხსენების ავ- ტორს, რომლის თეზისებიც გამოქვეყნებულია თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის სტუდენტთა XVI სამეცნიერო კონფერენციის მოხსენე- ბათა თეზისების კრებულში (თბილისი, I954, გვ. 84). მაგრამ უნდა ით- ქვას, რომ სათანადო მასალების სიმცირე ჯერჯერობით არა გვგონია იძ- ლეოდეს საშულებას ამ საკითხის დაბეჯითებით ასე გადაწყვეტისათვის, რადგან ხარკოს სტატია ძალიან საეჭვოს ხდის ამ მიმართულებით მსჯე- ლობის საბუთიანობას.
ამასთანავე უნდა შევნიშნოთ, რომ პლინიუსის ცნობათა ამოწურვა და მათი ასე თუ ისე სრული ანალიზი ასეთი ხასიათის მიმოხილვითი ხა- სიათის შრომაში ძნელიცაა და სპეციალური მონოგრაფიული შესწავლის გარეშე შეუძლებელიც. უნდა ვივარაუდოთ, რომ საგანგებო გულდასმი- თი დამუშავება და სხვა ცნობებთან შეჯერება პლინიუსის „ბუნების ის- ტორიის" მთელი მასალისა საკმაოდ ბევრ საინტერესო ცნობას შესძენს ჩვენს საისტორიო მეცნიერებას.
მ ა რ კ უ ს ა ნ ე უ ს ლ უ კ ა ნ უ ს ი (39-65 ახ. წ.), ცნობილი რო- მაელი პოეტი, რომლის ბიძაც იყო ფილოსოფოსი სენეკა, ბიძის მსგავ- სადვე დაიღუპა იმპერატორ ნერონის წინააღმდეგ შეთქმულებაში მო- ნაწილეობისათვის — ისიც სიკვდილით დაისაჯა. მისი მთავარი ნაწარ- მოებია 10 წიგნიანი პოემა „ფარსალია“ ანუ „სამოქალაქო ომი", რომე- ლშიაც აღწერილია იულიუს კეისრისა და პომპეუსის ბრძოლა, რესპუბ- ლიკური სულითაა გაჟღენთილი და განსაკუთრებით მეორე ნაწილში დიდი თავგამოდებით არის დაგმობილი ტირანია.
ამ ვრცელ პოემაში, რომელიც, ეტყობა, დაუსრულებელია (იული- უს კეისრის ალექსანდრიაში ყოფნის ამბავზე წყდება), ჩვენთვის საინ- ტერესო მასალა აქა-იქ არის გაბნეული და ერთი მხრით წმინდა ისტო- რიულ ამბავს ეხება — პომპეუსის კავკასიაში ლაშქრობის შესახებ გა- კვრით ნათქვამი ცნობების სახით, მეორე მხრით კი მდიდარი მითოლო- გიურ (განსაკუთრებით არგონავტთა ციკლის) სურათოვან მასალას იყე- ნებს. ორივე ამ სახის მასალა კი არაერთგზის არის აგრეთვე თავისებუ- რად განმარტებული, ახსნილი და გავრცობილი ამ პოემის დართულ შემდეგდროინდელ სხვადასხვა სქოლიოებში რომელთაც თავის მხრივ გარკვეული დამოუკიდებელი ღირებულებაც კი მოეპოვებათ ამა თუ იმ მითოლოგიური ეპიზოდის ინტერპრეტაციის საქმეში.
II წიგნში პოეტი პომპეუსს ალაპარაკებს თავისი ძლევამოსილი ომების შესახებ მითრიდატ ევპატორის წინააღმდეგ და აღნიშნავს: ქვე- ყნის ყველა მხარეს მივწვდი, ჩრდილოეთით თვით ფაზისის ცივ ტალღე- ბამდეც მივედიო (II, 585) და მერე: მე გამიცნეს შეუპოვარმა ჰენიოხებ- მა და საწმისის გატაცებით ცნობილმა კოლხებმაო (II, 591-2).
III წიგნში იმ ადგილას, სადაც ლაპარაკია სამოქალაქო ომში ჩაბ- მულ რომის ქვეშევრდომ თუ მოკავშირე ხალხებზე, ნახსენები არიან ლაკედემონელი ჰენიოხები, თავზე ხელაღებული ტომი მალი მოჯირითე- ებისა და სარმაკები, მეზობელი, სასტიკი მოსხებისა იქ, სადაც ფაზისი მიაპობს კოლხთა დოვლათიან ყანებს, სადაც არის კრეზოსისათვის სა- ბედისწერო ჰალისი (III, 269-72).
ჰენიოხებს ლაკედემონელებს იმ აზრით უწოდებს, რომ ლეგენდის მიხედვით დიოსკურები, რომელნიც (თუ რომელთა მეეტლეებიც) ჰენი- ოხების წინაპრებად ითვლებიან, სპარტის მეფის ტინდარეოსის ვაჟები იყვნენ. კრეზოსისათვის საბედისწეროდკი იმიტომ არის ნახსენები ეს მდინარე, რომ აქ დაამარცხა ლიდიის ეს მეფე 548 წ. ძვ. წ. სპარსეთის მეფე კიროსმა. საყურადღებოა, რომ მოსხები კოლხთა მიწა-წყლის მახ- ლობლებლად არიან გამოყვანილნი და მოხსენებულ ქართველ ტომთა, ჰენიოხებისა და მოსხების, შეუპოვრობა-შეუდრეკლობაზეა ლაპარაკი.
IV წიგნში (IV, 552-56) გაკვრით, მხატვრული შედარებისათვის, მოყვანილია არგონავტთა ლაშქრობის ის ეპიზოდი, რომელიც გველეშა- პის კბილების დათესვას ეხება. VI წიგნში კი (VI, 400-401) ნათქვამია არგონავტთა ხომალდზე, რომ მან პირველად გაჰკვეთა ზღვა და გადაის- როლა კაცი უცნობ ტალღებში.
VIII წიგნში საინტერესოა პომპეუსის სიტყვები კასპიისკარის ლო- კალიზაციის საკითხისათვის. პომპეუსი პართიელებს მიმართავს: მე რო- ცა მივეშურებოდი კასპიის ურდულისაკენ (ასე ეძახის კასპიის კარს) და ვდევნიდი მკაცრსა და მუდამ მეომარ ალანებს, თქვენ საშუალება მო- გეცათ აქემენთა ველებზე გაშლილიყავითო VIII, 222-24).
აქ ლუკანუსის მიხედვით კასპიის კარში თითქოს დარიალი უფრო უნდა იგულისხმებოდეს, რადგან ალანები ჩვეულებრივ სწორედ მის გა- დასწვრივ მცხოვრებლებად იგულებიან.
ლუკანუსის პოემას დართულ სხვადასხვა სქოლიოების (ე. წ. ბერ- ნის, მონტეპესულანის და სხვ.) სათანადო ადგილებში საკმაოდ ვრცლად არის საუბარი პოემაში ნახსენებ ჰენიოხებსა, კოლხეთსა, მოსხებსა და არგონავტთა ცალკე ეპიზოდების შესახებ, აგრეთვე ფაზისის, არაქსის და სხვათა შესახებ, მაგრამ განსაკუთრებით თავისებური და გამოსარჩე- ვი თითქოს არაფერი შეინიშნება — განმარტებანი უმთავრესად დამყა- რებულია ელინისტურ და რომაულ ხანაში საერთოდ ცნობილ ამბებზე. თუმცა ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ საკმაოდ დიდი მასალაა გამოყენე- ბული და შესაძლოა სპეციალურმა ჩაკვირვებამ ზოგი საინტერესო დე- ტალიც გამოამჟღავნოს.
შესავალ ნარკვევში ცნობების განხილვასთან ერთად ვცადეთ ეს ცნობები შეგვეპირისპირებინა სხვა ანტიკური, ძირითადად რომაელი მწერლების ცნობებთანაც, რომლებსაც ისინი იძლევიან საქარ- თველოსა და მის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ქართველ ტომთა შესახებ. როგორც ტაციტუსი, ისე სხვა ანტიკური მწერლები იქნებიან ისინი წმინდა ისტორიკოსები თუ მხატვრული სიტყვის ოსტატები, თავიანთ თხზულებებში ძირითადად ორი სახის მასალას იძლევიან ჩვენი ქვეყნის წარსულის შესახებ. ერთია საკმაოდ მრავალფეროვანი და ამავე დროს არათანაბარი ღირებულების მქონე გადმოცემები, რომლებიც უმთავ- რესად ანტიკური მითოლოგიის ისეთ ცნობილ ციკლებთან არის გადა- ნასკვული, როგორიც არის არგონავტთა ციკლი და პრომეთევსის ციკ- ლი; ამასთანავე ის ცნობები, რომელთაც ესა თუ ის ავტორი არა თავისი უშუალო დაკვირვებებისა და თავისი თანამედროვე ეპოქის მონაცემე- ბიდან იღებს, არამედ სხვათა წერილობით და ზეპირ გადმოცემებს ეყ- რდნობა და ხშირად საკმაოდ შორეული წარსულის სურათსაც მისი თა- ნამედროვე ვითარების ამსახველად წარმოგვიდგენს. სამწუხაროდ, ან- ტიკური, კერძოდ რომაული ისტორიოგრაფიისა და მწერლობის დიდი ნაწილი ამ ჯურის მასალას უფრო შეიცავს ჩვენი ქვეყნის შესახებ და ამიტომაა საჭირო ამ მასალების, ამ შემთხვევაში ტაციტუსის მასალე- ბის, პარალელურად სხვათა ცნობების მოყვანა და შეძლებისდაგვარად გაანალიზებაც, რაც ნაწილობრივ კომენტარების სახითაცაა წარმოდ- გენილი ამ წიგნში.
მეორე სახის მასალა, შედარებით უფრო მცირე რაოდენობისა, მაგრამ თავისი მნიშვნელობით გაცილებით უფრო დიდი და ღირებუ- ლი, არის მწერალთა თანამედროვე ვითარების ამსახველი მასალა, რო- გორც წმინდა ისტორიული ხასიათისა, ისე გეოგრაფიულ-ეთნოგრაფი- ული ხასიათისაც.
ტაციტუსს, როგორც მკითხველიც შენიშნავს, ორივე ზემოხსენე- ბული ხასიათის ცნობები მოეპოვება ჩვენი ერის უძველესი ისტორიის შესახებ — ნაწილობრივ მითოლოგიური სიუჟეტების ზოგი რეალიებიც აქვს მოტანილი ჩვენი ქვეყნის შესახებ, განსაკუთრებით არგონავტთა ციკლიდან; მეორე მხრით კი სრულიად უნიკალურ ისტორიულ, მარ- თლაც რეალურ ფაქტებსაც მოგვითხრობს განსაკუთრებით მისი დრო- ის (უფრო სწორად, მისი ახალგაზრდობისა და შედარებით ცოტა უფ- რო წინარე ხანის) — ახ. წ. I საუკუნის მეოთხე-მეექვსე ათეული წლების ისტორიული სინამდვილიდან.
მითოლოგიურ და ნაწილობრივ ეთნოგრაფიულ-გეოგრაფიულ აღ- წერილობებში (რომლებიც ტაციტუსის ნაშრომთა საერთოდ ნაკლუ- ლად მოღწეულობის გამო ძირითადად ფრაგმენტულადაა წარმოდგენი- ლი) ტაციტუსის მიერ მოწოდებული ცნობები დადასტურებას ჰპო- ვებს სხვა მისი თანამედროვე მწერლების ცნობებშიაც, ამიტომაცაა, რომ ძირითადად ჩვენ უფრო მისი უფროსი თანამედროვე და ნაწილო- ბრივ კი მისი წინამორბედი მწერლების ნაშრომთა შეპირისპირებას მი- ვაქციეთ ყურადღება. ასეთები არიან წინამორბედთაგან, მაგალითად, სახელოვანი პოეტი ოვიდიუსი, ისტორიკოსები პომპეიუს ტროგუსი და პატერკულუსი, უფროს თანამედროვეთაგან კი ფილოსოფოსი და სახელმწიფო მოღვაწე სენეკა, ცნობილი ბუნებისმეტყველი და ისტო- რიკოსი პლინიუს უფროსი, პოეტი ლუკანუსი და სხვანი. განსაკუთრე- ბით უხვი, მაგრამ არაერთგვაროვანი და არაერთფეროვანი მასალა მოე- პოვება, რასაკვირველია, პლინიუს უფროსს თავის ენციკლოპედიურ ნა- შრომში — „ბუნების ისტორია".
სწორედ ამ პარალელური მასალის გათვალისწინება გვაძლევს სა- შუალებას უფრო რელიეფურად წარმოვიდგინოთ, რა დიდი ღირებუ- ლების ისტორიულ მასალასთან გვაქვს საქმე ტაციტუსის შესანიშნავი საისტორიო თხზულებების სახით, რომლებშიაც ჭეშმარიტად დიდი ისტორიკოსის ალღოთია განჭვრეტილ-გაანალიზებული მაშინდელი რომის ბობოქარი ისტორიის ფაქტები და ამასთანავე რომაელთა ურ- თიერთობა სხვა სახელმწიფოებთან, კერძოდ ჩვენს ქვეყანასთან, რო- მელიც როგორც თვით ტაციტუსის მასალებიდან მკაფიოდ ჩანს და ბოლოდროინდელი არქეოლოგიური გათხრებიც აშკარად მოწმობს, ერთ-ერთი მძლავრი სახელმწიფოთაგანი იყო წინა აზიაში და ტოლს არ უდებდა მაშინდელ ისეთ ორ უდიდეს სახელმწიფოსაც კი, როგო- რიც იყვნენ რომი და პართია. თამამად ერეოდა მათ გოლიათურ ჭი- დილში და ხშირად გამარჯვებულიც გამოდიოდა ამ ბრძოლიდან.
ტაციტუსის ეს ცნობები კი, მართლაც უნიკალური თავისი ხასია- თით, სხვა მწერალთა თხზულებებში თითქმის არსად გვხვდება. თუ მხედველობაში არ მივიღებთ დიონ კასიოსის და ნაწილობრივ ზოგი სხვა მწერლის ნაწარმოებებში შემორჩენილ ერთ-ორ გადაკრულ ფრა- ზას ტაციტუსის ნაშრომებში აღწერილი ამბების შესახებ. ამ გარემო- ებებმა შეაპირობა დიდი ინტერესი საერთოდ ტაციტუსის, როგორც ის- ტორიკოსისადმი და კერძოდ ქართული ისტორიოგრაფიისა მისი თხზუ- ლებების იმ ნაწილებისადმი, სადაც ჩვენი ქვეყნის შესახებ არის ლაპა- რაკი. მის ცნობებს გვერდს ვერ აუვლის, და არც ყოფილა შემთხვევა რომ აევლოს, ქართველი ერის უძველესი ისტორიის ვერც ერთი მკვლე- ვარი. ამასთანავე ტაციტუსის მიერ აღწერილი ეპოქა — ახ. წ. I საუ- კუნე — თანდათან უფრო და უფრო დიდ ინტერესს იწვევს სამეცნი- ერო წრეებში იმითაც, რომ მცხეთა-არმაზის არქეოლოგიური გათხრე- ბის მასალის დიდი ნაწილი სწორედ ამ ხანას განეკუთვნება და მასა- ლათა შორის კი, როგორც ცნობილია, პირველხარისხოვანი ისტორიუ- ლი ღირებულების მქონე ეპიგრაფიკული ძეგლებიც იქნა მიკვლეული.
ტაციტუსის ტექსტის გამართვისას ძირითადად დავეყრდენით ტო- იბნერის ცნობილ სერიაში გამოცემულ ტექსტს, რომელიც ჰალმ-ან- დრეზენის მიერ ნარედაქციევი მასალის მიხედვით მეშვიდედ გამოაქვე- ყმა ერიკ კესტერმანმა, და რომელიც ახლა ყველაზე უკეთეს კრიტი- კულ გამოცემად ითვლება. ამასთანავე გამოვიყენეთ ბევრი სხვა კრი- ტიკული და კომენტირებული გამოცემა და თარგმნებიც სხვადასხვა ენებზე.
ჩვენი ტექსტი ძირითადად სწორედ ჰალმ-ანდრეზენ-კესტერმანის გამოცემას მისდევს და მხოლოდ იშვიათ შემთხვევაში ვუხვევთ ამ გა- მოცემის წაკითხვებიდან. თანაც ტექსტის გაგებისათვის ყველა მნიშვ- ნელოვანი კითხვა-სხვაობა სქოლიოში მოგვყავს, როგორც ხელნაწერე- ბისა, რომელთა რიცხვი, როგორც აღვნიშნეთ, ძალიან მცირეა, ისე გა- მოცემებისა, რომლებიც უმეტესად გვიანდელი ხელნაწერებით მოღ- წეული დამახინჯებული ადგილების გასწორებას წარმოადგენს.
უახლესი გამოცემებიდან ხელთ გვქონდა აგრეთვე ე. წ. ლობის კლასიკური ბიბლიოთეკის სერიაში გამოქვეყნებული ტექსტები „ის- ტორიანი“-სა კლიფორდ მურის და „ანალებისა" ჯონ ჯეკსონის რედაქ- ციითა და პარალელური თარგმანით, მაგრამ, სამწუხაროდ, ამ გამოცე- მებში საერთოდ ძუნწადაა მოცემული კრიტიკული აპარატი, ვარიან- ტებში მხოლოდ მნიშვნელოვანი სხვაობანია აღნიშნული.
უმთავრესი გადახვევებიდან აღსანიშნავია ის, რომ ტოიბნერის ამ კრიტიკულ გამოცემაში V და U ბგერები ძველი ხელნაწერების ტრადი- ციის მიხედვით მარტო ერთი U ნიშნით არის გადმოცემული, ჩვენსაში კი გვიანდელი წესის მიხედვით განვასხვავეთ, რადგან არასპეციალისტი მკით- ხველისათვის ეს უფრო მოსახერხებელია.
თვით ტაციტუსის ტექსტებისა და მის პიროვნებასა და ეპოქასთან დაკავშირებული საკითხების კვლევა რენესანსის ხანაში დაიწყო და მისი სრული ბიბლიოგრაფია ახლა ალბათ რამდენიმე ათას ერთეულს მაინც მოიცავს. მათ შორის ასობით გამოცემასა და თარგმანს სხვადას- სხვა ენებზე.
„ანალების" XI-XVI წიგნები, „ისტორია", „გერმანია“ და „დია- ლოგი ორატორთა შესახებ“ პირველად ვინდელინუს დე სპირამ გამო- აქვეყნა ვენეციაში 1470 წ. პირველი სრული კრებულის გამოცემა კი ცნობილმა ბეროალდუსმა განახორციელა 1515 წ. რომში. მას შემდეგ უამრავი გამოცემა გამოვიდა, როგორც ორიგინალის, ისე სხვა ენებზე; ზოგ ენაზე რამდენიმე თარგმანის სახითაც.
სხვა გამოცემებიდან აღსანიშნავია გრონოვიუსის (I670), ლიპსიუსის (I574), კ. ჰალმის (1850), ე. ვოლფის (I886), კ. ჰერეუსის (I904), გოდ- ლის (I887), უ. სპუნერის (I89I), ფიშერის (I9I0), ნიპერდეის (I87I -74), დრეგერის (I868) და სხვათა გამოცემები. უკვე არსებობს აგრეთვე თითქმის მთელი ტაციტუსის ხელნაწერთა ფოტოტიპიური გამოცემებიც და სხვ. მაგრამ ძირითადია, როგორც ითქვა ე. კესტერმანის უკანასკნელი გამოცემა, მოკლე რჩეული ბიბლიოგრაფიული ცნობებითა და ლიტერატუ- რის მითითებებით: P. Cornelii Taciti libri qui supersunt. Post C. Halm — G. Andresen septimum edidit E. Koestermann. tt I-II, Lipsiae, in aIdibus B. G. Teubneri, I952. სხვა მნიშვნელოვანი გამოცემები:
- Taciti opera. Ex recensione I. A. Ernesti denuo curavit Ier. Iac. ober
blinus, tt. I-II, Lipsiae, I801.
- Taciti opera minora. Recensuit et commentarios suos adiecit G. H.
Walther, Halis Saxonum, 1833.
- Taciti omnia, quae extant opera, Juxta accuratissimam Burnouf edi
tionem cum notulis, Parisiis, I842.
- Taciti opera omnia. Ab Lipsio Gronovio Heinsio Ernestio Wolfio
emendatus et illustratus ab J. Bekkero ad codices antiquissi mos recognitus, tt. I--II, Lipsiae, 1831.
- C. Cornelii Taciti opera. Ad. Optimarum librorum fidem recognovit
et annotatione perpetua triplicique indice instruxit: G. A. Ru
perti, vv. I-IV, Hanoverae, 1834.
- Taciti opera. Ed. Fr. Haase, Lipsiae, vv. I-II? 1855.
- Taciti opera. recognituS ab J. Bekkero, tt. I, II, Lipsiae, 1831.
- Taciti opera, erklärt von K. Nipperdey, Bd. I-III, Beriin, 1864.
- Tacitus, Die Annalen, ausgegeben von A. A. Draeger, Bd. I- I I I,
Lipsiae, 1873.
- Taciti 0pera quae supersunt ab I. G. Baterio recensuit atque interp
retatus est. I. C. 0rellius v. v. I-II, Turici, 1859.
- Taciti historiarum libri qui supersunt. Erklärt von. E. Wolff, tt.
I-II, 1914-1926, Berlin.
- Taciti libri qui supersunt. Recognovit C. Halm. Editionem quintam
Curavit G. Andresen, tt. I-II, Lipsiae, 1920.
- Tacite, Oeuvres. Texte etabli et traduit par h. Gcelzer, H. Bornic-
Que, G. Rabaud, tt. I-IV, 1921-1924, Paris.
- Codices graeci et latini photogr. Depicti VII 1-2, praefatus est E.
Rostagno, Leiden, 1902. (Taciti Cod. Laurent. Med. 68, I et 68,2).
თარგმანები:
- Тацит, Полное собрание сочинений, пер. В. И. Модестова, тт. I-II,
СПб., 1885.
- Тацит, Собрания в двух томах, Издание подготовили А. С. Бобо-
Вич, Я. М. Боровский, М. Е. Сергеенко, Ленинград, 1969.
- Tacite, Oeuvres compléщtes, traduites en français par J. L. Burnouf,
Paris, 1933-4.
- C. C. Tacitus Werke, übersetzt von H. Gutmann, Stuttgart, 1831.
- Tacitus Werke, übersetzt von K. L. Woltmann, Berlin, 1811.
- Tacitus, The Works. The Oxford translation, revised, with notes,
Vol. I-II, London, 1854.
- Tacitus, Histories and Annals, translated by C. H. Moore and J.
Jackson, VV. I-IV, Loeb classical Library, London, 1952.
- Tacitus, Dialogus, Agricola, Germania, translated by W. Peterson
And M. Hutton, L. C. L. London, 1952.
ტაციტუსის ცხოვრება და შემოქმედება:
- Schanz-Hosius, Geschichte römischen Litteratur, II, München, 1935.
- Teuffel, Geschichte der römischen Litteratur, bearbeitet von W. Kroll und F. Skutsch, B. III, Leipzig, 1913.
- Peter H., Die geschichtliche Litteratur über die römische Kaizerzeit, Leipzig, 1897.
- Boissier G., Tacite, Paris, 1903.
- Fabia P., Les sources de Tacite dans les Annales et les Histoires, Paris, 1893.
- Bötticher G., Lexicon Taciteum, Berolini, 1831.
- Gerber A. A. Greef, Lexicon Taciteum, Lipsiae, 1903.
- Модестов В. И., Лекции по истории римской литературы, СПБ., 1888.
- Модестов В. И., Тацит, СПБ., 1864.
- Корнелий Тасит, Сочинения в двух томах. Том первый. — Анналы, Малые произведения, Том второй — История. Ленинград, 1969.
- Domaszewski A., Geschichte der römische Kaiser, I-II, Leipzig, 1909.
- Norden E., Antike Kunstprosa, I, Leipzig-Berlin.
- Mendel C. W., Tacitus. The Man and his Work. London, 1957.
- ↑ კალიგულას მიერ მითრიდატის ტყვედ ყოლის ამბავი რომში, ეტყობა, გადმოცემუ- ლი ყოფილა „ანალების“ დაკარგულ ნაწილში. მითრიდატის ტყვეობის ამბავს დიონ კასი- ოსის (LX, 8) და სენეკას (დიალოგთა IX წიგნი, XI, 12) ცნობებიც ადასტურებს.