„ანაბასისის“ პირველ სამ წიგნში მოთხრობილია ლიდიის სატრაპის კიროსის ლამქრობის ამბავი მისი ძმის სპარსეთის მეფის არტაქსერქსე II წინააღმდეგ. ეს ლაშქრობა განხორციელდა ძვ. წ. 401 წლის ადრეულ გაზაფხულზე. ბრძოლა მოწინააღმდეგეთა შორის ბაბილონის მახლობლად გაიმართა. კიროსი მოკლეს ამ ბრძოლაში და მისი არმია დაიშალა. კიროსის ლაშქრობაში მონაწილეობას იღებდა 10000-ზე მეტი ბერძენი მოქირავნე, მათ შორის „ანაბასისის" ავტორი ქსენოფონტი. ბაბილონთან კიროსის არმიის დამარცხების შემღეგ ბერძენი მოქირაგნეები მტრულ გარემოცვაში აღმოჩნდნენ და იძულებული გახდნენ ბრძოლით გაეკაფათ გზა შავ ზღვაზე არსებული ბერძნული პოლისებისაკენ და შემდეგ ელადისაკენ. შავი ზღვისაკენ მსვლელობის დროს ბერძენთა არმიას მოუხდა ქართველი ტომებით დასახლებული მხარეების გავლაც. „ანაბასისის“ მესამე წიგნის უკანასკნელ თავში იწყება სწორედ შავი ზღვისკენ ბერძენთა მსვლელობის აღწერა. აქვე ჩნდება ცნობები კარდუხების შესახებ, რომელთა მიწა-წყალზეც ბერძნები მივიდნენ. მაგრამ, ვიდრე კარდუეზების ქეეყანაში შევიდოდნენ, ბაბილონის მახლობლად დაბანაკებული ბერძენთა არმიის სტრატეგოსები შეიკრიბნენ, თავი მოუყარეს ტყვეებს, რომელნიც ხელთ იგდეს სპარსელებთან შეტაკების დროს, და დაუწყეს დაკითხვა იმ მიზნით, რომ შეეკრიბათ მათგან ცნობები გარშემო არსებული ქვეყნების შესახებ.
...მათ უთხრეს, რომ სამხრეთით არის (გზა) ბაბილონისა 1 და მიდიისაკენ 2. სწორედ ის, რომლითაც (ელინები) მოვიდნენ. აღმოსავლეთით Lგზა) სუზასა 3 და ეკბატანაში 4 მიემართება; ამბობენ, რომ აქ მეფე ზაფხულს ატარებს. [გზა] დასავლეთით, თუ მდინარეს გადახვალთ, მიდის ლიდიასა 5 და იონიაში 6. მთებზე [მიმავალი] გზა კი, ჩრდილოეთით რომაა მიმართული, კარდუხებთან მიგიყვანთ. ისინი, უთხრეს [ტყვეებმა], ცხოვრობენ მთებში, მეომარი ხალხია და მეფეს 7 არ ემორჩილებიან. როგორღაც მათ თავს დაესხ მეფის 120 000-ანი ჯარი და [კარდუხების ქვეყნის] მიუვალობის გამო მათგან უკან არავინ დაბრუნებულა. მაგრამ, როცა კი [კარდუხები] ხელშეკრულებას სდებენ სატრაპთან ბარში, ისინით ურთიერთობას აბამენ იმათთან, ხოლო ეს უკანასკნელნი მათთან.
სტრატეგოსებმა 8 მოისმინეს ეს და მოათავსეს ცალ-ცალკე [ის ტყვეები], რომელნიც ამბობდნენ, რომ მათ იციან (გზები) ყველა მიმართულებით, მაგრამ ნათლად არ ამჟღავნებდნენ საით აპირებდნენ [ელინების] წაყვანას. სტრატეგოსების გადაწყვეტილებით აუცილებელი იყო მთების [გადალახვა და] კარდუხებზე თავდასხმა, რადგან [ტყვეები] ამბობდნენ, რომ ამ [ქვეყნის] გავლის შემდეგ ისინი მივლენ არმენიაში – დიდსა და მდიდარ ქვეყანაში, რომელსაც ორონტი მართავდა.
...როცა [ელინები] მივიდნენ იქ, სადაც მდინარე ტიგროსის გადალახვა შეუძლებელი იყო მისი სიღრმისა და სიგანის გამო და სადაც არც ნაპირ-ნაპირ შეიძლებოდა სიარული, რადგან ზედ მდინარეზე კარდუხების მთები ჩამოწოლილიყვნენ, ელინებმა მთების გადალახვა გადაწყვიტეს 9. (ელინებმა) ტყვეებისაგან გაიგეს, რომ თუ ისინი შეძლებენ კარდუხების მთების გადალახვას და მდინარე ტიგროსის სათავეებზე გადასვლას, მივლენ არმენიაში. ხოლო თუ [ტიგროსის სათავეებზე გადასვლას] არ მოინდომებენ, შემოუვლიან მათ გარშემო. ამბობდნენ, თითქოს ეფრატის სათავეები ტიგროსისაგან შორს არ არის, რაც მართალი გამოდგა.
§ 4-7-ში აღწერილია თუ როგორ შეიჭრნენ ელინები გათენებისას კარდუხების ქვეყანაში
...კარდუხებმა 10 მიატოვეს თავისი სახლკარი და ცოლ-შვილთან ერთად მთებში გაიხიზნენ. აქ [ელინები] დიდძალ სურსათს წააწყდნენ; სახლებში ბევრი იყო ბრინჯაოს ნივთები 11, მაგრამ ელინებს არც ერთი არ წაუღიათ. ისინი არც ხალხს სდევნიდნენ და ინდობდნენ მათ იმ იმედით, რომ კარდუეხები ნებას მისცემენ [ელინებს] გაიარონ მათი მიწა-წყალი, როგორც მეგობრული ქვეყანა, რადგან: ისინი მეფის. მტრები იყვნენ. სურსათი კი ყოველ მათგანს მიჰქონდა სადაც კი ნახავდა, რადგან ეს აუცილებელი იყო. [მიუხედავად იმისა, რომ ელინები] ეძახდნენ კარდუხებს, [ისინი] არ მოდიოდნენ და საერთოდ არაფრით არ ამჟღავნებდნენ კეთილგანწყობას [ელინების მიმართ]. როცა უკანასკნელი ელინი [მეომრები] მთის მწვერვალიდან სოფლებში ეშვებოდნენ, უკვე დაბინდებული იყო, რადგან გზის სივიწროვის გამო, ასვლას და დაშვებას მთელი დღე მოუნდნენ; სწორედ მაშინ შეგროვდნენ კარდუხები და თავს დაესხნენ მათ. [კარდუხებმა] ქვებითა და ისრებით მოკლეს და დააშავეს რამდენიმე კაცი; ისინი ცოტანი იყვნენ, რადგან ელინების [ჯარის] მოსვლას არ მოელოდნეnნ. უფრო მეტნი რომ ყოფილიყვნენ, ჯარის უდიდესი ნაწილი ალბათ დაიღუპებოდა. ეს ღამე ელინებმა ასე გაატარეს სოფლებში. კარდუხები კი გარშემო მთებზე ანთებდნენ მრავალ კოცონს და გასძახოდნენ ერთიმეორეს.
§ 12--15: მეორე დღეს გათენებისთანავე მოქირაგვნეთა არმიამ განაგრძო გზა. ბერძნები მთელი დღე მიდიოდნენ. დროდადრო მათ ბრძოლა უხდებოდათ. მესამე დღეს ამოვარდა საშინელი ქარბუქი, მაგრამ ბერძნები იძულებული იყვნენ განეგრძოთ გზა, რადგან სურსათი ელეოდათ.
...ქეირისოფოსი 12 მიუძღოდა [მეწინავეთ], ხოლო ქსენოფონტი არიერგარდში მიდიოდა. მტრები მეტისმეტად ეძალებოდნენ. სიმაგრე ვიწრობში მდებარეობდა და [ისინიც] ახლო მიდიოდნენ [ელინებთან], ესროდნენ მათ ისრებს და შურდულით ქვებს. ელინებიც უტევდნენ მათ და შემდეგ კვლავ იხევდნენ უკან, რის გამოც იძულებული იყვნენ ნელა ეარათ. როცა მტრები ქსენოფონტს განსაკუთრებით ავიწროებდნენ, იგი მოითხოვდა ხოლმე, რომ შეჩერებულიყვნენ...
§ 17-28: ბერძნები მიადგნენ ერთადერთ გზას, რომელიც მთის მწვერვალისკენ მიემართებოდა. მთის მწვერვალზე კი კარდუხებს მოეყარათ თავი. ბერძნები იძულებული გახდნენ სხვა გზა ეძებნათ. ერთ–ერთმა ტყვემ უთხრა მათ, რომ არის სხვა გზაც, რომელიც მთის მწვერვალს ჩაუვლის. თუ ეს უკანასკნელი ეინმემ დაიკავა, შეუძლებელი იქნება ამ გზაზე გავლა. მაშინ სტრატეგოსებმა მოიძიეს მოხალისეები რომელთაც წინასწარ უნდა დაეკავებინათ მწვერვალი და ამით უზრუნველეყოთ ელინების მშვიდობიანი მსვლელობა.
როცა მოსაღამოვდა [ხეირისოფოსმა და ქსენოფონტმა] უბრძანეს მათ სახელდახელოდ ევახშმათ და წასულიყვნენ. მათ გადასცეს აგრეთვე შეკოჭილი მეგზური და შეუთანხმდნენ, რომ თუ [ისინი] ღამით მწვერვალს დაიკავებენ და დაიცავენ სიმაგრეს, ხოლო გათენებისთანავე საყვირით მისცემენ დარჩენილებს ნიშანს, მაშინ მწვერვალზე მყოფნი თავს დაესხმიან [იმათ, ვისაც] ხელთ აქვთ გადასასვლელი, რომელიც მოჩანს, დანარჩენები კი რაც შეიძლება სწრაფად წამოვლენ მათ საშველად. შეთანხმდნენ თუ არა ასე, დაახლოებით 2000 კაცამდე [მოხალისე] მაშინვე გაემართა. დიდი წვიმა მოდიოდა. ქსენოფონტი გაუძღვა არიერგარდს წინ აღმართული უღელტეხილისაკენ, რათა მტრებს ამ გზის მიმართ გაემახვილებინათ ყურადღება და არ შეემჩნიათ შემოვლით მიმავალნი. მაშინ როდესაც არიერგარდი მიუახლოვდა ხრამს, რომელიც უნდა გადაეარათ აღმართზე ასასვლელად, ბარბაროსებმა დაიწყეს იმოდენა ქვების დაგორება, რომ [თითო ქვა] ერთ ურემს აავსებდა. [აგორებდნენ] უფრო დიდ ქვებს [და უფრო მომცროსაც]. ქვები ეხეთქებოდნენ კლდეებს, იმსხვრეოდნენ და ამიტომ ყოვლად შეუძლებელი იყო ხრამთან მიახლოვება. ლოხაგოსთაგან ზოგიერთმა [დაინახა, რომ იქ გავლა] შეუძლებელია [და შეეცადა] სხვაგან გასულიყო. [ამ ცდაში იყვნენ ისინი] ვიდრე არ დაბნელდა. ხოლო, როცა მათი აზრით მოწინააღმდეგე მათ წასვლას ვერ შეამჩნევდა, ისინი სასადილოდ გაემარნენ. [არიერგარდის მეომრებს შორის ისეთებიც] იყვნენ, ვისაც საუზმეც კი [არ] ჰქონდა [ნაჭამი]. მტრები კი მთელი ღამე ხმაურობდნენ და აგორებდნენ ქვებს, რასაც გრიალი მოწმობდა.
§ 5-6: ამასობაში მოხალისეთა რაზმი, რომელიც შემოვლით მიდიოდა მწვერვალის დასაკაგებლად, წააწყდა დარაჯებს. ელინებმა გარეკეს დარაჯები და ეგონათ, რომ ხელთ იგდეს მწვერვალი. მაგრამ ისინი შეცდნენ, რადგან მათ დაჰყურებდა მ»ა, სადაც იდგნენ მოწინააღმდეგის რაზმები და იცავდნენ იმ გზას, რომელიც ელინებს ესაჭიროებოდათ.
...[ელინებმა] ღამე იქ გაატარეს. ხოლო როცა ინათა, უხმოდ საბრძოლო წყობილებაში გაემართნენ მტრის წინააღმდეგ. ჩამოწვა ნისლი და ამის გამო [ისინი მტერს] შეუმჩნევლად მიუახლოვდნენ, ხოლო როცა [მოწინააღმდეგეებმა] ერთიმეორე შეამჩნიეს, [ელინებმა] დასცეს საყვირი და საბრძოლო ყიჟინა და ეკვეთნენ მოწინააღმდეგეს. მან ვერ გაუძლო [ელინების იერიშს], მიატოვა გზა და გაიქცა. დაიღუპნენ ცოტანი, რადგან ისინი ძალიან მარდები იყვნენ...
§ 8-9: ქეირისოფოსის რაზმი პირველი შეუერთდა მოხალისეებს. ქსენოფონტმა კი არიერგარდი ორად გაჰყო: ერთი ნაწილი აღალს წინ გაუძღვა, ხოლო მეორე უკან მიჰყვებოდა.
...წინ მიმავალნი წააყდნენ ამაღლებულ ადგილს, [რომელიც] გზას ზემოდან [დაჰყურებდა] და დაკავებული იყო მტრების მიერ. სხვა გზა არ იყო, ან [მტრები] უნდა გამოედევნათ, ანდა დანარჩენ ელინებს უნდა მოწყვეტოდნენ. შეიძლებოდა იმ გზით წასვლა, რომლითაც დანარჩენები მიდიოდნენ, მაგრამ საპალნის პირუტყვს სხვა გზა არ ჰქონდა და იქ უნდა ასულიყო. მაშინ დაიწყეს ერთიმეორის გამხნევება, დაირაზმნენ სწორ ლოხებად13 და ეკვეთნენ ბორცვს, ოღონდ არა ყოველი მხრიდან, არამედ მტრებს გასავალი დაუტოვეს [იმ შემთხვევისათვის], თუ ისინი გაქცევახე იფიქრებდნენ. ვიდრე [ელინები] ბორცვზე ადიოდნენ ისე, ვისაც როგორ შეეძლო, ბარბაროსები ესროდნენ მათ ისრებს და სტყორცნიდნენ [ქვებს]. [კარდუხები] ისე გაიქცნენ და მიატოვეს სიმაგრე, რომ [ელინები] ახლო არ მიუშვეს. [ელინებმა] გადაიარეს ის [შემაღლება] და როცა წინ მტრების მიერ დაკავებული მეორე ბორცვი დაინახეს, გადაწყვიტეს მაშინვე გაელამქრათ მის წინააღმდეგ. ქსენოფონტს კი ეშინოდა ცარიელი დაეტოვებინა იერიშით აღებული ბორცვი, რომ მტრებს ხელმეორედ არ დაეკავებინათ იგი და არ დასხმოდნენ თავს იქვე მიმავალ აღალს. აღალი გზის სივიწროვის გამო დიდ მანძილზე იყო გაჭიმული და ისე მიდიოდა. [ამიტომ] მან დატოვა ბორცვზე ლოხაგოსები კეფისოდორე, ძე კეფისოფანტე ათენელისა, ამფიკრატე, ძე ამფიდემე ათენელისა, და არგოსიდან დევნილი არხაგორა, თვით კი სხვებთან ერთად გაემართა მეორე ბორცვის წინააღმდეგ – და აიღო იგი იმავე ხერხით.
მათ კიდევ უნდა დაეკავებინათ მესამე ბევრად უფრო ციცაბო მაღლობი, სწორედ ის, რომელიც [მდებარეობდა იმ ადგილის] ზემოთ [სადაც იმყოფებოდნენ] დარაჯები, ღამით მოხალისეებმა რომ შეიპყრეს. როდესაც ელინები ახლოს მივიდნენ, ბარბაროსებმა უბრძოლველად დასტოვეს მაღლობი, რამაც ყველა გააოცა. ისინი დაეჭვდნენ, ხომ არ შეეშინდათ [კარდუხებს] იმისა, რომ [ელინები] გარს შემოერტყმიან მათ და ალყაში მოაქცევენ, მაგრამ გამოირკვა, რომ [კარდუხებმა] მწვერვალიდან დაინახეს უკან მომავალნი და სუყველამ არიერგარდის წინააღმდეგ გაილაშქრა ქსენოფონტი შედარებით ახალგაზრდა მეომრებთან ერთად ავიდა მწვერვალზე. დანარჩენებს კი უბრძანა ნელა ეარათ წინ, რათა ბოლო ლოხები შეერთებოდნენ [მათ]; ამასთან უთხრა, რომ როდესაც გზას გაივლიდნენ [და] ვაკეზე [გავიდოდნენ], დაეშვათ იარაღი.
ამ დროს მოვიდა არხაგორა არგოსელი, რომელიც გამოექცა [მტერს] და თქვა, რომ ისინი გამორეკეს მაღლობიდან, რომ კეფისოდორე, ამფიკრატე და აგრეთვე სხვები, ვინც კლდიდან ვერ გადმოხტა არიერგარდამდე მოსასვლელად, დახოცეს. ამის შემდეგ ბარბაროსები ავიდნენ [ელინების მიერ] დაკავებული მაღლობის მოპირდაპირე ბორცვზე. ქსენოფონტი თარჯიმნის მეშვეობით დაელაპარაკა მათ ზავის შესახებ და მოსთხოვა მოკლულთა გაცემა14. [კარდუხებმა] უპასუხეს [ელინებს], რომ მისცემენ [მოკლულებს] იმ პირობით, თუ ისინი არ დასწვავენ მათ სახლებს. ქსენოფონტი დათანხმდა და ვიდრე ჯარის დარჩენილმა ნაწილმა გაიარა და ვიდრე მოლაპარაკება [მიმდინარეობდა] იმ მიდამოებიდან ყველა [მოწინააღმდეგემ] თავი მოიყარა იქ. ხოლო, როდესაც [ელინებმა] დაიწყეს ჩამოსვლა მაღლობიდან თავისიანებთან, სადაც ისინი იდგნენ და იარაღი ჰქონდათ დაშვებული, მტრები მთელი ძალებით და ხმაურით გაეშურნენ მათკენ და როცა მიაღწიეს იმ მაღლობის მწვერვალს, საიდანაც ქსენოფონტი დაეშვა, დაიწყეს კლდეების დაგორება. ერთ [მეომარს] დაუმსხვრიეს ბარძაყი, ხოლო ქსენოფონტი დარჩა საჭურველმტეირთველის გარეშე, რომელსაც ფარი ჰქონდა. მაგრამ მასთან მოირბინა ჰოპლიტმა ევრილოქე ლუსიელმა [არკდიიდან], ორივეს მიეფარა და ისე დაიხია უკან. დანარჩენებიც წავიდნენ მწყობრში დარაზმული [მეომრებისაკენ].
ამის შემდეგ ელინების მთელმა [ლაშქარმა] ერთად მოიყარა თავი და განლაგდა მრავალრიცხოვან და მშვენიერ სახლებში, რომელიც სავსე იყო სურსათით. იქ ღვინო ისე ბევრი იყო, რომ სილით ამოლესილ ორმოებში ჰქონდათ [შენახული]. ქსენოფონტმა და ქეირისოფოსმა მიაღწიეს იმას, რომ მიიღეს მოკლულთა [გვამები„ სანაცვალოდ კი] გაუშვეს მეგზური...
ბარბაროსები მრავალ სიძნელეს უქმნიდნენ [ელინებს] მაშინაც კი, როცა ისინი მიაღწევდნენ მწვერვალს და ისევ ძირს ეშვებოდნენ. ისინი იმდენად მარდები იყვნენ, რომ [რაც არ უნდა] ახლო მისულიყვნენ [ელინებთან], მაინც ახერხებდნენ გაქცევას. მათ არ ჰქონდათ სხვა იარაღი, გარდა მშვილდ-ისრისა და შურდულებისა. ისინი ბრწყინვალე მშვილდოსნები იყვნენ. მათ ჰქონდათ სამწყრთიანი მშვილდები, ხოლო მშვილდის ისრები 2 წყრთას აღემატებოდა. სროლის დროს ისინი [მშვილდის] ბოლოს აჭერდნენ მარცხენა ფეხს და ისე მოზიდავდნენ ხოლმე ლარს. მათი ისრები ფარებსა და ჯავშანს ატანდა. როცა ელინები ხელთ იგდებდნენ ხოლმე [ამ ისრებს], უკეთებდნენ მათ სასროლ ღვედებს და როგორც სატყორცნ შუბებს ხმარობდნენ. ამ მხარეში ყველაზე გამოსადეგნი კრეტელები აღმოჩნდნენ. მათ მეთაურობდა სტრატოკლე კრეტელი.
მთელი ეს დღე [ელინებმა] დაჰყვეს სოფლებში იმ ველის ზემოთ, რომელიც მდინარე კენტრიტის გასწვრივაა [გადაშლილი]15, [კენტრიტის] სიგანე დაახლოებით ორი პლეთრონია. იგი საზღვრავს არმენიას კარდუხების ქვეყნისაგან. აქ ელინებმა დაინახეს ველი და შვებით ამოისუნთქეს. მდინარე კარდუხების ქვეყნიდან ექვსი თუ შვიდი სტადიონით იყო დაშორებული. [აქ ისინი] დიდი სიამოვნებით განლაგდნენ ღია ცის ქვეშ. მათ ჰქონდათ სურსათი და ისინი იგონებდნენ ბრძოლებს, რომელიც თავს გადახდათ. ის შვიდი დღე, რომელიც მათ მოანდომეს კარდუხების ქვეყნის გავლას, სულ ბრძოლებში გაატარეს. ამასთან იმდენი უბედურება განიცადეს რამდენიც [მათთვის არ მიუყენებიათ] ერთად მეფესა16 და ტისაფერნეს17. ისინი მიეცნენ სიამოვნებას, თითქოს ყოველივე მართლაც გათავდა.
გათენებისას ელინებმა მდინარის მეორე ნაპირზე დაინახეს შეიარაღებული მხედრები, რომელნიც, როგორც ჩანს, აპირებდნენ მათთვის [მდინარის] გადალახვაში ხელის შეშლას და აგრეთვე ქვეითები, რომელნიც მხედრების ზემოთ, ფერდობებზე გამწკრივებულიყვნენ და [ელინების] არმენიაში შეჭრისათვის ხელის შეშმლას აპირებდნენ. ისინი იყვნენ ორონტისა და არტუხის18 მოქირავნეები – არმენიელები, მარდები19 და ხალდები20. ამბობდნენ, რომ ხალდები თავისუფალნი და მამაცნი არიან; მათი იარაღი იყო გრძელი წნული ფარები და შუბები. ის ფერდობები, რომელზეც ისინი დარაზმულიყვნენ, 3 თუ 4 პლეთრონით იყო დაშორებული მდინარეს. ერთადერთი გზა, რომელიც მოჩანდა, მიდიოდა. ზევით და, როგორც ჩანს ხელოვნური იყო. აქ ცდილობდნენ ელინები [მდინარის] გადალახვას, მაგრამ როცა სცადეს, წყალი მათ მკერდებს ასცდა. მდინარის ფსკერიც ოღროჩოღრო იყო dა ლოდიანი. არ შეიძლებოდა აგრეთვე იარაღის წყალში ტარება, რადგან ის მდინარეს მიჰქონდა. ვინც სცადა იარაღის თავზე წაღება, ისინი ისრებისა და სხვა სასროლი იარაღისათვის მისაწვდომი აღმოჩნდნენ. ამიტომ [ელინებმა] დაიხიეს უკან და მდინარის ნაპირას დაბანაკდნენ. იქ კი, სადაც თვითონ გაატარეს წინა ღამე, მთებზე იარაღასხმული მრავალი კარდუხი შენიშნეს. მაშინ კი ელინები დიდ სასოწარკვეთილებას მიეცნენ; ისინი ხედავდნენ, რომ მდინარე გადაულახავია, ხედავდნენ აგრეთვე მათ, ვინც ხელს უშლიდა [მდინარეზე] გადასვლაში, ხედავდნენ კარდუხებსაც, რომელნიც მზად იყვნენ [მდინარის] გადალახვისას უკნიდან დასხმოდნენ მათ თავს.
§ 8-24: ეს დღე და მომდევნო ღამე ელინებმა შიშში გაატარეს. ქსენოფონტმა ნახა სიზმარი, თითქოს ფეხები ხუნდებით ჰქონდა შებორკილი და ხუნდები თავისით დასკდა. ეს სიზმარი ელინებს კარგად ენიშნათ. მართლაც ქსენოფონტთან დილით მოურბინა ორმა ჭაბუკმა და აუწყა მას, რომ ისინი მდინარის ფონს წააწყდნენ. გადაწყდა ესარგებლათ ამ ფონით. ფონი ხეირისოფოსს, როგორც მთავარ მეთაურს უნდა გადაელახა და ნახევარი არმია გადაეყვანა, ხოლო არმიის მეორე ნახევარი დარჩებოდა აქეთ ნაპირზე ქსენოფონტთან ერთად, როცა ხეიროსოფოსი მდინარეს გადადიოდა, ქსენოფონტი თავისი რაზმით ფიცხლად გაეშურა არმენიის მთებისაკენ, რომ მტერს ჰგონებოდა, თითქოს იგი აქ აპირებდა მდინარეზე გადასვლას. ამ მანევრის შემდეგ, როცა ქსენოფონტმა დაინახა, რომ ხეიროსოფოსი მშეიდობიანად გადავიდა მეორე მხარეს, თვითონაც მდინარის ფონს მიაშურა, რადგან კარდუხებმა დაიწყეს ბარში დაშვება და, როგორც ჩანს, თავდასხმას აპირებდნენ.
..ხეირისოფოსმა აიღო [მთის] მწვერვალი, ლიკიოსი21 კი მცირე რაზმით დაედევნა [გაქცეულ მტერს] და ხელში ჩაიგდო მიტოვებული აღალი და, სხვათა შორის, ლამაზი ტანსაცმელი და თასები. როგორც კი ელინების აღალი და სააღალო რაზმები [მდინარეზე] გადავიდნენ, ქსენოფონტმა [თავისი რაზმები] პირით კარდუხების წინააღმდეგ მიაბრუნა და უბრძანა ლოხაგოსებს, რომ თითოეულს თავისი ლოხი ენომოტიების მიხეღვით დაეწყო, გამოეყვანა ისინი მარცხნივ, რათა შექმნილიყო ფალანგის წყობა22. ლოხაგოსებსა და ენომოტარქოსებს23 [უბრძანა მან] კარდუხებზე გალაშქრება, ხოლო არიერგარდის მეთაურებს - მდინარესთან დარჩენა. როცა კარდუხებმა დაინახეს, რომ აღალის [დამცველი] არიერგარდი დასუსტდა და თითქოს შემცირდა კიდეც, ისინი უფრო ჩქარა წავიდნენ რაღაც სიმღერების მღერით. ხეიროსოფოსმა კი, რაკი მას საშიმროება არ მოელოდა, ქსენოფონტთან გაგზავნა პელტასტები, მეშურდულენი და მშეილდოსნები და უბრძანა მათ, რომ მისი ბრძანებები შეესრულებინათ...
კარდუხებმა დაინახეს, რომ [არიერგარდში] უკვე ცოტანიღა დარჩნენ: – ბევრი მათგანიც კი, ვისაც ნაბრძანები ჰქონდა დარჩენა, წავიდა. [ისინი გზა და გზა] მეთვალყურეობდნენ ვინ საპალნე პირუტყვს, ვინ ქონებას და ვინ ჰეტერებს24 - ამიტომ შეუტიეს თამამად და დაუწყეს [ელინებს] შურდულით ქვების ტყორცნა და ისრების სროლა. ელინებმა წამოიწყეს პეანი25 და სირბილით ეკვეთნენ მათ. [კარდუხებმა] ვერ გაუძლეს [შემოტევას]; ისინი, როგორც მთიელები, საკმაოდ კარგად იყვნენ აღჭურვილი შესატევდ და უკანდასახევად, მაგრამ ხელჩართული ბრძოლისათვის [მათი შეიარაღება] საკმაო არ იყო. ამ დროს მებუკემ ნიშანი მისცა, მტრები კიდევ უფრო სწრაფად გაიქცნენ; ელინებიც პირუკე შეტრიალდნენ და რაც შეიძლებოდა ჩქარა გაიქცნენ მდინარის გადასალახავად. მტერთაგან ვინც ეს შეამჩნია, უკან მდინარისაკენ გამობრუნდა და დაუშინა [ელინებს] ისრები და ზოგიერთები დააშავა კიდეც, მაგრამ [კარდუხების] უმრავლესობა მაშინაც კი გარბოდა, როცა ნათელი გახდა, რომ ელინები [მდინარის] მეორე მხარეს იმყოფებიან...
[მდინარის] გადალახვის შემდეგ, დაახლოებით შუადღისას, [ელინები] დაირახზმნენ და იარეს არმენიაში არა ნაკლებ 5 ფარასანგისა, სავსებით ვაკე ადგილზე და შიშველ მიწის ბორცვებზე. აქ მდინარის ახლოს არ იყო სოფლები კარდუხებთან ომის გამო.
§ 2-I7: ბერძენთა არმია მიემართება არმენიაში. მას ფეხდაფეხ მისდევს დასავლეთ არმენიის სატრაპი ტირიბაზი. ამის გამო ბერძნები ჯერ ერიდებიან სოფლებში შესვლას, ბოლოს კი იძულებული ხდებიან შევიდნენ, რადგან დიდი თოვლი მოვიდა. ისინი აგზავნიან მთებში მზვერავს, რომელიც ტყვედ იგდებს სპარსელს და მოჰყავს იგი ბერძენთა ბანაკში. სპარსელი ტყვე დაჰკითხეს.
...მან თქვა, რომ ტირიბაზს26 ყავს თავისი ჯარი და მოქირავნეები - ხალიბები და ტაოხები27. მან განაცხადა აგრეთვე, რომ [ტირიბაზი] ამზადებს თავდასხმას ელინებზე ვიწრობებში იქ, სადაც ერთადერთი გასავლელი არსებობს, ·
IV,5-ში და IV,6.1-ში აღწერილია ბერძენთა მსვლელობა არმენიაში. ისინი მიემართებიან დიდ თოვლში და მრავალი სიძნელის გადალახვა უხდებათ. ბოლოს მიაღწევენ მდინარე ფასისს.
ამის შემდეგ (ელინებმა) იარეს შვიდ გადასავლად დღეში ხუთ-ხუთი ფარასანგი მდინარე ფასისის გასწვრივ28. [ფასისის] სიგანე ერთი პლეთრონია. შემდეგ იარეს ორ გადასავლად 10 ფარასანგი. მთის გადასასვლელთან, რომელიც ვაკეზე ეშვებოდა, მათ დახვდნენ ხალიბები, ტაოხები და ფასიანები29.
§ 6-27: ბერძენ სტრატეგოსთა სამხედრო თათბირი ხალიბებთან, ტაოხებთან და ფასიანებთან ბრძოლის წინ. ბერძნები იმარჯვებენ ბრძოლაში და იკავებენ მთის გადასასვლელს.
აქედან [ელინებმა] ტაოხების ქვეყანაში30 ხუთ გადასავლად ოცდაათი ფარასანგი იარეს. [იქ] მათ შემოაკლდათ სანოვაგე, რადგან ტაოხები ცხოვრობდნენ მიუვლ სიმაგრეებში და მთელი თავისი სურსათი იქ ჰქონდათ ატანილი. როდესაც [ელინები] მივიდნენ ერთ გამაგრებულ ადგილთან, რომელიც ქალაქი არ იყო და სადაც შენობებიც არ მოიპოვებოდა, თუმც იქ თავი მოეყარათ მამაკაცებს და ქალებს მრავალ პირუტყვთან ერთად. ხეირისოფოსი მისვლისთანავე თავს დაესხა მას; [იერიშის დროს], როცა პირველი რახმი იღლებოდა მას ენაცვლებოდა მეორე, შემდეგ კი სხვა, რადგან გარშემო ციცაბო ადგილი იყო და ერთობლივი გარემოცვა არ ხერხდებოდა.
§ 3-12-ში აღწერილია ბერძენ სტრატეგოსთა თათბირი იმის გამო, თუ როგორ აიღონ ტაოხების სიმაგრე. ბერძნებმა გამოიყენეს სამხედრო ფანდი და შეიჭრნენ სიმაგრეში.
იქ კი [ელინები მოწმენი გახდნენ] საზარელი სანახაობისა: ქალები ისროდნენ ბავშვებს [უფსკრულში] და თვითონაც თან მიჰყვებოდნენ; ასევე [იქცეოდნენ] მამაკაცებიც. ამ დროს ლოხაგოსმა ენეოს სტიმფალიოსელმა დაინახა ლამაზ ტანსაცმელში [გამოწყობილი მამაკაცი უფსკრულში] გადასავარდნად რომ მიისწრაფოდა, ეცა მას შესაჩერებლად, მაგრამ მან თან წარიტაცა იგი და ერთიცა და მეორეც გადაეშვნენ კლდიდან და დაიღუპნენ31. იქედან ხალხი ძალიან ცოტა წაიყვანეს, სამაგიეროდ [წაასხეს] მრავალი ხარი, სახედარი და ცხვარი.
აქედან იარეს ორმოცდაათი ფარასანგი შვიდ გადასავლად ხალიბების [მიწა-წყალზე]32. ისინი უმამაცესნი იყვნენ [იმ ტომებსს შორის რომელთა მიწა-წყალი ელინებმა] გაიარეს. [ხალიბები] ხელჩართულ ბრძოლაში ებმებოდნენ [ელინებთან], მათ ჰქონდათ სელის აბჯრები, [რომლებითაც] მუცლის ქვედა ნაწილამდე [იყვნენ დაცული], ხოლო [აბჯრის] კალთების ნაცვლად მჭიდროდ დაგრეხილი თოკები. ისინი ატარებდნენ აგრეთვე საბარკულებსა და მუზარადებს, ხოლო ქამრის გასწვრივ ლაკონური ხმლის მსგავს სატევარს33, რომლითაც კლავდნენ მას ვის ძლევასაც შეიძლებდნენ, სჭრიდნენ თავებს და თან მიჰქონდათ; ამასთან [ხალიბები] მაშინ მღეროდნენ და როკავდნენ, როდესაც მტერი უყურებდა. მათ ეკავათ აგრეთვე 5 წყრთის [სიგრძის] შუბები, რომელთაც მხოლოდ თითო მუბისპაარი ჰქონდათ34. ისინი რჩებოდნენ პოლისმებში და როდესაც ელინები ჩაუვლიდნენ ყოველთვის ბრძოლით დაედევნებოდნენ მათ. [ხალიბები] ცხოვრობდნენ სიმაგრეებმი და სურსათიც იქ ჰქონდათ ატანილიჰ5, ამის გამო აქედან ელინებმა ვერაფერი ვერ წაიღეს და იკვებებოდნენ ისევ იმ პირუტყვით, რომელიც ტაოხებს წაართვეს. ამის შემდეგ ელინები მივიდნენ მდინარე ჰარპასოსთან, რომლის სიგანე ოთხი პლეთრონია36, აქედან იარეს სკვითინების [ქვეყანაში] ვაკეზე ოთხ გადასავლად 20 ფარასანგი და [მივიდნენ] სოფლებში, სადაც დარჩნენ სამი დღე და სურსათი მოიმარაგეს.
აქედან გაიარეს ოთხ გადასავლად 20 ფარასანგი დიდ,
მდიდარ და მჭიდროდ დასახლებულ ქალაქამდე, რომელსაც გვიმნიასი ეწოდებოდა37, იქედან ქვეყნის მმართველმა ელინებს მეგზური გაუგზავნა, რათა ისინი თავის მტრების ქვეყანაზე გაეტარებინა. მან მისვლისთანავე თქვა, რომ 5 დღეში მიიყვანს [ელინებს ისეთ] ადგილზე, საიდანაც ზღვა მოჩანს; ხოლო თუ არ [შეასრულებს დაპირებას] მაშინ, როგორც მან განაცხადა, მზად იქნება სასიკვდილოდ. იგი მეგზურობისას, [განსაკუთრებით კი მაშინ],
როცა ისინი [სკვითინების] მტრებთან მივიდნენ, აქეზებდა [ელინებს] - გაენადგურებინათ და აეოხრებინათ ეს ქვეყანა. ცხადი გახდა, რომ იგი ამ მიზნით იყო წამოსული და არა ელინებისადმი კეთილგანწყობის გამო. მეხუთე დღეს მიაღწიეს მთას;
მთის სახელი იყო თეხესი38. როგორც კი მეწინავენი მთაზე ავიდნენ, ატყდა დიდი ხმაური. როცა ქსენოფონტმა და არიერგარდში მყოფმა მეომრებმა [ხმაური] გაიგონეს გადაწყვიტეს, რომ წინიდან სხვა მტერი დაესხათ თავს; ამასთან მათ უკან [ფეხდაფეხ]
მოსდევდნენ [მათ მიერ] გადამწვარი ქვეყნის [მცხოვრებნი]; არიერგარდში მყოფმა მეომრებმა ზოგი მათგანი დახოცეს, [ზოგს] ჩაუსაფრდნენ და ცოცხლად დაატყვევეს; მათ ხელთ იგდეს აგრეთვე ხარის დაუმუშავებელი ტყავისაგან გაკეთებული 20 ფარი. ყვირილი კი ძლიერდებოდა და ახლოვდებოდა; განუწყვეტლივ მომავალი [რაზმები] სწრაფად მირბოდნენ [იმათკენ ვინც] გამუდმებით ყვიროდა; ამიტომ შეძახილები კიდევ უფრო გაძლიერდა, რადგან იმათი რიცხვი, ვინც ყვიროდა სულ უფრო მატულობდა. ქსენოფონტი მიხვდა. რომ იქ რაღაც უდიდესი რამ მოხდა; იგი შეჯდა ცხენზე, გაიყოლია ლიკიოსი და ცხენოსანთა [რახმი] და გაემართა მისაშველებლად. მალე მათ გაიგონეს, რომ მეომრები ყვირიან: „ზღვა, ზღვა!“ და ერთიმეორეს გადასცემენ [ამ სასიხარულო ცნობას]. მაშინ ყველა, არიერგარდში
მყოფი მეომრებიც კი გაიქცნენ და წინ გაიგდეს საპალნე პირუტყვი და ცხენები. როცა ყველა ავიდა მწვერვალხე თვალცრემლიანი [მეომრები] გადაეხვივნენ ერთიმეორეს, სტრატეგოსებსა და ლოხაგოსებს. უეცრად ვიღაცის შეგონებით მეომრებმა მოიტანეს ქვები და დიდი ბორცვი აღმართეს. მას ზედ დაადვეს მრავალი დაუმუშავებელი ტყავი ხარისა, ჯოხები და ნაალაფარი ფარები; მეგზურმა თვითონ დაუწყო ფარებს ჩეხვა და მოუწოდებდა დანარჩენებს იგივე გაეკეთებინათ]. ამის შემდეგ ელინებმა გაისტუმრეს მეგზური, [რომელსაც] საერთო ქონებიდან მისცეს საჩუქრად ცხენი, ვერცხლის ფიალა, სპარსული ტანსაცმელი და ათი დარეიკი39. მან კი უპირატესად ბეჭდები მოითხოვა და მიიღო [კიდეც] ბევრი ჯარისკაცთაგან. [მეგზურმა] უჩვენა მათ სოფელი,
სადაც შეიძლებოდა დაბანაკება, აგრეთვე გზა, რომლითაც მივიდოდნენ მაკრონებთან; ხოლო როდესაც დაბინდდა იგი წავიდა და მიიმალა [ღამეში].
აქედან ელინებმა მაკრონების [ქვეყანაზე] სამ გადასავლად 10 ფარასანგი გაიარეს40. პირველივე დღეს მივიდნენ მდინარესთან, რომელიც მაკრონების [ქვეყანას] სკვითინების [ქვეყნისაგან] საზღვრავდა. მათგან მარჯვნივ და ზემოთ ძალიან მიუვალი ადგილი იყო, ხოლო მარცხნივ - მეორე მდინარე, რომელსაც სასაზღვრო ერთვოდა და რომელიც უნდა გადაელახათ41. [მდინარის ნაპირი] მოდებული იყო არც თუ ისე მსხვილი, მაგრამ სქლად გაბარდნილი ხეებით. ელინებმა იქ მისვლისთანავე დაიწყეს [ხეების] ჩეხვა; [ისინი] ჩქარობდნენ, რომ რაც შეიძლება მალე გასცლოდნენ ამ მიდამოს, მაკრონები კი ბეწვის ქიტონებში, ხელში ფარებით და შუბებით [მდინარის] ფონის მოპირდაპირე მხარეს საბრძოლოდ დარაზმულიყვნენ, ერთიმეორეს ამხნევებდნენ და ისროდნენ ქვებს მდინარეში. მაგრამ [ქვები ელინებს] ვერ სწვდებოდა და ზიანსაც არავის არ აყენებდა.
ამ დროს ქსენოფონტს მიუახლოვდა ერთ-ერთი პელტასტთაგანი42, რომელიც ერთ დროს, როგორც თვითონ თქვა, ათენში მონად იყო ნამყოფი, და უთხრა, რომ ამ ხალხის ენა მას ესმის. „მე ვფიქრობ, დასძინა მან, რომ ეს ჩემი სამშობლოა და, თუ საწინააღმდეგო არა არის რა, მე მსურს დაველაპარაკო მათი"43. „არაფერია საწინააღმდეგო – უპასუხა [ქსენოფონტმა] - პირიქით, დაელაპარაკე და უპირველეს ყოვლისა გაიგე ვინ არიან ისინი“. შეკითხულებმა უპასუხეს, რომ მაკრონები არიან. „ჰკითხე ისევ, უთხრა [ქსენოფონტმა], რად დარაზმულან საბრძოლოდ და რატომ სურთ, რომ ჩვენი მტრები იყენენ“. მათ უპასუხეს: „იმის გამო, რომ თქვენ ჩვენს ქვეყანაზე ლაშქრობთ“. სტრატეგოსებმა უბრძანეს [პელტასტს] ეთქვა მაკრონებისათვის, რომ ისინი ცუდს არაფერს გააკეთებენ, რომ მათ მეფესთან იომეს, [ახლა] ელადაში ბრუნდებიან და ზღვისკენ გასვლა სურთ.
ისინი შეეკითხნენ [ელინებს] მისცემენ თუ არა მათ [პირიანობის] საწინდარს. [ელინებმა] უპასუხეს, რომ მიცემაც სურთ [საწინდარისა] და მიღებაც. მაშინ მაკრონებმა ელინებს მისცეს ბარბაროსული შუბი, ხოლო ელინებმა მათ – ელინური; ეს მათი სიტყვით პირიანობის ნიშანი იყო. ამასთანავე მოწმედ ღმერთებს უხმობდნენ.
შეთანხმდნენ თუ არა, მაშინვე მაკრონებმა [ელინებთან] ერთად, [მდინარეზე ამ უკანასკნელთა] გადასაყვანად, დაიწყეს ხეების ჩეხვა და გზის კეთება; [მუშაობის დროს] შუა ადგილას ისინი შეერივნენ ელინებს. [მაკრონებს] რამდენიც შეეძლოთ მიჰქონდათ სურსათი და აგრეთვე სამი დღის განმავლობაში თან მიჰყვებოდნენ მათ, ვიდრე არ მიიყვანეს ელინები კოლხების საზღვართან. იქ იყო დიდი მთა, რომელზედაც კოლხები საბრძოლოდ დარაზმულიყვნენ44. ელინები უპირველეს ყოვლისა ფალანგებად45 დაირაზმნენ და ამ წყობით დააპირეს მთაზე ასვლა. შემდეგ სტრატეგოსებმა გადაწყვიტეს შეკრებილიყვნენ რომ მოეთათბირებინათ – როგორ აჯობებდა მტერთან შებმა.
§ 10-15: ქსენოფონტის წინადადებით, რომელიც გაიზიარეს დანარჩენმა სტრატეგოსებმა, შეტევის დროს ნაცვლად ფალანგისა გადაწყვიტეს სწორი ლოხის გამოყენება. შემდეგ ქსენოფონტმა სიტყვით მიმართა მეომრებს.
...ამის შემდეგ სტრატეგოსებმა ბრძანეს ელოცათ. ხოლო ლოცვისა და საბრძოლო სიმღერების შესრულების შემდეგ გაემართნენ. ხეირისოფოსი და ქსენოფონტი თავისი პელტასტებითურთ მიდიოდნენ ისე, რომ იმყოფებოდნენ მტრის ფალანგის გარეთ. როდესაც მტერმა დაინახა ისინი, გამოექანა მათ დასახვედრად და გაიფანტა ნაწილი მარჯვენა ფრთისაკენ, ნაწილი კი მარცხენა ფრთისაკენ, [რითაც] თავისი ფალანგის შუაგულში დიდი ცარიელი სივრცე წარმოშვა. არკადიელმა პელტასტებმა, რომელთაც ესქინე აკარნანელი მეთაურობდა, იფიქრეს, რომ [კოლხები] გარბიან და ყიჟინით გამოუდგნენ. ისინი პირველნი ავიდნენ მთაზე, მათ მიჰყვნენ არკადიელი ჰოპლიტები45, რომელთაც კლეანორე ერქომენელი მეთაურობდა. როგორც კი [ელინები] სირბილზე გადავიდნენ, მოწინააღმდეგემ ვერ გაუძლო და უკუიქცა სხვადასხვა მხარეს. ელინები კი ავიდნენ [მთაზე] და დაბანაკდნენ მრავლ სოფელში, სადაც უამრავი სურსათი მოიპოვებოდა.
იქ, არა იყო რა გასაოცარი, გარდა მრავალი სკის. მეომართაგან ყველამ ვინც კი ფიჭი შეჭამა, დაკარგა გონება, აღებინა, კუჭი აეშალა და არც ერთ მათგანს სწორად დგომა არ შეეძლო. ისინი ვინც [ფიჭი] ცოტა ჭამა, მაგრად დამთვრალებს ჰგვადნენ, ხოლო ვინც მეტი - შეშლილებს ან მომაკვდავებს47. უმრავლესობა ეყარა ისე, როგორც [ომში] დამარცხების შემდეგ და ღრმა სასოწარკვეთილებას მისცემოდა, თუმც არავინ მომკვდარა. მეორე დღეს და დაახლოებით იმ დროს [წინა დღით თაფლი რომ ჭამეს] მეომრები გონს მოვიდნენ. ხოლო მესამე და მეოთხე [დღეს] დგებოდნენ ისე, როგორც მოწამლვის შემდეგ.
აქედან [ელინებმა] იარეს ორ გადასავლად შვიდი ფარასანგი და მივიდნენ ზღვასთან ტრაპეზუნტში - მჭიდროდ დასახლებულ ელინურ ქალაქში, რომელიც სინოპელთა კოლონია იყო კოლხების ქვეყანაში, ევქსინოს პონტოს სანაპიროზე48, აქ კოლხების სოფლებში [ელინებმა] დაახლოებით 30 დღე დაჰყვეს და აქედან აწარმოებდნენ თავდასხმებს და ანადგურებდნენ კოლხიდას. ტრაპეზუნტელებმა ბანაკში მიუტანეს ელინებს სურსათი, კარგად მიიღეს ისინი და სტუმართმოყვარეობის ნიშნად მისცეს ხარები, ქერის ფქვილი და ღვინო. ისინი შველოდნენ, აგრეთვე, მეზობელ კოლხებს, რომელნიც უპირატესად ბარში ბინადრობდნენ, რათა [ელინებს] შეთანხმებოდნენ49. [ელინებს] ამათგან ძღვნად [კიდევ უფრო მეტი] ხარები მოუვიდათ.
ტექსტი
[edit]მე-5 წიგნის I-ლი თავი: ბერძენთა თათბირი შემდგომი ლაშქრობის გამო. ხეირისოფოსი გამოთქვამს ხომალდების საშოვნელად წასვლის სურვილს, რასაც ლამქარი მიესალმება. შემდეგ გამოდის ქსენოფონტი და აყალიბებს ბერძენთა არმიის მოქმედების გეგმას - როგორ უნდა იშოვნონ ნადავლი და ითარეშონ ახლომახლო მხარეებში ხეირისოფოსის დაბრუნებამდე. მანვე განაცხადა, რომ ვიდრე ხეირისოფოსი დაბრუნდება, დარჩენილებმაც შეეცადონ გზად მიმავალი ხომალდების ხელში ჩაგდება, ხოლო თუ ხომალდების შოვნის ცდამ ფუჭად ჩაიარა, მაშინ მოთხოვონ ზღვისპირა ქალაქებს გზების შეკეთება. ისინი ამას გააკეთებენ ერთის მხრივ ბერძენთა შიშით, მეორეს მხრიე კი იმის გამო, რომ რაც შეიძლება ჩქარა მოიშორონ ისინი თავიდან. ბერძნებმა დაიწყეს მოქმედება ქსენოფონტის მიერ დასახული გეჯგმის მიხედვით.
მაშინ როდესაც სურსათი [ისე ახლო] აღარ იყო, რომ წასულიყვნენ, წამოეღოთ და იმავე დღეს ბანაკში დაბრუნებულიყვნენ, ქსენოფონტმა გაიყოლია ტრაპეზუნტელი მეგზურები და ჯარის ნაწილი წაიყვანა დრილების ქვეყანაში, ხოლო ნაწილი დატოვა ბანაკის დასაცავად. რადგან კოლხებს, რომელნიც გამოძევებული იყვნენ თავისი სახლებიდან, მრავლად მოეყარათ თავი და მთების მწვერვალებზე ჩასაფრებულიყვნენ50. ტრაპეზუნტელებმა იქ არ წაიყვანეს [ელინები], სადაც ადვილი იყო სურსათის შოვნა, რადგან [ისინი, ვისაც სურსათი მოეპოვებოდა], მათი მეგობრები იყენენ. მაგრამ სიამოვნებით წაიყვანეს დრილებთან, რომლებიც მათ ავიწროვებდნენ, – მთიან და მიუვალ ადგილებში, პონტოსპირელთაგან ყველაზე მეომარ ხალხთან51. როდესაც ელინები [ამ მთიან] ქვეყანაში მივიდნენ, დრილებმა გადაწვეს და მიატოვეს ის სიმაგრეები, რომლებიც მათი ფიქრით, ადვილად ასაღები იყო; ასე რომ აქედან არაფრის წაღება არ შეიძლებოდა გარდა ღორისა, ხარისა და სხვას შინაური პირუტყვისა, რომელიც ცეცხლს გადარჩენოდა. ერთი სიმაგრე მათი დედაქალაქი იყო. იქ მოეყარა თავი სუყველას. მას გარშემო ღრმა ხრამი ჰქონდა და სიმაგრე მისადგომად სახიფათო იყო. ჰოპლიტებისაგან 5 თუ 6 სტადიონით დაწინაურებულმა პელტასტებმა გადაიარეს ხრამი და როდესაც დაინახეს მრავალი ცხვარი და სხვა სიმდიდრე იერიში მიიტანეს სიმაგრეზე მათ მისდევდნენ მრავალი მეალაფენი52, რომელნიც სურსათისათვის წამოსულიყვნენ. ასე რომ ხრამი დაახლოებით 1000 კაცმა გადაიარა. როცა [ელინებმა] ბრძოლით ვერ შეძლეს სიმაგრის აღება, რადგან მას გარშემო განიერი ორმო და მიწის ყრილი ჰქონდა შემოვლებული, ხოლო ამ ყრილზე აღმართული იყო მესერი და მრავალი ხის კოშკი, განიზრახეს გასცლოდნენ მას. მაგრამ [მტერი] თავს დაესხა [ელინებს]. გაქცევა შეუძლებელი იყო, რადგან სიმაგრიდან ხრამში დაშვება მხოლოდ სათითაოდ შეიძლებოდა, [ამიტომ შიკრიკი] გაუგზავნეს ქსენოფონტს, რომელიც [ამ დროს] ჰოპლიტებს მოუძღოდა. შიკრიკმა [ქსენოფონტს] უთხრა, რომ სიმაგრე სავსეა მრავალი სიმდიდრით, მაგრამ მისი აღებაც შეუძლებელია, რადგან იგი მიუვალია და არც მისგან დახევაა ადვილი, რადგან [მტრები] გამოგვიხტებიან ხოლმე სიმაგრიდან და ბრძოლას გვიმართავენ. უკან გასვლაც გაძნელებულია...
§ 8-14: ქსენოფონტმა ლოხაგოსებთან მოთათბირების შემდეგ გადაწყვიტა შეტევაზე გადასვლა. ლოხები დაირაზმნენ ისე, რომ წყობამ ნახევარმთვარის სახე მიიღო და დაიწყეს იერიში.
...იმის გამო, რომ [ცვიოდა] უამრავი ისარი, მტერმა მიატოვა მესერი და კოშკები; მაშინ აგასია სტიმფალიოსელმა გადაყარა იარაღი და ქიტონის ამარა ავიდა [სიმაგრეზე] და სხვაც თან აათრია; ზევით სხვებიც ავიდნენ და საფიქრებელი იყო, რომ სიმაგრე უკვე აღებულია.
პელტასტებიცა და მსუბუქად შეიარაღებული [მეომრებიც] შეიჭრნენ [სიმაგრეში] და თითოეულმა იმისი ძარცვა დაიწყო, რისიც შეეძლო. ქსენოფონტი დადგა [სიმაგრის] კართან და შეძლებისდაგვარად არ უშვებდა ჰოპლიტებს [კარის] იქით, რადგან მწვერვალზე სიმაგრეებში კვლავ მტერი გამოჩნდა. მცირე ხნის შემდეგ შიგნით ყვირილიც ატყდა, [მეომრები] გამოიქცნენ. ზოგიერთ მათგანს ნაძარცვი მოჰქონდა; მალე [გამოჩნდნ] დაჭრილებიც. კარებთან შეიქნა ჭედვა. ლტოლვილები შეკითხვებზე პასუხობდნენ, რომ [ქალაქის] შიგნით არის სიმაგრე, [სადაც ჩასაფრებული ყოფილა] მრავალრიცხოვანი მტერი, რომელიც გამოხტა და დაუწყო რბევა [ქალაქის] შიგნით შესულ ადამიანებს. მაშინ [ქსენოფონტმა] უბრძანა მაცნე ტოლმიდეს54 ამცნოს [ყველას], რომ ვისაც სურს ნადავლის მოპოვება, შეიჭრას შიგნით. ბევრმა მიაშურა [ქალაქის] შიდა ნაწილს. [ქალაქში] შეჭრილმა [მეომრებმა] სძლიეს [სიმაგრიდან] გამომხტარ [მოწინააღმდეგეს] და უკანვე შეკეტეს შიდაციხეში. [ელინებმა] ყველაფერი, რაც შიდაციხის გარეთ იყო დაიტაცეს და ნადავლად წაიღეს თან. ჰოპლიტებს იარაღი შეემართათ ზოგს მესერიანი ყრილის გარშემო და ზოგსაც გზასთან, რომელიც შიდაციხისკენ მიემართებოდა. ქსენო- ' ფონტმა და ლოხაგოსებმა დაიწყეს მსჯელობა იმის გაშო, შეიძლებოდა თუ არა მწვერვალის აღება, რადგან ეს იქნებოდა ნამდვილი ხსნა. თორემ მოსალოდნელი იყო, რომ უკან დახევაც ძალიან სახიფათო იქნებოდა. დათვალიერების შედეგად დაასკვნეს, რომ სიმაგრე სრულიად შეუვალია.
მაშინ დაიწყეს მზადება უკანდასახევად: ყოველი მათგანი შეუდგა თავის გარშემო მესერის რღვევას. უვარგისი [მეომრები, აგრეთვე ისინი, ვისაც] ტვირთი ჰქონდა, და ჰოპლიტების უმრავლესობა გაისტუმრეს. [ლოხაგოსებმა] დაიტოვეს [მხოლოდ ის მეომრები] ვისაც ენდობოდნენ. როგორც კი [ელინებმა] უკანდახევა დაიწყეს [სიმაგრის] შიდა [ნაწილიდან] გამოვარდა უამრავი [ხალხი], რომელთაც ჰქონდათ ფარები, შუბები, საბარკულები და პაფლაგონური მუზარადები; სხვები ავიდნენ სახლებზე, რომელნიც სიმაგრისაკენ მიმავალი გზის ორივე მხარეს [იდგა]. ამიტომ [ელინებისათვის] საშიში იყო დადევნებოდნენ [მტერს] სიმაგრისაკენ მიმავალი შესავლით, რადგან [ისინი] ზემოდან ხის დიდ კოჭებს ისროდნენ. სახიფათო იყო დარჩენაც და დაბრუნებაც. საზარელი იყო მოახლოვებული ღამეც.
ბრძოლის დროს, როცა [განსაკუთრებით] გაუჭირდათ, რომელიღაც ღმერთმა მოუვლინა მათ ხსნის საშუალება; უეცრად მარჯვენა მხარეს, როგორც ჩანს, ცეცხლის წაკიდების შედეგად, ალი მოედო სახლს; როგორც კი ეს სახლი დაინგრა, მარჯვენა მხარეს მდგარ სახლებს [მტერი] მოშორდა და გაიქცა. როგორც კი ქსენოფონტმა ბედის ეს [მითითება] შეამჩნია, ბრძანება გასცა, რომ წაეკიდებინათ ცეცხლი მარცხნივ მდგარ სახლებისთვისაც, რომელნიც ხისა იყო და ამიტომ ალიც მალე მოედო. [მტრები] ამ სახლებიდანაც გაიქცნენ. ახლა უკვე ეშინოდათ მხოლოდ პირდაპირ [მდგარი მტრებისა]. ნათელი იყო, რომ ისინი თავს დაესხმოდნენ [ელინებს] შესასვლელშიც და [ხრამში] დაშვების დროსაც. მაშინ [ქსენოფონტმა] უბრძანა იმათ, ვისაც [მტრის] ისრები ვერ წვდებოდა, მოეტანათ შეშა შუა ადგილას, მათსა და მტრებს შორის. როცა შეშა საკმაოდ დაგროვდა, წაუკიდეს ცეცხლი. ცეცხლი წაუკიდეს ყრილთან არსებულ სახლებსაც, რათა მტრებს მათზე ეზრუნათ. ასე გაჭირვებით გაშორდნენ [ელინები] სიმაგრეს მათსა და მტერს შორის დანთებული ცეცხლის წყალობით. გადაიწვა მთელი ქალაქი, სახლები, კოშკები, მესრის სიმაგრე და ყველაფერი სხვა, გარდა შიდა სიმაგრისა.
§ 28-23-ში საუბარია ბერძნების ტრაპეზუნტში დაბრუნების შესახებ.
რაკი ქეირისოფოსი არ დაბრუნდა, არც ხომალდები იყო საკმაო რაოდენობით და აღარც სურსათი იშოვებოდა, [ელინებმა] გადაწყვიტეს წასვლა. ხომალდებზე დასვეს ავადმყოფები, აგრეთვე ისინი, ვინც ორმოცხე მეტი წლისა იყო, ბავშვები, ქალები და მთელი ბარგი, რომელიც არ ესაჭიროებოდათ. [ხომალდებზე] დასვეს აგრეთვე ხნიერი სტრატეგოსები ფილესიოსი და სოფაინეტე55 და დაავალეს მათ სხვებზე ეზრუნათ. დანარჩენები წავიდნენ ფეხით, რადგან გზა შეკეთებული იყო. მესამე დღეს გამგზავრების შემდეგ მივიდნენ ელინურ ქალაქში კერასუნტში, სინოპის კოლონიაში, რომელიც კოლხების ქვეყანაში ზღვის სანაპიროზე [მდებარეობდა]56. იქ [ელინებმა] ათი დღე დაჰყვეს...
§ 4-13-ში საუბარია ბერძნების მიერ კერასუნტში ჯარის დათვალიერების შესახებ. ლაშქარში 8600 კაცი აღმოჩნდა. ბერძნები აქ იყოფენ ფულს, რომელიც ტყვეების გაყიდვით მოიპოვეს. დასასრულ, ამავე პარაგრაფებში აღწერილია ქსენოფონტეს ცხოერება მისი ელადაში. დაბრუნების შემდეგ.
კერასუნტიდან ზღვით გაემართნენ ისინი, ვინც ადრეც [ზღვით მიდიოდა], ხოლო დანარჩენებმა ხმელეთით განაგრძეს გზა. როდესაც მიუახლოვდნენ მოსინიკების57 საზღვარს, გაგზავნეს მათთან ტრაპეზუნტელი ტიმესითეოსი, რომელიც მოსინიკების პროქსენი იყო58. იგი შეეკითხა [მოსინიკებს] როგორ გაიარონ [ელინებმა] მათი მიწაწყალი, როგორც მტრული თუ [როგორც] მეგობრული ქვეყანა. [მოსინიკებმა] უპასუხეს, რომ არ გაატარებენ [ელინებს]; მათ იმედი ჰქონდათ თავისი სიმაგრეებისა. მაშინ ტიმესითეოსმა უთხრა [ელინებს], რომ ამ მოსინიკების მტრები პირიქითელი [მოსინიკები] არიან. გადაწყდა მოეწვიათ ისინი [და გაეგოთ] ხომ არ სურთ მათ [ელინებთან] სამხედრო კავშირის დადება. ტიმესითეოსი წავიდა და მოიყვანა თან [პირიქითელი მოსინიკების] მეთაურები. მივიდნენ თუ არა მოსინიკების მეთაურები, შეიკრიბნენ ელინების სტრატეგოსებთან ერთად. ქსენოფონტმა განაცხადა - თარგმნიდა ტიმესითეოსი – „მოსინიკებო, ჩვენ გვინდა მშვიდობით მივაღწიოთ ელადას ქვეითად, რადგან ხომალდები არ გაგვაჩნია. მაგრამ ჩვენ წინ გადაგვეღობნენ ისინი, ვინც როგორც გაგონილი გვაქვს, თქვენი მტრები არიან. და თუ ნამდვილად გსურთ, თქვენ შეგიძლიათ გახდეთ ჩვენი მოკავშირეები, სამაგიერო უზღოთ ყველაფრისათვის, რაც ოდესმე მათ თქვენთვის ცუდი გაუკეთებიათ და მომავალში დაიმორჩილოთ ისინი. ხოლო ჩვენ თუ უარს გვეტყვით, თვითონ განსაჯეთ, საიდან შეიძლება მოგევლინოთ კიდევ მოკავშირედ ასეთი სამხედრო ძალა. ამაზე მოსინიკების მეთაურმა უპასუხა, რომ ისინი თანახმანი არიან და სამხედრო კავშირიც მათთვის მისაღებია. „მაშ გვითხარით – განაცხადა ქსენოფონტმა – რით შეიძლება გემსახუროთ, როცა თქვენი მოკავშირეები გავხდებით და თქვენ რით დაგვეხმარებით [ამ ქვეყანაზე] გავლის დროს. მათ უპასუხეს: „ჩვენ შეგვიძლია, რომ შევიჭრათ საწინააღმდეგო მხრიდან ქვეყანაში, რომელიც თქეენთვისაც მტრულია და ჩვენთვისაც. აქ კი თქვენ გამოგიგზავნოთ ნავები და ხალხი, რომელნიც თქვენთან ერთად იბრძოლებენ და გზას მიგითითებენ“.
ამის შემდეგ მათ მისცეს [ერთიმეორეს] ერთგულების ფიცი და [პირიქითელი მოსინიკები] წავიდნენ. მეორე დღეს ისინი მოვიდნენ ერთი მთლიანი ხისაგან გამოთლილი სამასი ნავით59; თითოეულ ნავში სამ-სამი კაცი იჯდა; ორი მათგანი გადმოდიოდა [ნაპირზე] და იარაღს ისხამდა, ერთი კი [ნავში] რჩებოდა. [ნავში დარჩენილები] უკანვე გაემგზავრნენ; ხოლო [ნაპირზე გადმოსულები] დაირაზმნენ შემდეგნაირად: ისინი დანაწილდნენ დაახლოებით ასეულებად, მსგავსად გუნდებისა, სწორ მწყობრში ერთი მეორის პირდაპირ. ყოველ [მეომარს] ხელში ეკავა სუროს ფოთლის მსგავსი ფარი, ხარის თეთრბეწვიანი ტყავით დაფარული, ხოლო მარჯვენა ხელში – ექვსწყრთიანი შუბი, რომელსაც თავში წვეტი ჰქონდა, ბოლოში კი სფერო. მათ ეცვათ ტილოს სიმკვრივის მოკლე ქიტონები, რომელნიც მუხლებს [ვერ სწვდებოდა]; თავზე [ეხურათ] პაფლაგონურის მსგავსი ტყავის მუზარადები შუაში ჯიღით, რომელიც ძალიან ემსგავსებოდა ტიარას. მათ ჰქონდათ აგრეთვე რკინის ორლესული ცულები. როცა [დაირაზმნენ] ერთერთმა მათგანმა სიმღერა წამოიწყო, დანარჩენებმა [სიმღერის] რიტმს ფეხი აუწყეს და გაემართნენ. მათ გაიარეს ელინების რაზმებსა და ბანაკს შუა და მაშინვე გაეშურნენ მტრებისაკენ იმ სიმაგრის წინააღმდეგ, რომელიც ყველაზე უფრო სუსტი ეგონათ.
ის მდებარეობდა Iიმ ქალაქის) წინ, რომე ლსაც მეტროპო– ლისი ეწოდებოდა (და როთავში ბოლოში · მელსაც) მოსინიკების ILქვეყა- ნაში) ყველაზე მაღალი ადგილი ეკავა. მტრობა სწორედ (ამ ქალაქის) გამო იყო ჩამო– ითვლებოდა, რომ ვისაც იგი ეპყრა, ის იყო მთელი მოსინიკების ხელისუფალი. ამბობდნედ, რომ (ამ ქალაქს მისი ახლანდელი მჰყრობელები) კანონი–- ერად კი არ ფლობენ, არამედ თავისი უპირატესობა საერთო სამფლობელოს დაპყროვარდნილი, რადგან ბით მოიპოვეს. |პირიქითელ მოსინიკებს! გაჰ– ყვა ზოგიერთი ელინთაგანი; ოღონდ არა სტრატეგოსების ბრძანების შესაბამისად მედ ძარცვის მიზნით. ვიდრე ისინი უახლოვდებოდნენ მტერი არ იძროდა, მაგრამ როდესაც ისინი ახლო მივიდნენ სიმაგრესთან, (მტერი) გამო– უხტა, უკუაქცია. (მოიერიშენი) დახოცა მრავალი ბარბაროსი და მათთან ერთად იერიშზე წასული ელინები და სდია მათ მანამ, ვიდრე არ შეამჩნია საშველად წამოსული ელინები. მაშინ ისინი შეტრიალდნენ და წავიდნენ; (გზადაგზა) თავებს ჭრიდნენ მოკლულებს და Iმოკვეთილ თავებს) უჩვენებდნენ ელი–- ნებსა და თავის მტრებს და თან რაღაც ჰანგხე როკავდ–- ნენ და მღეროდნენნ?. ეს დღე Iელინებმა) ასე გაა–- ტარეს, მეორე დღეს კი შეწირეს მსხვერპლი და მას შემ– დეგ, რაც მსხვერპლშეწირვა კარგის მომასწავებელი აღმოჩნდა, ისაუზმეს; ILშემდეგ! ლოხები დარაზმეს კოლონე– ბად, ასევე დარაზმეს ბარბაროსები მარცხენა ფრთაზე და გაემართნენ; მშვილდოს– ნები მათ ლოხებს შორის ჰყავდათ მოქცეული ” რამდე- ნადმე მოშორებით ჰოპლიტების წინა ხაზიდან რადგან მტრის (ლაშქრიდან) ჩამორბოდნენ მსუბუქად შეიარაღებულნი და ქვებს სტყორცნიდნენ (ელინებს) მშვილდოსნები და პელტასტები სწორედ ამათ იგერიებდნენ. დანარჩენები კი ნაბიჯით მიდიოდნენ ჯერ იმ სიმაგრისაკენ, საიდანაც წინა დღეს უკუაგდეს ბარბაროსები და მათი თანმხლები (ელინები), რადგან მტერი იქ დარაზმულიყო. ბარბაროსებმა გაუძლეს პელტასტების დარტყმას და ბრძოლაც გაუმართეს, მაგრამ როცა ჰოპლიტები მოვიდნენ, ისინი უკუიქცნენ/ი პელტასტებს მაშინვე დაედევნენ (მტერს) აღმა ქალაქისაკენ, მათ მიყვნენ მწყობრში ILდარაზმული) ჰოპლიტებიც.. როდესაც ელინები. ავიდნენ ზე- ვით მეტროპოლისის შენობებამდე, მოწინააღმდეგე, რომელსაც იჭ ერთად მოეყარა თავი, შეება მათ და დაუშინა შუბები; სხვებსაც ჰქონდათ შუბები მაგრამ) იმდენაღ მსხვილი და გრძელი, რომ კაცი ძნელად თუ შეძლებდა მის ტარებას Iამ შუბებით! ცდილობდნენ ისინი ჯელინების| მოგერიებას ხელჩართულ ბრძოლაში. მაგრამ ელინები არა თუ უთმობდნენ, არამედ უტევდნენ კიდეც. ბარბაროსები გაიქცნენ, ცეცხლი წაუკიდეს და მიატოვეს ეს სიმაგრეც. წ(მოსინიკების მეფემ არ მოისურვა გამოსგლა ხის კოშკიდან, რომელიც ყველა- ზე მაღალ ადგილზე იყო აგებული. |ეს იყო) მისი სამყო–- ფელი, სადაც მას სდარაჯობდნენ და აცხოვრებდნენ სასახოგადოების ხარჯზე. Iმან არ მოისურვა გამოსვლა ისე–- გე როგორც იმ მეფემ), რომელიც ადრე აღებულ სიმაგრეში იმყოფებოდა და ისინი დაიწვნენ თავის ხის კოშკებთან ერთადნ). ელინები სიმაგრის ძარცვის დროს სახლებში წააწყდნენ მარაგს, რომე– ლიც როგორც მოსინიკები ამბობდნენ წინაპართა (ანდერძის თანახმად წინა წელს იყო) განაწილებული. ახალი პური კი თავთავებდ ჰქონდათ დახვავებული; განსაკუთრებით ბევრი იყო ასლი. ამფორებში აღმოჩნდა ნაჭრებად დაქნილი და დამარილებული დელფინის ხორცი, 1სხა ჭურჭელში კი) შეკაზმული დელფინის ქონი, რომელსაკცკ მოსინიკები ისევე იყენებენ როგორც ელინები ზეითუნის ზეთს. სხვენებში დაეხვავებინთ დიდძალი კა–- კალი, რომლებსაც6 დაუტიხრავი (გული) ჰქონდა. Iმოსინიკები) მას უპირატესად საჭმელში იყენებდნენ, ხარშავდნენ მას და აცხობდნენ მისგან პურს. აგრეთვე ღვინო, რომელიც გაუზავებლად (ელინებს) მწარედ ეჩვენებოდათ მისი მეტისმეტი სიმჟავის გამო, ხოლო წყლით გაზავებული –– კეთილსურნელოვნად და საამოდ. აქ ელინებმა ისაუზმეს და გა– ნაგრძეს გზა, სიმაგრე კი გადასცეს თავის თანამებრძოლ მოსინიკებს. · მსვლელობის დროს იმ სიმაგრეთა მოსახლეობა, რომელიც Lსმათდამი მტრულად განწყობილ მოსინიკებს) ემხრობოდა და ადვილად ასაღები იყო, ან გარბოდა, ანდა ნებაყოფლობით მორჩილდებოდა (ელინებს). სიმაგრეთაგან უმეტესი ასეთი იყო: ქალაქები ერთიმე ორისაგან 80 სტადიონით იყო დაშორებული, ზოგი მეტით –-და ზოგი ნაკლებით. როცა (მცხოვრებნი) გადასძახებდნენ ხოლმე ერთმანეთს, ძახილი ერთი ქალაქიდან მეორეში ისმოდა, იმდენად მთაგორია–- ნი და ღარტაფიანი იყო (ეს| ქვეყანა. როცა წელინები) მათდამი კეთილად Lგანწყობილი მოსინიკების თემებს) გადიოდნენ, იქ უჩვენებდნენ მოხარშული წაბლით ნასუქ მდიდრების ჩასუქებულ შვილებს, განახებულებსა და ძალხე თეთრებს, რომელთა სიმაღლე და სიგანე თითქმის ერთნაირი იყო. მათ ზურგები თდაეტატუირებინათ, ხოლო სხეულის წინა ნაწილი მთლიანად (დაფარული ჰქონდათ დატატუირებული ყვა- ვილებითი, ისინი (დილობდნენ შეკავშირებოდნენ ყვე– ლას ჰეტერებს, რომელნიც ელინებს თან მიჰყავდათ, მათი ადათი. ყველა, როგორც მამაკაცები, ისე ქალები თეთრები იყვნენ. ლაშქრობის მონაწილენი ამბობდნენ, რომ ესენი (იმ ხალხთა შორის, რომელთა მიწაწყალზეც მათ) გაიარეს ყველახე უფრო ველურები (არიან და მათი ზნეჩვეულებანი) მეტისმეტად დაშორებულია ელინთა ადა თებსო, რადგან ისინი ხალხის (დასანახად, ჩადიოდნენ იმას, რასაც სხვები უკაცრიელ ადგილას აკეთებდნენ, ხოლო განმარტოვებაში მყოფნი იქცეოდნენ ისევე, როგორც სხვებთან ყოფნის დროს –- თავისთავს ელაპარაკებოდნენ, თავისთვის იციმოყვებოდნენ მოუხდებონოდნენ” და როკვას, სადაც დათ, თითქოს ამით სხვებთ:5 თავს იჩენდნენ§5. V, 5 ელინებმა ამ ქვეყანაში, როგორც მტრულ, ისე მეგობრულ სთემებში) რვა სტათმოსი იარეს და მივიდნენ ხალიბებთან. ისიხი ცოტანი იყვნენ, ემორჩილებოდნენ მოსინიკებს და ცხოვრობდნენ უპირატესად რკინის დამუშაგების მეშვეობით8ნ, აქედან (ელინები!) მივიდნენ ტიბარენებთან”?. ტიბარენების ქვეყანა უფრო ვაკიანი იყო. მათ ზღვის სანაპიროზე მცირედ გამაგრებული დასახლებები ჰქონდათ სტრატეგოსებს უნდოდათ რომ · თავს დასხმოდნენ სიმაგრეებს, რათა ჯარისათვის ნადავლი გაეჩინათ: (ამიტომ) მათ არ მიიღეს საჩუქრები, · რომელიც ტიბარენებისაგნ მოუვიდათ, თუმც უბრძანეს ელჩებს!) მოეცადათ, ვიდრე ისინი მოითათბირებდნენ, და მსხვერპლის შეწირვას (შეუდგნენ|. მრავალი მსხვერპლის შეწირვის შემდეგ ყველა ქურუმმა ბოლოს განაცხადა, რომ ღმერთებს არ სურთ ომის დაწყება. მაშინ მიიღეს საჩუქრები და ორი დღის განმავ– ლობამი გაიარეს როგორც მეგობრული (ქვეყანა), „და მივიდნენ კოტიორაში ელინურ ქალაქში„ სინოპელთა მიერ ტიბარენების ქვეყანაში დააარსებულ ახალშენშიზზ. (აქამდე ჯარი ხმელეთით მიე–- მართებოდა. ბაბილონთან ბრძოლის ადგილიდან კოტიორამდე უკან დახევის დროს გავლილი გხა მთლიანად სუდრის) 122 სტათმოსს, (ან) 620 ფარასანგს, (ანდა) 18600 სტადიონს, დროის ხანგრძლივობა კი–-8 თვეს)ნშ. იქ დაყვეს 45 დღე. ამ დროის განმავლობაში ჯერ ღმერთებს შესწირეს მსხვერპლი და მო- _ აწყვეს აღლუმი, ცალ-ცალკე ელინური ტომების მიხედვით და გიმნასტიკური ასპარეზობა. სურსათს (ელინები) იღებდნენ როგორც პაფლაგონიიდან. ისე კოტიორელების სიმაგრეებიდან, რადგან მათ არ გაუხსნეს „(ელინებს) ბაზარი და ავადმყოფებიც კი არ შეუშვეს (|კოტიორას) კედლებს იქეთ. ამ დროს სინოპიდან მოვიდნენ ელჩები, რომელნიც შიშობდნენ კოტიორელთა ქალაქის გამო, რადგან Iკოტიორა) მათი იყო და ხარკსაც უ#რდიღა მათ და აგრეთვე--ქვე- ყნის გამო, რომელიც, გაგონილი ჰქონდათ, რომ ნადგურდებოდა. ბანაკში მოსვლისას მათ განაცხადეს--მათი სახელით ლაპარაკობდა ჰეკატონიმე სახელგანთქმული როგორც დახელოვნებული ორატორი7--- ,,მეომრებო, ჩვენ გამოგვგზავნა სინოპელთა ქა– ლაქმა,„ რათა ქება შეგასხათ თქვენ იმის გამო, რომ ელინები ხართ და ბარბაროსებს სძლიეთ, ამასთან ერთად მო–- ხარული ვართ, რომ თქვენ, როგორც გვსმენია, გადაურჩით მრავალსა და დიდ სიძნელეებს და ახლა) აქ იმყო–- ფებით. რაკი ჩვენც ელინები ვართ და თქვენც, სამართლიანად მიგვაჩნია, რომ თქვენგან სიკეთე განვიცადოთ და არამც და არამც –-– სიბოროტე, რადგან ჩვენ არასოდეს არ განგვიზრახავს თქვენს მიმართ ცუედის ჩადენა. ეს კოტიორელები კი ჩვენი კოლონისტები არიან ჩვენ მათ გადავეცით ეს ქვეყანა, რომელიც ბარბაროსებს წავართვით და ამის ისინი (ისე როგორც!) კერასუნტელები და ტრაპეზუნტელები დაწესებულ ბეგარას გვიხდიან?!. ამიტომ მათდამი ცუდის ჩადენას სინოპელთა ქალაქი განიხილავს (ისე, თითქოს ამ ზიანს თვით) განიცდიდეს ახლახან გავიგეთ ისიც, რომ თქვენ ძალით შეხვედით ქალაქში და ზოგიერთი თქვენთაგანი სახლებშიც კი დასახლდა, რომ სიმაგრეებიდან მიგქონდათ ის, რაც გჭირდებოლათ, და არა დაყვავებით. ყოველლივე ეს რა თქმა უნდა, არა– საკადრისად მიგვაჩნია და თუ თქვენ (კვლავაც) ასე იმოქმე– დებთ იძულებული Lგავხდებით შევუკავშირდეთ) კორიულას, პაფლაგონიას და კიდევ სხვას, ვინც კი შეიძლება ჩვენი მეგობარი გახდეს??. ქსენოფონტი ადგა და ჯარის სახელით (შემდეგი) უპასუხა: „სინოპელო მოქალაქენო, ჩვენ მოვედით კმაყოფილნი იმით რომ გადავარჩინეთ (ჩვენი) სიცოცხლე და (ჩვენი| იარაღი. “შეუძლებელი იყო ერთსა და იმავე დროს ქონების ტარებაცა და მტრებთან ბრძოლაც ახლა კი, როცა ელინურ ქალაქებში მოვედით (თუნდაც ტრაპეზუნტში, იქ ჩვენ ბაზარი გაგვიხსნეს და ვიღებდით სურსათს, ამის სანაცვლოდ ჩვენც პატივში გვყავდა ისინი, ვინც პატივL გვცემდა და ჯარისთვისაც საჩუქრები მოჰქონდა, ხოლო იმ ბარბაროსებს, რომელნიც მათი მეგობრები იყვნენ, ვინმათ მტრებს კი, წინააღმდეგ იმაო მივყავდით როგორც შეგვეძლო ვნებას ვაყენებდით. · ჰკითხეთ თვით მათ" როგორები ვიყავით ჩვენ, მით უმეტეს, რომ აქ იმყოფებიან ILის პირები, რომელნიც ქალაქმა”, მეგობრობის ნიშნად, მეგზურებად გამოგვაყოლა. სადაც არ უნდა მივდიოდეთ ეს ბარბაროსები” მიწა-წყალი იქნება თუ ელინებისა, თუ იქ ბაზარს არ გვიხსნიან ჩვენ თვითონ მიგვაქვს სურსათი, მაგრამ არა თავხედობის (საფუძველზე), არამედ აუციდობდით. რომელთა ” ლებლობის გამო. კარდუხებს, ტაოხებს და ხალდებს, თუმც მეფის მორჩილებაიმყოფებიან და ძაარიან, ჩვენ. მოვეკიდეთ, ში არ ლიან საშიშნიც მაინც მტრად რადგან · აუცილებელი გახდა სურსათის წართმევა, რაკი ისინი ბაზარს არ გვიხსნიდნენ. მაკრონებმა, მართალია, (ისინი) ბარბაროსები არიან. შეძლებისდაგვარად მაინც“ გაგვიხსნეს ბაზარი და ჩვენც. მეგობრებად ჩავთვალეთ Lისინი) და ძალით არაფერი არ წაგვირთმევია. კოტიორელებს კი, რომლებიც, როგორც ამბობთ, თქვენები არიან, თუ რამე წავართვით თვითონ არიან დამნაშავენი რადგან ისინი მოგვეპყრნენ ჩვენ არა როგორც მოყვრებს, არამედ გადაგვიკეტეს არ შეგვიშვეს არც სურსათი გამოგვიგზავნეს და განაცხადეს, რომ ამაში თქვენი ჰარმოსტია? დამნაშავე. რაც შეეხება შენს სიტყვებს, თითქოს ჩვენ ძალით შევედით (ქალაქში და იქ) დავბინავდით, (ამაზე უნდა გითხრა შემდეგი): ჩვენ ვთხოვდით (კოტიორელებს) ავადმყოფებისათვის თავშესაფარის მიცემას, ხოლო მათ კარი არ გაგვიღეს, მაშინ, რა თქმა უნდა, შევედით სიმაგრეში იქედან, საიდანაც შეიძლებოდა. კარები, შიგნით, როცა სხვა მხრივ კი არავითარი სიბოროტე არ ჩაგვიდენია. ავადმყოფები სახლებში დაბინავდნენ და („ცხოვრობენ თავის ხარჯზე ჩვენ ვდარაჯობთ კარებს რათა ჩვენი ავადმყოფები თქვენი ჰარმოსტის მორჩილებაში არ აღმოჩნდნენ და მათი წაყვანა შევ ძლოთ, როცა კი მოგვესურვება დანარჩენები, როგორც ხედავთ დავბინავდით ღია ცისქვეშ საბრძოლო მდგომარეობაში და მზად ვართ სიკეთე მივუტანოთ მათ, ვინც კეთილად მოგვეპყრობა და სამაგიერო ვუზღათ ბოროტებისათვის. რაც შეეხე ბა შენს ქადილს, თითქოს თქვენ განხრახული გაქვთ შეკრათ კავმირი ჩვენს წინააღმდეგ კორიულასთან და პაფლაგონიასთან, თუ გარდუვალი იქნება ერთსაც შევებრძოლებით და მეორესაც: ჩვენ ხომ უკვე ვიომეთ სხვებთან, თქვენზე ბევრად უფრო მრავალრიცხოვან Iმტრებთან. ამასთან, იქნებ ჩვენც გადავწყვიტოთ მეგო- ბრობის გაბმა პაფლაგონიასთან, (მით უმეტეს) გაგონილი გვაქვს, რომ მას თვალი უჭირას თქვენ ქალაქხე და ზღვისპირა სიმაგრეებზე. ჩვენ შევეცდებით დავუმეგობრდეთ მას და ხელი შევოწყოთ მის ზრახვებს.
§ 24-25: ქსენოფონტის სიტყვის შემდეგ სინოპელებმა მოიბოდიშეს და ყოვე-
-ლიეე ჰეკატონიშეს დაუფიქრებელ ლაპარაკს დააბრალეს. ამასთან უბრძანეს კოტიორელებს, რომ სტუმართმოყვარეობის ნიშნად ძღვენი გამოეგზავნათ მოქირავნეთა»-
მე-5 წიგნის მე-6 თავში აღწერილია ბერძენთა თათბირი მათი შემდგომი მგზავრობის შესახებ. სინოპელები ურჩევენ მათ ზღვით გამგზავრებას. ჭსენოფონტს კი უნC.ა შავი ზღვის სანაპიროზე ახალშენის დაარსება. ამას წინაღუდგნენ სხვა სტრატეგოსები, რომელთაც მიმართეს ჰერაკლელ და სინოპელ სოვდაგრებს და უთხრეს, რომ თუ ისინი ფულს არ მისცემენ მეომრებს, მაშინ ეს უკანასკნელნი
დარჩებიან პონ-ტოზე. სოვდაგრები პირდებიან ფულის მიცემას; ქსენოფონტიც უარს ამბობს თავას
განზრახვაზე და ელადაში გამგზავრებაზე თანსმდება.ა როცა ეს ცნობილი ხდება
ჰერაკლელებისათვის, ისინი მოქირავნეებს უგზავნიან ხომალდებს, ხოლო დაპირებულ ფულს კი არა. მაშინ სტრატეგოსებმა, რომლებიც მეოძრებს ჯამაგირის მიცე–
მას შეპირდნენ, ამ უკასასკნელთა მიშით გადაწყვიტეს ავანტურაზე წასელა.
V, 6
...Iსტრატეგოსებიე მივიდნენ
ქსენოფონტთან და უთხრეს, რომ ისინი ინანიებენ წ(ყოველი ქესI. ამასთან გამოთქვეს ახრი, რომ უმჯობესია ფასისი37 საკენ გაცურვა, რაკი ხომალსდები არის, და ფასიანთა ქვე– ყნის დაპყრობა. იქ მაშინ აიეტი შვილიშვილი მეფობ- და.74
ქსენოფონტმა უარი თქეა გაეცხადებინა ჯარისათვის ეს გეგმა. მაშინ სტრატე–
გოსებმა თვით გადაწყვიტეს ამის გაკეთება, მაგრამ მათ არაფერი არ გამოუეიღათ
და კოლხეთში ლამქრობის გეგმა განუხორციელებელი დარჩა. „ანაბასისის« მეხუ-
«ე წიგნის მე-7 და მე-8 თავებში და დანარჩენ ორ (II და II1) წიგნებში (გარდა უჯანასკნელი ორი პარაგრაფისა, რომელთა თარგმანიც წარმოდგენილი გვაქეს) მოთხ–-
რობილია ბერძენ მოქირავნეთა თავგადასავალი კოტიორიდან პერგამონამდღე მგზავრობის დროს.
VII, 8 (მმართველები მეფის იმ ქვეყნების,ი რომელნიც გავია- რეთ, იყვნენ ლიდიისა––არტიმასი, ფრიგიისა –– არტაკამასი, ლიკაონიისა და კაპადოკიისა -- მითრიდატე, კილიკიისა--სვიენესი, ფინიკიისა და არაბეთისა –- დერნესი, სირიისა და ასირიისა--ბელესუსი, ბაბილონისა--როპარი, მედიისა––არბაკასი, ფასიანებისა და ჰესპერიტებისა”ა--ტირიბაზი; კარდუხები, ხალიბები, ხალდები, მაკრონები, კოლხები, მოსინიკები, კოიტები და ტიბარენები დამოუკიდებელნი არიან?წ”. პაფლაგონიას (განაგებდა) კორიულა, ბითვინიას––-ფარნაბაზი, ევროპელ თრაკიელებს – მთელი გზის სიგრძე როგორც შიდა ქვეყანაში ლაშქრობის, ისე უკანდახევის დროს Iშეადგენს)--215 სტათმოსს, 1150 ფარასანგს, 34255 სტადიონს შიდა ქვეყანაში ლაშქრობის და უკანდახევის დროის ხანგრძლივობა კი წელიწადსა და 3 თვეს).
1. ბაბილონი–“უძველესი ქალაქი ჩრდილოეთ შუამდინარეთში. ახ–
ლანდელი ხილა ერაყში. ეს სახელწოდება აქადურად ნიშნავს ღმერთის
კარიბჭეს. ქალაქი იხსენიება ძვ. წ. 1LII ათასწლეულის მეორე ნახევრიდან, განსაკუთრებულ აყვავებას მიაღწია ძვ. წ. XVIII საუკუნეში, მეფე ხამურაპის დროს. ჰკარგავს თავის მნიშვნელობას ძვ. წ. IV საუკუნის
ღასასრულს, როდესაც სელექკოსმა ბაბილონიდან ახლადდაარსებულ
სულევკიაში გადაასახლა მოჩსახლეობის 'უმრავლესობა:. ძვ. წ. 1I საუკუნისათვის ბაბილონი სწყვეტს თავის არსებობას.
2. ძვ. წ. VIII საუკუნეში კასპიის ზღვის სამხრეთით და სამხრეთდასავლეთით ჩამოყალიბებას იწყებს მიდიის სახელმწიფო. მადების
ტომებისა და მათ წინააღმდეგ ასურეთის ბრძოლის შესახებ ცნობები
ასურულ წყაროებში ჩნდება ჯერ კიდევ ძვ. წ. IX ს. საისტორიო ტრადიცია მიდიელთა ტომების გაერთიანებას და მიდიის სახელმწიფოს
წარმოქმნას მიაწერს დეიოკეს (ძვ. წ. VIII ს. დასასრული). განსაკუთ–
რებულ ძლიერებას მიდიამ მიაღწია კიახსარის მეფობაში (ძვ. წ. VII ს.
დასასრული). მან დაამხო ასურეთის იმპერია და შორეული ლიდიის
წინააღმდეგაც კი ილაშქრა. ძვ. წ. VI საუკუნიდან წინა აზიაში ჩნდება
ახალი დიდი ძალა აქემენიდური სპარსეთის სახით. მიდიის უკანასკნელ
მეფეს ასტიაგს ბრძოლა უხდება სპარსეთის იმპერიის დამააარსებელთან კიროსთან, მარცხდება მასთან ბრძოლაში და მიდიის სახელმწიფოსაც ბოლო ეღება (იხ. IICI0ძ., I, 96-99; II. M. /I6MM0M908, IMICI00M8
MიXMIIMV, M.-ჰI., 1956; II. #ო6ი, IMIC100M9% MIIIMM, ს2MV, 1960).
3. სუზა–-ძველად ელამის დედაქალაქი. შემდეგში სპარსეთის აქე–
მენიდების იმპერიის მთავარი ქალაქი. ამ ადგილს დღესაც სუზა ეწოდება. მდებარეობს თანამედროვე ერაყში.
4. ეკბატანა-––მიდიელთა მთავარი ქალაქი. შემდგომში აქემენიდე–
ბის სახაფხულო რეზიდენცია; უკავშირებენ თანამედროვე ჰამადანს.
ეკბატანას დაარსებს საისტორიო ტრადიცია მიაწერს დეიოკეს
(ტუ'იX-6)) რომელიც ამავე ტრადიციის მიხედვით მიდიელი ტომების
115
პირველ გამაერთიანებლად,და მიდიის სახელმწიფოს ფუძემდებლად
გვევლინება (იხ. II6L0ძ., I, 96-––99).
5. ლიდია მდებარეობდა მც. აზიის დასავლეთ ნაწილში. ძე. წ. I
ათასწლეულის დასაწყისში შეადგენდა ფრიგიის სამეფოს ნაწილს. ძვ.
წ. VII საუკუნის დასაწყისიდან დამოუკიდებელი სახელმწიფოა, რომლის დედაქალაქია სარდე. განსაკუთრებულ ძლიერებას მიაღწია კრეზეს (1(00100C) მეფობაში (ძვ. წ. VI ს. შუა ხანები). ძვ. წ. 546 წელს
სპარსეთის მეფემ კიროსმა ტყვედ იგდო კრეზე და ლიდიის სამეფოსაც ბოლო მოეღო, ლიდია შევიდა აქემენიდური სპარსეთის შემადგენ–
ლობაში, როგორც სატრაპია, რომელსაც ძალიან დიდი მნიშვნელობა
ჰქონდა (შდრ. შესავალი წერილი, გვ. 12).
6. იოხიას (პI0VIთ) უწოდებდხენ მც. აზიის დასავლეთი სანაპიროს ვიწრო ზოლს და სანაპიროსთან ახლოს მდგომ კუნძულებს მილეტსა და ფოკეას შორის. ამ ქვეყნის უძველეს მოსახლეობას შეადგენდნენ აქეველი ბერძნები, რომლებიც შეცვალეს შუა საბერძნეთში
მობინადრე ტომებმა იონელებმა-· ამ უკანასკნელთა სატომო სახელი დაედო საფუძვლად აღნიშნული მხარის სახელწოდებას.
7 . იგულისხმება სპარსეთის მეფე არტაქსერქსე II (ძვ. წ. 404-–-
358 წწ.), რომელსაც კარგი მეხსიერებისათვის უწოდეს #ხ1გLგILმ
(ბერძნ. |LVMსთV) (იხ. შესავალი წერილი, გვ. 15, 16).
8. სტრატეგოსი |თ:ეთL»/00 ამ შემთხვევაში სარდალი
ბერძნულ სამყაროში უმაღლესი სამხედრო თანამდებობა იყო. ათენში,
მაგალითად, ძევ. წ. 501--500 წლიდან კლისთენეს რეფორმების შედეგად მოქმედებდა კოლეგია ათი სტრატეგოსისა, რომელიც არქონტპოლემარქოსს (ე. ი. არქონტ-მთავარსარდალს) ემორჩილებოდა. ამ მო–
ვალეობას ცხრა არქონტიდან ჩვეულებრივ მესამე არქონტი ასრულებდა ხოლმე. სტრატეგოსებს ირჩევდნენ ერთი წლით. ამასთან, არ შეიძლებოდა სტრატეგოსად აერჩიათ მოქალაქე, რომელსაც არ ჰქონდა
მიღწეული 30 წლის ასაკი (იხ. შესავალი წერილი, გვ. 9, 10), უფრო
გვიან სტრატეგოსების კოლეგია კიდევ უფრო დიდ უფლებებს იღებს
და მნიშვნელობას უკარგავს არა მარტო არქონტ-პოლემარქოსის თანამდებობას, არამედ ფაქტიურად იკავებს არქონტთა კოლეგიის ადგილს და გადაიქცევა მმართველობის უმაღლეს ორგანოდ.
9. კარდუხების მთები თანამედროვე ქურთისტანის მთიანეთს
შეესაბამება (იხ. შესავალი წერილი, გვ. 33, 34).
| 10. კარდუხების ბინადრობის ადგილი, როგორც დავინახეთ, შედარებით ზუსტად განისაზღვრება: ჩრდილოეთით საზღვარი გადიოდა
116
მდ. კენტრიტზე (თანამედროვე ბოტან-ჩაი, რომელიც კარდუხების
ქვეყანას არმენიისაგან გამოყოფდა, დასავლეთით--მდ. ტიგროსზე,
ხოლო სამხრეთით თანამედროვე ქ. ჯიზრეს მიდამოებში. მაშასადამე,
ისინი ცხოვრობდნენ თანამედროვე ქურთისტანის მთიანეთის დასავ–-
ლეთ ნაწილში.
ქსენოფონტი კარდუხების სახელის ასეთ დაწერილობას იძლევა
Xთ00800/0L. ამ ეთნიკურ ტერმინს თუ ჩამოვაცლით ბერძნული სახელობითი ბრუნვის მრავლობითი რიცხვის ნიშანს 0, მივიღებთ ადგილობრივ ფორმას კ ა რ დუუხ. წყაროებში დამოწმებულია ამ ტომის
სახელწოდების სხვა ვარიანტებიც 10იე0სუVი! (პლუტარქესთან,
იხ. 5C, 19, გე. 489) და C0Lძალი!(ფესტუსთან, 5C, IIე, გვ. 321).
კარდუხები უნდა იყოს ნაგულისხმები ახ. წ. მე-4 ს. პირველი ნახევრის
მწერლის ევსევის ცნობაში, სადაც ლაპარაკია იმის შესახებ, რომ ნოეს
კიდობნის ნაშთები ახლაც არის კორდუაიების მთებზე(%V» +01C X0ისთ'იV ბ06თ)) არმენების ქვეყანაშიო ( 5C, I:, გვ. 665. თუ აღნიშნულ ვარიანტებსაც მოვაშორებთ ბერძნულ-ლათინურ სუფიქსებს, ·
მივიღებთ შემდეგ ფორმებს: გორდუენ, კორდუენ და
კორდუ.
რაკი კარდუხების სატომო სახელის მაწარმოებელი ერთ შემთხვევაში არის ხ, ხოლო მეორეში ე ნ, მაშინ ამ ტერმინის ფუძე-სიტყვა
შესაბამისად ყოფილა: კარდუ, გორდუ, კორდუ. ეს ფუძისეული ფორმა, როგორც დავინახეთ, უშუალოდაა დაცული ევსევის ცნობაში.
აღნიშნულ ფუძე-სიტყვას ამ ნახევარი საუკუნის წინათ ყურადღება მიაქცია ივ. ჯავახიშვილმა და გამოთქვა მოსაზრება, რომ კარდუ
სიტყვა დაცულია ქართველების ეროვნულ სახელწოდებაში ქართუელი (იხ. ქართველი ერის ისტორია, წ. I-–II, 1913, გვ. 34–-–35). იმა–
ვე აზრს ადგა ნ. ადონცი, რომელიც აღნიშნავდა, რომ სამართლიანა–
დაა უარყოფილი ნათესაობა კარდუხებისა და ქურთებისა, რომელთაც
ძველი მწერლები აღნიშნავენ #00%0L-ს სახელწოდებით (II. #10ML,
- იM8ხM9 8 300XV ICCIMMIIმII2, 1908, გვ. 398, შნშ. 1, იქვე სათანადო
ლიტერატურა: MC01006%V0, IIე-0ძს სიძ IL#სძიი. IC5'5CიLIIL (VL II. II6ივ,0, 86IIIი, 1898, გვ. 73 და სხვ.). მართლაც, თუ საძიებელი სატომო სახელის ვარიანტებს დავუკვირდებით, შევამჩნევთ, რომ ერთ შემთხვევაში თავკიდური ბგერააკ და მისი ლათინური შესატყვისი C, ხოლო მეორეში–-გ. ეს გარემოება 117 შეიძლება მიუთითებს იმაზე, რომ აქ საქმე გვაქვს ბერძნულ-ლათინური ენებისათვის უჩვეულო ბგერის გადმოცემის ცდასთან. ეს უცხო თავკიდური ბგერა ადღვილი შესაძლებელია ყოფილიყო ქ. ამ მხრივ საგულისხმოა, რომ არქანჯელო ლამბერტის შრომაში დაცულია წმ. ეპიფანეს ცხობა, რომელშიც ქართველთა სახელი გადმოცემულია ტერმინით CმI0ძ1CI151VI; ყოველ შემთხვევაში ამ ტერმინს ასეთ ინტერპრეტაციას აძლევს არქანჯელო ლამბერტი (იხ. მისი, სამეგრელოს აღწერა, თბილისი, 1938, გვ. 8-–-9). აქ ორი გარემოება იქცევს ყურადღებას: ერთი, რომ იტალიელი მწერალი კანონზომიერად თვლის ქართული ქ ბგერის ლათინური C ბგერით გადმოცემას, ხოლო მეორე მხრივ ის, რომ C2მM#ძ!6ივ!სი1 ასევე კანონზომიერ შესატყვისად მიაჩნია ტერმინისა ქართველი. საძიებელი ტერმინის ვარიანტებში ყურადღებას იქცევს თაეკი– დური ბგერების მომდევნო ბგერათა ვარიაციაც. ერთ შემთხვევაში გვაქვს ა. (შდრ. კარდუხი), ხოლო მეორეში ო (შდრ. გორდუენი, კორდუენი, კორდუ). ეს მოვლენა ახსნილია მეგრულ-ქართულის ურთიერთობის ნიადაგზე: ქართული ა, როგორც წესი, მეგრულში ო-ს იძლევა. შესაბამისად, ქართული ტერმინი ქართველი მეგრულში ქორთეუ-ს გვაძლევს. როგორც ჩანს, კარდუხების სახელის ონიანი ვარიანტები ხსენებულ წყაროებში მეგრულ-ჭანური ტომების მეშვეობითაა შესული (იხ.I. 8. M06უMIMVIცIMVI, IIმIIიM-ა/იმ0IV, 1954, გვ. 399). ამაზე შეიძლება მიუთითებდეს ისიც, რომ ონიანი ვარიანტები ნაწარმოებია ე ნ სუფიქსით, რომელიც (ს. ჯანაშია, თუბალ-თაბალი, ტიბარენი, იბერი, ენიმკის მოამბე, 1, გვ. 210--2021 ვარიანტია კრებითობისა და წარმომავლობა-სადაურობის აღმნიშვნელი ან სუფიქსისა. აღსანიშნავია, რომ ა ნ სუფიქსი და მისი ვარიანტები (ა 6, ონ) უპირატესად დასავლურ-ქართული (მეგრულ-ჭანური) ტომების ეთნიკურ სახელებს აწარმოებს (შდრ. ზანი ჭანი (ვარიანტი––ჭენი) სვანი, ფასიანი, მაკრონი, ტიბარენი, სკვითინი L05ი. სკვითენი და სხვ). | ამრიგად, შეიძლება მართლა ვიფიქროთ, რომ კარდუხების მეზობლად ბინადრობდნენ მეგრულ-ჭანური ტომები, რომლებიც თავისებურად აწარმოებდნენ კარდუხების სახელს. კარდუხების მეგრულ-ჭანუნურ მოსახლეობასთან მეზობლობაზე უნდა მიუთითებდეს აგრეთვე „ანაბასისში“ მოხსენებული სახელი კარდუხების სასაზღვრო მდინა–- რისა XM6V<ისIონ. ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავდა, რომ ქსენოფონტისეული კენტრიტი „უეჭველია ქართულ კინტრიშს უდრის“ (ქართველი 118 ურის ისტორია, I–--II, 1913, გვ. 39, შნშ.). ამ სახელწოდების მდინარე “დამოწმებულია აჭარაშიც, სადაც ოდითგან ჭანური ტომები ცხოვრობდნენ. ხოლო სუფიქსი ში, რომლითაც ნაწარმოებია ეს სახელი, მას და– სავლურ-ქართულ ტოპონიმიკის სფეროში აქცევს. როგორც ვხედავთ, მოიპოვება სრულიად გარკვეული მასალა საიმისოდ, რომ კარდუხები ქართველი ტომების წრეს მივაკუთვნოთ. მაგრამ მეორე მხრივ გასარკვევია ისიც, თუ როგორ აღმოჩნდნენ კარდუხები შორს სამხრეთით. ივ. ჯავახიშვილისათვის ეს საკითხი არ არსებობდა, რადგან მისი კონცეპციით ქართველები კავკასიაში სამხრეთიდან იყვნენ მოსული. შემდგომი ხანის არქეოლოგიურმა კვლევა-ძიებამ უარი თქვა აღნიშნულ კონცეპციაზე და ეს საკითხი ასახსნელი დარჩა. ამიტომაა, რომ ი. დიაკონოვმა ასე დააყენა საკითხი: „II 38MCM 6ხ 000MMსM C LუV60M0M 71008M0CIM L#0V3IIICMIIM #LM06M0M8M 6LI- »0 ილიყMმმს” CC80CIIIIნ5IC I6IC9IIმ.IICIIICM IIX +ჩV79მ2 ნ2I10I4ნ! ხმMII 100, „ VI0ნხ, 0Cლ0ლნ ზს VI600ICIVIIსIX 002» IMVიXIICIმIგმ? (იხ. 8/III, 1954, # 3, გვ. 93). დიაკონოვი კარდუხებს ხური-ურარტულ ტომად თვლიდა, ხოლო ტერმინი „კარდუხი“ არ მიაჩნდა ეთნიკურ ტერმიზად. მაგრამ რაკი ეს ტერმინი, როგორც დავინახეთ ძველთაგანვე ორი სხვადასხვა წარმომავლობის აღმნიშვნელი სუფიქსით (ხი და ენ) იწარმოება ეს იმის მაჩვენებელია, რომ ფუძე სიტყვა (კარდუ. გორდუ, კორდაე) ქვეყანას აღნიშნავდა, ხოლო ტერმინი მთლიანად ამ ქვეყნის მცხოვრებს. რამდენიმე წლის წინ კარდუხების საკითხს კვლავ შეეხო გ. მელი– ქიშვილი (იხ. მისი IC IIC10ნIIM /068VCII I იX3VV, IL 6IMIICV, 1959, გვ. გვ. 107--109 და შნშ. 241) და წამოაყენა შესაძლებლობა, რომ კარდუხები მუშქების ერთ-ერთი ტომია. ამასთან, ავტორი გარკვეულ კავშირს ხედავს კარდუხებსა და დასავლეთის მუშქებს შორის. კერძოდ, იგი კარდუხების-––გორდუენების სახელწოდებას უკავშირებს ფრიგიის დედაქალაქის სახელს „გორდიონი“ და ფრიგიის დინასტიურ სახელს „გორდია“. ავტორი ამავე დროს არ გამორიცხავს შესაძლებლობას, რომ კარდუხების სახელი იმალებოდეს სახელწოდებაში „კატმუხი“! „კუტმუხი“, რომელიც დამოწმებულია ასურულ წყაროებში კარდუხების გავრცელების რაიონში მუშქების შემოსევის წინა ხანებში ძვ. წ. XIV--XIII სს. 11. აღსანიშნავია, რომ ტიგროსის ზემო წელზე, ერგანი მადენში არის ლითონის მდიდარი საბადოები, რომელიც უძველესი დროიდან მუშავდება (იხ. XCCII0C0XIIX, „რ)Iმ6მCIIC", 060080), CI01ხ% I ი00MM06- · 119 ყმყყი M. II. MმგICIIMისიM, გვ. 269, ფშნშ. 3. იქვე ლიტერატურა: II. V. ძ. 0§(686ი, IIX0I0L8V0ი§5 1ი IIIILIILC #58 III00L 1ი 1929: 0II8ი1მ) Iი§L. 0წ LI LIიIV. 01 Cი!ლმი-0. 0I”იის. Iი5. Cით)ი1ი1ლ80(10ი5 # 8 (1929), გვ. 159). 12. ქეირისოფოსი-–კიროსის ერთ-ერთი სტრატეგოსი, წარმოშობით ლაკედემონიდან (#იმს., 1, 4, 3). სპარსელთა ტყვეობას ასცდა შემთხვევით, რადგან გაგზავნილი იყო სურსათის საშოვნელად (#იგხ., II, 5.37). სპარსელთა მიერ ბერძენიჯსტრატეგოსების დახოცვის შემდეგ მოქირავნეთა არმიაში ყველახე უფროსი და გავლენიანი სტრატეგოსია, რომელიც ქსენოფონტთან ერთად ხელმძღვანელობდა მოქირავხეთა გაყვანას შავი ზღვისაკენ. 13. ლოხი (#.6X0ე) ეწოდებოდა სამხდრო რაზმს, რომელსაც მეთაურობდა ლოხაგოსი (X0XთV/0:) სამხედრო დაყოფის თვალსაზ– რისით ლოხი შეესაბამებოდა რომაულ ცენტურიას (C6ი!სLIმ). ლოსის შედგენილობა ყოველთვის ერთი არ იყო, შესაბამისად მასში შემავალი ჯარისკაცების რაოდენობაც იცვლებოდა. თუკიდიდეს ცნობით (V, 68,3) ყოველი ლოხი შედგებოდა 4 პენტეკოსტისისაგან (§+6VX»- X00-0ს0), რომელიც ჩვეულებრივ აღნიშნავდა 50 კაციან რაზმს, თუმცა ამ ქვედანაყოფში შეიძლება მეტი მეომარიც ყოფილიყო გაერთიანებული, ხოლო ყოველი პენტეკოსტისი-–4 ენომოტიისაგან (ბVC#(0- +Iთ), ეს ტერმინი სიტყვასიტყვით ფიცით შეკავშირებულს აიშმნავს ენომოტიებში გაერთიანებული მეომრები ერთიმეორესთან ფიცით იყვნენ შეკრული. ქსენოფონტის მიხედვით ლოხში 2 პენტეკოსტისი შედიოდა, ხოლო პენტეკოსტისში 2 ენომოტია. სწორი ლოხი (0:6X0! ბეზე) ისეთ წყობას ეწოდებოდა როდესაც ლოხი დარაზმული იყო კოლონად, ე. ი. წყობა სიღრმეში იყო წასული და არა განში მსგავსად ფალანგისა ბრძოლის ველის თავისებურებათა მიხედვით სწორ ლოხში რიგში შეიძლება ერთი მეომარიც მდგარიყო. ამასთან, ყოველი სწორი ლოხი ერთიმეორისაგან დიდი მანძილით იყო დაშორე– ბული, რაც მეომრებს ბრძოლის დროს მანევრირების საშუალებას აძლევდა14. ძველი ბერძნები დიდ ცოღვად თვლიდნენ მიცვალებულების დაუკრძალავად დატოვებას მაგალითად, ჰომეროსის „ილიადის“ რამდენიმე სიმღერა (II., XVII--XXII პატროკლეს გვამისათვის ბრძოლის აღწერისადმია მიძღვნილი. ბერძნები არაფერს არ იშურებდნენ ოღონდ კი ეპატრონათ თავიანთი მიცვალე– 120 ბულებისათვის და სათანადო ადათწესების მიხედვით დაეკრძალათ ისინი. ეს განსაკუთრებით მძაფრადაა აღწერილი „ილიადის“ XXII სიმღერაში, როდესაც მომაკვდავი ჰეკრტორი ემუდარება განრისხებულ აქილევსს––რამდენიც გინდა სპილენძი და ოქრო მოითხოვე, ჩემი მშობლები გამოგიგზავნიან, ოღონდ კი ჩემი გვამი შინ დააბრუნე, რომ ტროელებმა უკანასკნელი პატივი დამდონო (იხ. II, XXII, 237- 243). · 15. როგორც აღნიშნული იყო (იხ, შესავალი, გვ. 34) ქსენოფონტის აღწერილობის მიხედვით შესაძლებელია კენტრიტის ზუსტი იღენტიფიკაცია. იგი თანამედროვე ბოტან-ჩაის შეესაბამება. კენტრიტის სახელწოდების შესახებ იხ. შნშ., 10. 16. იგულისხმება კიროსის უფროსი ძმა არსაკი მეფობაში არტაქსერქსე II (ძვ. წ. 494-–358 წწ.) იხ. შნშ. 7. 17. ტისაფერნე ჰიდარნესის ძე, ცნობილი სპარსელი დიდებული დარიოს 1I ნოთოსის (ძვ. წ. 423-–404 წწ.) და არტაქსერსე 1L (ძვ. წ404--358 წწ) კარზე. მას მოუხდა მოღვაწეობა ძალიან რთულ პოლიტიკურ ვითარებაში. მისი და სტატირა ცოლად ჰყავდა დარიოს II უფროს ვაჟს არსაკს (შემდგომში არტაქსერქსე II), ხოლო მის ძმას ტერიტუხმესს დარიოს II ქალიშვილი (ე. ი. არსაკის და) ამესტრისი. ტისაფერნე განსაკუთრებით აღზევდა 413 წ., როცა აჯანყდა ლიდიის სატრაპი პისუთნე, რომელიც დაამარცხა მან და ჯილდოდ ლიღიის სატრაპია მიიღო. მაგრამ, 412 წლამდე ტისაფერნემ ვერ შეძლო პისუთნეს შვილის ამორგესის დამორჩილება, მალე ტისაფრენეს მდგომარეობა შეირყა: 410 წ. მისმა ძმამ ტერიტუხმესმა მოაწყო დიდი შეთქმულე–- ბა დარიოს II წინააღმდეგ მას შეთქმულება გაუგეს. ამით ისარგებლა დარიოს II მეუღლემ პარისატისმა, რომელიც ფაქტიურად. იმპერიას განაგებდა, და გააწყვეტინა ჰიდარნესის მთელი საგვარეულო. მხოლოდ არსაკის ვედრებამ გადაარჩინა სტატირა, რომელიც პ.- რისატისმა მრავალი წლის შემდეგ მაინც მოწამლა. პარისატისის შურისძიებას გადაურჩა ტისაფერნეც პარისატისმა დაითანხმა დარიოს. IL და ლიდიის, ფრიგიბს და კაპადოკიის მმართველად თავისი საჟყვარელი შვილი კიროსი დაანიშნინ. ტისაფერნემ დაკარგა ლიდია. იგი დაინიშნა კარიისა და იონიის ქალაქების მმართველად, რის გამოც პარისატისისა და კიროსის დაუძინებელ მტრად იქცა. 405 წ. დარიოს II ავად გახდა და სამეფო კარზე დაისვა ტახტის მემკვიდრეობი საკითხ. ტახტი უფროს შვილს არსაკყლვ ეკუთვნოდა, პარისატისი კი ცდილობდა როგორმე კიროსი გაემეფები–- 121 ნა. დარიოსის გარდაცვალებამდე (404 წლის აპრილამდე) რამდენიმე ხნით ადრე არსაკმა მოახერხა ტახტზე ასვლა ტისაფერნემ დრო იხელთა და არსაკთან ღაასმინა კიროსი, თითქოს იგი შეთქმულებას ამზადებდა მის წინააღმდეგ. არტაქსერქსეს ბრძანებით კიროსი შეიპყრეს. მაგრამ პარისატისმა იხსნა იგი და კვლავ დაუბრუნა მას თავისი · სატრაპია. გაბოროტებული კიროსი ახლა უკვე მართლა შეუდგა მზადებას თავისი ძმის არტარქსერქსე II წინააღმდეგ გასალაშქრებლად (შდრ. #იმს., I, 1,3 და შმდ.). ეს ლაშქრობა და მისი შედეგებია სწორედ, როგორც არა ერთხელ გვქონდა აღნიშნული, აღწერილი „ანაბასისში“, კიროსის სიკვდილის შემდეგ ტისაფერნემ შეიტყუა ბერძენი სტრატეგოსები და დაახოცინა ისინი (იხ. #უგხ., 1I, 5,1--–48). შემდეგ მან შეუტია ბერძნულ პოლისებს, რასაც შედეგად მოჰყვა ის, რომ სპარტამ მას ომი გამოუცხადა. პირველად წარმატება ტისაფერნეს მხარეზე იყო. 396 წ. აზიაში ჩამოდის სპარტის მეფე აგესილაე, რომელმაც გაანადგურა ლიდია და სასტიკი დამარცხება აგემა ტისაფერნეს სარდესთან. განრისხებულმა არტაქსერქსე II, როგორც ჩანს, არც თუ პარისატისის შეგონების გარეშე თავი მოჰკვეთა ტისაფერნეს (შდრ. Xლი0ლხჩ0ი, I10II., 111, 4, 259 და ბოლო მოუღო ჰიდარნესის საგვარეულოს (იხ. VV. VV. 1მLI, დასახ. ნაშრომი, C#II, VL, გვ. 3, 4, 19). 18. არმენიაშიაქ იგულისხმება აღმოსავლეთი არმენია, რომელიც ტიგროსის ზემო წელზე მდებარეობდა. მას განაგებდა არტაქსერქსე II-ის სიძე (ქალიშვილის ქმარი) ორონტი, რომელიც კიროსის არმიას ებრძოდა ადრევე ტისაფერნესთან ერთად (შდრ. #იგხ., II, 4,8––9 და შმდ., აგრეთვე III, 4, 13). არტუხი, როგორც ჩანს, ორონტის სარდალი იყო. ვ. ტარნი აღმოსავლეთ არმენიას მიიჩნევს დარიოსის 18 სატრაპიად (C#IL1, VI, გვ. 12). მაგრამ, როგორც ჩანს, აქ საქმე გვაქვს არმენიის ერთი ნაწილის შემდგომ გამოყოფასთან, არმენიის, რომელიც ჰეროდოტეს ალაროდიას უნდა შეესაბამებოდეს. თუ არ მივიღებთ მხედველობაში არმენიის ორ ადმინისტრაციულ ერთეულად, აღმოსავლეთ და დასავლეთ არმენიად, გაყოფას დარიოსის მე-18 სატრაპია არსებითად ძველ ფარგლებში რჩება; მასში კვლავ ერთიანდებიან ჰესპერიტები (=ჰეროდოტეს სასპეირებს) არმენია (=ჰეროდოტეს ალაროდიას) და ფასიანები. ამ უკანასკნელთა ნაცვლად ჰეროდოტე მატიენებს ასახელებს (იხ. #იოგხ., IV, 4, 4; VII, 8,256. შდრ. II6ჯ0ძ., III, 94. შდრ. აგრეთვე, თ. მ იქე ლაძე, I|ქსენოფონტის „ანაბასისში“ დაცული ერთი ცნობის შესახებ; საქ. მეცნ. აკად. მოამბე, ტ. XXI, # 2, 1958, გვ. 251). 122 19. მარდები (M#059) –- მომთაბარე სპარსული ტომი (შდრ. IIC-0ძ., I, 125, 4, აგრეთვე 5Lგმხ., X I, 6. 2). 20. სალდები (XC#9Cთ:0)-– ქანების ერთ-ერთი ტომი. მათ შესახებ დაწვრილებით იხ. შნშ. 59. 21, ლიკიოსი ცხენოსანთა რახმის მეთაური იყო მოქირავნეთა არმიაში (იხ. #იმს., IV, 3,27). 22. ფალანგის წყობა სწორი ლოხის საწინააღმდეგო წყობაა, ასეთ შემთხვევაში ლოხში შემავალი ენომოტიები, წინააღმდეგ სწორი ლოხის წყობისა (იხ. შნმ. 13),როცა ენომოტიები ერთიმეორის უკან იდგნენ და სიღრმეში იყვნენ გახიდული, დგებიან ერთიმეორის გვერდით, ამასთან მეომრები უდგებიან ერთიმეორეს მარცხნივ (>Xთი? თთ- »ჯ!6X, ფარის მხარეს). მაშასადამე, განში ერთი მეომარი კი არ დგას, რო–- გორც ეს სწორ ლოსში იყო, არამედ იმდენი, რამდენი ენომოტიაც შედიოდა ლოხში. 23. ენომოტარქოსი (ბVთIMM0+თ20/0C) ეწოდებოდა ენომოტიის მეთაურს, რომელიც მწყობრში სათავეში ედგა ენომოტიას. 24. ჰეტერა (5-0) ეწოდებოდათ თავისუფალი ყოფაქცევის ქალებს, რომელნიც არმიებს თან მიჰყვებოდნენ ხოლმე ლაშქრობის დროს. ჰეტერები აღალთან ერთად ჩვეულებრივ არმიის არიერგარდში იმყოფებოდნენ. 25. პეანი (=თ:თV) ––გუნდური ჰიმნი, რომელიც სრულდებოდა აპოლონის სადიდებლად, უფრო იშვიათად არტემიდასი. პეანში ჩვეულებრივ შესთხოვდნენ ხოლმე ღვთაებას დახმარებოდა მათ მტრების დაძლევაში ან ავადმყოფის განკურნებაში და სხვ ამისდა მიხედვით პეანი სხვადასხვა იყო: სამადლობელი პეანი, ძლევის პეანი (გავიხსე– ნოთ ჰეკტორის მოკვლის შმემდეგ აქილევსის სიტყვები: „ახლა იმღერეთ ძლევის პეანი აქეველთ ძენო“, (II., X XII, 391), საბრძოლო პეანი და სხვ. ქსენოფონტის ტექსტში, როგორც ჩანს, საბრძოლო პეანი იგულისხმება. 26. ტირიბაზი დასავლეთ არმენიის სატრაპი. დასავლეთი არმენია აღმოსავლეთ ეფრატის (თანამედროვე მურად-სუ) აუზში მდებარეობდა. თუ ვიმსჯელებთ იმის მიხედვით, რომ ტირიბაზი განაგებდა აგრეთვე ჰესპერიტებსაც (=ჰეროდოტეს სასპეირებს), მაშინ დასავლეთი არმენია დარიოსის 18-ე, სატრაპიას უნდა შეესაბამებოდეს (შდრ. შნშ. 18. იხ. აგრეთვე თ. მიქელაძე, ფასიანების სადაურობისა და ადგილსამყოფელოს გარკვევის საკითხისათვის, მასალები საქ. და კავკ. ისტო– რიისათვის, ნაკვ. 32-ა, 1955, გვ. 24, 25 და შმდ.). 123 27: ხალიბების და ტაოხების შესახებ იხ. შნშ. 30 და 66. ეს ცნობა კი სხვა მხრივაც იქცევს ყურადღებას: ცალკეული ტომები, რომელნიც, როგორც ირკვევა, სპარსეთის მორჩილებაში იმყოფებოდნენ, ძვ. წ. V ს. დასასრულს გვევლინებიან სპარსეთის ჯარში არა მოვალე მოლაშქრეებად, არამედ მოქირავნეებად. მაშასადამე, ბეგარა და ვალდებულება ნებაყოფლობითი ურთიერთობითაა შეცვლილი. ეს იმას ნიშნავს, რომ სპარსეთის მორჩილებაში მყოფ ზოგიერთ ხალხებს მოუპოვებია თავისუფლება. ამის შესახებ ქსენოფონტის „ანაბასისში“ დაცულია პირდაპირი ცნობა, რომელსაც განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს, რადგან უთითებს ოდესღაც სპარსეთის მორჩილებაში მყოფი ხალხების ცხოვრებაში მომხდარ დიდ სოციალ-ეკონომიურ ძვრებზე (იხ. თ. მიქელაძე, ქსენოფონტის „ანაბასისში“ დაცული ერთი ცნობის შესახებ, საქ. სსრ მეცნ. აკად. მოამბე, ტ. XXI, # 2, 1952). 28. ამ ცნობის განმარტება და მოქირავნეთა მარშრუტის იდენტიფიკაცია იხ. შესავალ წერილში, გე. 28––30, აგრეთე. შნშ. 29. 29. ფასიანები, როგორც აღნიშნული იყო, ბინადრობდნენ ფასისარაქსის ზემო წელზე მერმინდელ ბასიან-ჰასანყალას რაიონში. ამ ტომის სახელწოდებამ #«სთთ!თV0! იმთავითვე მიიქცია მკვლევართა ყურადღება. მ. ჯანაშვილი ფიქრობდა, რომ ბასიანი, სახელწოდება პუნქტისა მდ. არაქსის ზემო წელზე, სახენაცვალი ფორმაა სახელისა ფასიანი, რომელიც თავის მსრივ უნდა მომდინარეობდეს სი– ტყვისაგან ფ შა, ფშანი (ნიშნავს წყაროს, სათავეს) და ფშიანი, რაც წყაროებით, სათავეებით და, საერთოდ, წყლით მდიდარ ან ჭაობიან ადგილს ნიშნავს (LIგ008IVყ 829XVIIIIII, I 2ე”იგთდყი I 6V3MM, 886- X6MMC, ი60080X IM II0IIM69მIII9 M. I. XსMმIმ0)8MX9, IIM.0I10C0I0, II, XXIV, შხ. 5-0; 1IVMდთ»აIC, 1904, გვ. 183, შეშ· 529). ასეთივე აზრისა; პ. ინგოროყვა. მისი შეხედულებით ფასიანი, ფასისი, ფუძით ფასი უკავშირდება ფშა I ფსი ფუძიან სიტყვებს ფშატალა, ფ შახი დაა. შ. (იხ, პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე. თბილისი, 1954, გვ. 184-–-186 519). ტერმინები CთთILVVი( დღა დთთ'C რომ ერთმანეთთან მჭიდრო კავშირშია, ეს აშკარაა. ტერმინში დთთIთCV0ს 0) ბერძნული სახელობითი ბრუნვის მრავლობითი რიცხვის ნიშანია. მაშასადამე, ადგილო– ბრივი ფორმა სიტყვისა არისდთიIVV.ამ უკანასკნელში კი ა ნ უნდა იყოს ის წარმომავლობა-კრებითობის აღმნიშვნელი “უძველესი ქართული სუფიქსი, რომელიც თავისი ვარიანტებითურთ (ან, ო ნ) ისტორიულ და დღემდე ცოცხალ დასავლურ-ქართულ სატომო სახელებს აწარმოებს (შდრ. სვ-ა ნ-ი, ჭ-ა ნ-ი, ტიბარ-ე ნ-ი ვარიანტი-––ტიბარ-ა ნ-ი, მაკრ124 ო ნ-ი, შკვით-ენ-ი და სხვ.). ამრიგად, საძიებელი ტერმინის ფუძეა ფას, ან როგორც ფიქრობენ, ფ ას თ და ამ უკანასკნელის სვანური შესატყვისი ფ აშ დ (შდრ. ს. ჯანაშია, ჩერქეზული (ადიღეური) ელემენტი საქართველოს ტოპონიმიკაში. შრომები, ტ. III, გვ. 122; გ. მელიქიშვი– ლი, საქართველოს, კაეკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხისათვის, 1965, გვ, 59-–60). ი კი შეიძლება აქ ინფიქსი იყოს, რომლის მეშვეობითაც სიტყვათწარმოების დროს ა ნ სუფიქსი ფუძეს უკავშირდება (შდრ. ს. ჯანაშია. თუბალ-თაბალი, ტიბარენი, იბერი, ენიმკის მოამბე, 1937, ტ. I, გე. 210). ასეთივე ვითარებასთან გვაქვს საქმე ანტიკურ წყაროებში ფართოდ გავრცელებულ დასავლეთ საქართველოს მდინარეთა სახელწოდებასთან დით: დაკავ- “შირებით. აქაც სიგმა ბერძნულ სუფიქსად გამოიყურება. ფორმა ფ ასისი ბერძნული მწიგნობრული გზით ჩანს შემოსული ქართულში (ფასის +ქართული სახელობითი ბრუნვის ნიშანი ი). მაშასადამე, აქაც სიტყვის ფუძეა ფ ას. ახლა საკითხი ისმის ფას 0650. ფასთ და ფსი. ფსე და მათ შესატყვის ფ შა ფუძეთა ურთიერთ მიმართების შესახებ. როგორც დავინახეთ, მკვლევარები (მ. ჯანაშვილი, პ. ინგოროყვა) ამ ფუძეთა იგივეობის მომხრენი არიან. აღნიშნული ფუძეების ოურთიერთდამთხვევის შესაძლებლობას სავსებით არც ს. ჯანაშია უარყოფდა (ს. ჯანაშია, ჩერქეზული (ადიღეური) ელემენტები საქართველოს ტოპონიმიკაში, შრომები, ტ. III, გვ. 117--123), თუ გამოვალთ იქიდან, რომ ფას სიტყვა, როგორც წესი, საფუძვლად უდევს სიტყვა ფასისს, რომელიც მდინარის სახელწოდებაა და, რაც მთავარია, არა ერთი რომელიმე მდინარისა, არამედ რამდენიმესი (რიონის, ჭოროხის, არაქსის, ის. ს. ჯანაშია, ფასიდი, შრომები, ტ.ტ II, გვ. 271--281), მაშინ უნდა ვიფიქროთ, რომ სიტყვა ფასი ზოგად, საფიქრებელია, წყალთან დაკავშირებულ ცნებას გამოხატავდა. ამ სიტყვის საკუთარ სახელად ქცევა მისი ისტორიის შემდგომ ეტაპს უნდა ასახავდეს. ასეთი ვარაუდის გაზიარების შემთხვევაში ფას და ფსაIფსეფსი სიტყვები, რომელნიც ჩერქეზულ ენებში წყლის და მასთან დაკავშირე– ბულ ცნებებს გამოხატავენ, სემანტიკურად ემთხვევა ურთიერთს. საყურადღებოა, რომ ფას სიტყვით ნაწარმოები სახელები ისტორიულად და დღემდე დამოწმებულია ფასის-არაქსის ზემო წელზე, ჭოროხის ხეობაში და რიონის ხეობაში ფასი-ბასიანის მთებამდე (რაჭაში). შესაბამისად, შეიძლებოდა გვეფიქრა, რომ ფასიანი ფასისის აუზში მცხოვრებს, ფასისელს აღნიშნავს. ამ ვარაუდის სასარგებ–- ლოდ მეტყველებს ისიც, რომ ქსენოფონტი კოლხეთსაც ფასიანთა ქვე– 125 ყანს (0პთთ'თVთV Xთით უწოდებს (#Iგხ., V, 6, 36) თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ ფას სიტყვა, რომელიც საფუძვლად უდევს ტერმინს ფასიანი და თავისი შინაარსით წყალს უკავშირდება, აღ5იშნავს მდინარეებს, მდინარეთა ხეობებს, სადაც მდინარეთა სათავეებია, და ა. შ., დამოწმებულია ისეთ მხარეებში, რომელნიც წყლის სიუხვით (მდინარეებით, ტბებით, წყაროებით) გამოირჩევიან, შეიძლება გვეფიქრა, რომ ფასიანი წყლით Iხვი ქვეყნის მცხოვრებს აღნიშსავს. ამ მხრივ ყურადღებას იქცევს ფილოსტრატე უმცროსის შემდეგი ცნობა: „არგო, რომელმაც გაიარა ბოსფორი და ქსიმპლეგადი და რომელსაც მიჰყავდა ორმოცდაათნი, ახლა ფასისში დგას. ჰხედავთ თვით მდინარის ღმერთსაც, ხშირ ლერწამში მწოლარეს. მას მკაცრი გარეგნობა აქვს: ყალყზე შემდგარი ხშირი თმა, სახარელი წვერი და ღია ფერის თვალები. უხვი ნაკდი მოედინება ჭურჭლიდან კი არა, როგორც ამას ჩვეულებრივ გამოსახავენ ხოლმე, არამედ მთელი მისი სხეულიდან და წარმოსადგენს ხდის, თუ რაოდენი ძალა აქვს მის ვარ– · დნას პონტოში“ (§C, I ვ, გვ. 644). ამ ცნობიდან, ყოველ შემთხვევაში, ნათელია, რომ ფასიანთა ქვეყანაში წყლის კულტი იყო გამეფებული და თაყვანს სცემდნენ ფასისს-–წყლის ღვთაებას. რაც შეეხება ფასიანების ეთნიკური კუთვნილების საკითხს, თვით ტერმინი და მისი წარმოება მიუთითებს მათს კუთვნილებაზე დასავლურ-ქართული ეთნიკური წრისადმი, ამის სასარგებლოდ მეტყველებს ფასიანების ეთნიკური გარემოცვაც, (ჰესპერიტები, ხალიბები, ტაოხები). დასასრულ, გასათვა– ლისწინებელია ბერძნული ტრადიცია, რომელიც შეიძლება ადგილობრივი თქმულებიდან მომდინარეობდეს. ძვ. წ. III ს. ბუკოლიკური პოეტის თეოკრიტეს სქოლიოებში არის ასეთი ცნობა: „მნასეასი! ამ– ბობს, რომ კოლხებმა თავისი სახელი მიიღეს კოლხისაგან, რომელიც ფასისის ვაჟი იყო“ (5C, Iა, გვ. 398). იმავე თქმულებას იმეორებს ევს-. ტათი თესალონიკელი დიონისეს „ქვეყნის აღწერის“ კომენტარებში. (8XIII, 1948, M# I, გვ. 252). „ მაშასადამე, გენეალოგიურადაც ფასია– ნები კოლხებს უკავშირდებიან (იხ. თ. მიქე ლაძე, ფასიანების სადა- ' ურობისა და ადგილსამყოფელის გარკვევის საკითხისათვის; მასალები საქ. და კავკ. ისტორიისათვის, ნაკვ. 32-ე, 1955, გვ. 23––-35). ეს გარე– მოება სხვა მხრივაც იქცევს' ყურადღებას. საქმე ისაა, რომ, როგორც ირკვევა, კოლხური ეთნიკური ელემენტის ბუდე სამხრეთ-დასავლეთი I ალექსანდრიელი მეცნიერი, ცხოვრობდა ძვ. წ. III ს. მეორე ნახევარში, ფიქ–- რობენ, რომ ერატოსთენეს მოწაფე, იყო. 126 საქართველო იყო და ანტიკური წყაროების აიეტის სამეფოც იქაა სა– ძიებელი. ჭოროხისა და ფასის-არაქსის სათავეებთან კოლხური ტომის ფასიანების არსებობა კიდევ ერთი მძლავრი საბუთია ამ მოსაზრების სასარგებლოდ (იხ. თ. მი ქე ლაძე, ქართველი ტომებისა და ბერძნული სამყაროს ურთიერთობის გენეზისისათვის; საქ. მეცნ. აკად. საზოგ. მეცნიერებათა განყოფილების მოამბე, ტ. 11, 1960, გვ. 164––-198). 30. ანტიკურ წყაროებში ტაოხების სატომო სახელის ორი ვარიანტია დაცული +«თ0/ი” (ამ ფორმას, როგორც ვხედავთ, ქსენოფონტი ხმარობს) და «თი, რომელიც ქსენოფონტის თანამედროვესა და თანამოლამქრეს სოფაინეტე სტიმფალიოსელს ჰქონია დამოწმებული (იხ. ს. ყაუხჩიშვილი, გეორგიკა, ტ. 111, გვ. 279, 284). დიოდორე სიცილიელი, რომელიც, როგორც ცნობილია, კიროსის მოქირავნეთა ლაშქრობის აღწერისას სოფაინეტე სტიმფალიოსელის შრომას ემყარება, ტაოხებს უწოდებს წ». (CXI0ძ., X IV, 29). ცხადია, რომ ეს ფორმა მიღებულია გადამწერთა შეცდომის შედეგად, ხოლო დიოდორეს, ისევე, როგორც სოფაინეტეს «თის უნდა ჰქონოდა. სოფაინეტე სტიმფალიოსელს, როგორც ვხედავთ, დაუცავს ტაოხების სატომო სახელის რამდენადმე გამარტივებული ფორმა, რომელიც ფუძე-სიტყვა უნდა იყოს ორივე ვარიანტისათვის. ქსენოფონტის ვარიანტში „ხ“ სადაურობის აღმნიშვნელი სუფიქსია, როგორც ფიქრობენ, ხური-ურარტული წარმოშობისა. მაგრამ ადრევე შემჩნეული იყო, რომ „ხ“ ელემენ– ტი, როგორც მრავლობითობის მაწარმოებელი, იმთავითვე იყო დამა– ხასიათებელი როგორც ქართული გვარისახელებისა და სატომო სახელების (ტაოხი, დიაუხი, ჯავახი და სხვ) წარმოებისათვის, ისე ადიღეური ენებისათვის (იხ. ს. ჯანაშია, სვანურ-ადიღეური (ჩერქეზუ– ლი) ენობრივი შეხვედრები, შრომები, III, გვ. 101 და შმდ.; გ. როგავა, ზოგი ქართული გვარის სუფიქსაციისათვის, ქუთაისის პედინსტიტუტის შრომები, XIII, 1955, გვ. 6––8). მაშასადამე, ტაოხი ნიშნავს ტაო ქვეყნის მცხოვრებს, ტაოე ლს. როგორც ცნობილია, ტაო ეწოდებოდა ისტორიული საქართველოს უძველეს პროვინციას, რომელსაც დღემდე ტაო ჰქვია (თანამედროვე ოლთისის ოლქი) და სადაც, როგორც ზემოთ იყო ნაჩვენები (გვ. 41) ტაოხები ცხოვრობდნენ. ტაოხებს დიაუხის თუ დიაუეხის (ძIგსი! II 0XI8Vყ6ი!)) სახელით იცნობენ ურარტული წყაროები ხოლო ასურულ ტექსტებში მათ დაიანის (021გ6ი1|0ე1გ8ი)) უწოდებენ (იხ. ალ. სვანიძე, ქართველი ტომები, ჟურნალი „განათლება“, # 9, 1912. გვ. 651; იხ აგრეთვე: პ, უშაკოვი, საქართველოს უძველესი ხალხები და უკანასკნელი წლე127 ბის აღმოჩენები არქეოლოგიის დარგში, საქ. სახელმწ. მუზეუმის მოამბე, ტ. X, 1940, გვ. 255-––258. მისივე, IL ი0X01მM VიმიIIIIII68 8 3მM2გ8I23ს0, 8/III, 1945, # 2, გვ. 32, შმდ., L. #. M0I(MIIIIცIIIM, –98MიM-ა/იმიXIV, 1954, გვ. 58). დაიაიენი დიდი და ძლიერი გაერთიანება იყო, რომელიც პირველად ძვ. წ. მეთორმეტე საუკუნის მიწურულში იხსენიებს ტიგლათფილესერ I წარწერაში (ს, L. Lს0ლC6»იხ1!11, #ტილ10ი) I0CC00Lძ5 0 #55VII2 მეძ სცემხX»)0)10, CიIMე80, 1926 1, გვ. 81 და შმდ). დაიაენის გაერთიანებას ეკავა სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო და სამხრეთით თანამედროვე ერზერუმამდე ვრცელდებოდ. როგორც არქეოლოგიური ისე ეთნიკური გარემოცვა საფიქრებელს ხდის, რომ დაიაენის მოსახლეობა დასავ– ლურ-ქართული იყო. ამ მონაცემებმა, აგრეთვე მოცემული მხარის ტოპონიმიკამ და არგონავტების მითის ანალიზმა დაგვასმევინა საკითხი იმის შესახებ, რომ ერთის მხრივ არგონავტების მითში აიეტის სამეფოს სახით ხოლო მეორეს მხრივ ჰეროდოტესთან აია-კოლხეთის სახით დაიაგნის გაერთიანება ხომ არ აირეკლა (დაწვრილებით იხ. თ.მიქელათე, ქართველი ტომებისა და ბერძნული სამყაროს ურთიერთობის გენეზისასთვის, საქ. მეცნ. აკად. საზოგ. მეცნიერებათა განყ-ბის მოამბე, ტ. II, გვ. 174შმდ). სულ ახლახან გ. მელიქიშვილმა ტაოხები ჰესპე–- რიტებს დაუკავშირა. ავტორის აზრით, რაკი ფასიანები და ხალიბები სატომო სახელების მიხედვით ორგანულად უკავშირდებიან დასავლურ-. ქართულ მოსახლეობას, ისღა დაგვრჩენია, რომ ქსენოფონტის ძირითადი ტექსტის ტაოხებში ვიგულისხმოთ ჰესპერიტები, რომლებიც ჩანართად მიჩნეულ „ანაბასისის+« უკანასკნელ პარაგრაფში (VII, 8, 25) არიან მოხსენებული. ამასთან, ავტორს მიაჩნია, რომ ტაოხები ტირიბაზის სატრაპიაში (ტირიბაზს სატრაპიის შესახებ იხ. შნშ. 26, შდრ. შნშ. 18) შემავალი ხალხია. (იხ. |. #ტ. M0„ს9MMLMII89ხჩა9ყ, X
- 010%IIM X008IMCII I ხV3VV, 1 6MXIX9C9M, 1959, გვ. 268). მაგრამ, სწორედ,
ქსენოფონტის „ანაბასისის“ ძირითად ტექსტშია ხაზგასმული, რომ კარდუხები, ტაოხები და ხალდები არ იმყოფებიან სპარსეთის მეფის მორ- “ჩილებაში და ერთობ ძლიერნი არიან (#იმგს., V, 5, 17, შდრ. თ. მ იქელ ა ძ ე,ქსენოფონტის „ანაბასისში“ დაცული ერთი ცნობის შესახებ, საქ. სსრ მეცნ. აკად. მოამბე, ტ. XXI, Mს 2, 1958, გვ. 249 და შმდ.). აღსა– ნიშნავია, რომ ეს სიტყვები ქსენოფონტს ეკუთვნის, ოღონდ არა როგორც „ანაბასისის“ ავტორს; იგი ამ სიტყვებით მიმართავს სინოპელ ელჩებს, რათა აჩვენოს მათ. რომ, მართალია, კარდუხები, ტაოხები და ხალ– დები არ იყ ვნ ე ნსპარსეთის მეფის ქვეშევრდომები, ე. ი. არც ჩვენი 128 მტრები, მაგრამ ჩვენ მათ ვეომებოდით, ისევე როგორც კოტიორელებს, რადგან მათ არ უნდოდათ სურსათის მოცემაო, გარდა ამისა, არც ტაოხებისა და ჰესპერიტების ტერიტორია ემთხვევა ერთმანეთს: ტაოხები, როგორც ნაჩვენები იყო ისტორიულ ტაოში ბინადრობენ, ხოლო ჰესპერიტები კი მათ სამხრეთ-დასავლეთით სვისპირიტში, მდ. ტიგროსის სათავეებთან, სადაც ქსენოფონტს არ გაუვლია (შდრ. შნშ. 75). რაც შეეხება იმას, რომ „ანაბასისში“ არსად არაა აღწერილი მოქირავნეთა წინააღმდეგ რამდენიმე ტომის ერთობლივი ბრძოლა, ხოლო ხალიბები, ტაოხები და ფასიანები კი ერთობლივ ებრძვიან მათ, რაც შეიძლება იმის მაჩვენებელი იყოს, რომ ისინი ტირიბახსს ემორჩილებოდნენ (შდრ. LI. #. M8ზასნVC9MII8MIM დასახ. ნამრომი გვ. 267), უნდა აიხსნას კარზე მომდგარი საშიშროებით, რომელიც სამივე მეზობელი ტომის მიწა-წყალს ერთნაირად ემუქრებოდა; ეს მოქირავნეთა შემდგომი მსვლელობითაც დასტურდება. გარდა ამისა, „ანაბასისში“ არსებულ ცნობათა თანახმად, დასახელებულ ტომთაგან არა მარტო ტაოხები, არამედ ხალიბებიც არ იმყოფებოდნენ მეფის მორჩილებაში (მდრ. #იგხ., VII. 8, 25). | 31. აღსანიშნავია, რომ ტაოხების სიმაგრეში მხოლოდ ერთიკაცი გამოირჩეოდა თავისი ჩაცმულობით. ბუნებრივია, ვიფიქროთ, რომ ეს გარემოება მისი სოციალური უპირატესობის მაჩვენებელი უნდა იყოს. 32. ხალიბთა შესახებ იხ. შნშ. 66. 33. აღსანიშნავია, რომ წინააღმდეგ აღმოსავლურ-ქართული ბრინ- 'ჯაოს ხანის მატერიალური კულტურის მატარებელი ტომებისათვის დამახასიათებელი გრძელი ბოლოკვეთილი მახვილებისა, დასავლურ-ქართულ კულტურას მომცრო სატევრები ახასიათებს (მდრ. 6. #. XVრ9. I 80ი000იV 0 #00800MIMX IM00IVX L9V3IMIMCV0, VIIხIVი0 ხI
- 2 #მ8«მვბ საქ მუზეუმის მოამბე, ტ. XII 8, გე. 314––315),
რაკ ქსენოფონტის აღწერილობითაც დასტურდება ყურადღებას იქცევს ისიც რომ ხალიბთა სატევაირს ქსენოფონტი უწოდებს ს#XXთ'0 ი" ამ სახელწოდებაში ფუძე-სიტყვაა მახ, რომელიც ლი–- თონის, ძირითადად კი, რკინის ცნებასთანაა დაკავშირებული. იგი სა–- ფუძვლად უდევს არა მარტო აღნიშნულ ტერმინს, არამედ ისეთ სიტყვებს, რომლითაც ბერძნულში აღინიშნება „იარაღი“, „მოქმედება“, „წარმოება“, „ხელოსნობა“, „მებრძოლი“ და სხვ. ზოგიერთი ლექსიკოგრაფი ფიქრობს, რომ მ ახ ფუძის მქონე სიტყვების ინდოევროპული ეტიმოლოგია საეჭვოა, ხოლო სხვათა აზრით საერთოდ ეს ტერმი9. თ. მიქელაძე 129 ნები ბუნდოვანი წარმოშობისაა. აკ. უ რუ შაძე მ მიაქცია ყურადღე– ბა, რომ მ ახ ფუძე-სიტყვასთან სრულ სემანტიკურ და ფონეტიკურ თანხვედრას იძლევა იბერიულ-კავკასური ლექსიკური მასალა. ასე, მაგალითად, ხუნძურად „მახა“ უდრის „რკინას“, „მახაშელ“-–-,ხელობას“; ლაკურად რკინა არის „მახ“. ავტორის აზრით, იგივე მ ახ ფუძე მოისმის ქართულ მ ა ხ-ვ-ილ-შიც, რომელსაც საბა ორბელიანი განმარტავს: „მა– ხჯლი ესე არს მსწრაფლ მკუეთელი რკინა“ (საბა ორბელიანი, ქართული ლექსიკონი, 1928, სათანადო სიტყვა). ბერძნულში მ ა ხ ფუძის მქო– 'ნე სიტყვებს აქვთ როგორც კონკრეტული, ისე ზოგადი მნიშვნელობა. კონკრეტულია |.თXთ:0Cთ ან სთ/თ'იიხ'»" („მახვილი“, „სატევარი“, „დანა“), ზოგადი –-– ს#თ77XXM5 (,„ხელოსანი“, „ოსტატი“, „მებრძოლი'). იხ. აკ. ურუშაძე, იბერიულ-კავკასიური ენებისა და ძველი ბერძხული ენის ურთიერთობიდან... (მოხსენების თეზისები): თსუ-ს სამეცნიერო სესიის მოხსენებების თეზისები, 1952, გვ. 19––21). 34. აქ” ხაზგასმითაა ნათქვამი, რომ შუბებს (მიის) მხოლოდ ერთი შუბის პირი ჰქონდათ გ(,!თV X60IX)V #0" ამით ქსენოფონტს, როგორც ჩანს, სურს განასხვავოს ხალიბების შუბები ბერძნულისაგან, რომელსაც ბოლოშიც ჰქონდა წვერი (თთსი(0)L/C) მიწაში ჩასარჭობად. 35. დასახლებული პუნქტების თავისებურებათა შესახებ იხ. შესა” ვალი წერილი, გვ. 52--57. 36. ჰარპასოსი, როგორც აღნიშნული გვქონდა (იხ. გვ. 41), შეესაბამება ჭოროხს. ჭოროხის რამდენიმე სახელია ცნობილი ქართულ და უცხოურ წყაროებში: ჭო რონი, სპერი,კაკამარი, აკამფსისი ფასისი(ი.ს. ჯანაშია, ფასიდი, შრომები, ტ. II, გვ. 271--281; პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 184). ამათგან ჰარპასოსი უძველესი სახელწოდებაა, რომელიც დაცული ჩანს ადგილობრივ ტოპონომიკაშიც: მდ. ჭოროხის ზემო წელზე მთას, რომელიც ჭოროხის ერთ-ერთ შესართავს მდ. წყალგველას გასდევს, ჭოროხის ხეობას უერთდება და მდ. ჭოროხს დაჰყურებს ზემოდან, ადგილობრივი მოსახლეობა დღესაც ჰარპაზონის მთას უწოდებს (იხ. ოთ. ლორთქიფანიძე და თ. მიქელაძე, მასალები ბათუმის რაიონის არქეო– ლოგიური შესწავლისათვის, საქ. სსრ მეცნ. აკადემიის მოამბე, ტ·.', XXIV; # 6, 1960, გვ 763). 37. „ანაბასისის“ ტექსტიდან (IV, 7, 18--–21) ნათლად ჩანს, რომ სკვითინებს ხალიბებისაგან გამოჰყოფდა ჰარპასოსი-––ჭოროხი, რომელიც მათ საზღვრავდა აღმოსავლეთიდან და სამხრეთ-აღმოსავლეთი130 დან. ჩრდილოეთიდან ისინი პონტოს ტავრით იყვენ შემოფარგლული. მაშასადამე, სკვითინებს ეკავათ ჭოროხის ხეობის მარცხენა ნაწილი და პონტოს ტავრის კალთები. ფიქრობდნენ, თითქოს სკვითინები სკვითების შთამომავალნი იყვნენ (იხ. M#C090დთ01, #IIენმCIIC, ი0ი0ლ00X, CI8გუხ/M MM I0MM6V9მIVIV M. M. MმM%CIIMი80L, გვ. 274, შნშ. 31; 8. II. XVუმქის, 0ისო 3II)0”იმძთIIV I0ცIM(038 8 X9M20CMM0CMVI0 900XV, I4/LI 0, LXII, 8სII. 4, 1930, გვ. 421--426), მაგრამ ეს ვარაუდი უსაფუძვლო გამოდგა შემდეგ მოსაზრებათა გამო პონტოს ტავრის ნაწილს, ჭოროხის ქვემო წელიდან ტრაპეზუნტის ხაზამდე, სადაც სკვითინები ბინადრობდნენ, სტრაბონის მიხედვით სკვიდისი (>#ს6:07:) ეწოდებოდა. ამ მთის კალთებზე მცხოვრებ ხალხს კი ჰეპტაკომეტები (§5L+გხ., XII, 3, 18). ამრიგად, იმ მხარეში, ოომელიც ქსენოფონტის იქ ყოფნის დროს, ე. ი. ძვ. წ. მეხუთე საუკუნის მიწურულში დასახლებული იყო სკვითინებით “სტრაბონის დროს ჰეპტაკომეტები ცხოვრობდნე5. CI,XდCXVასL72CL , მშვიდსოფლელს" ნიშნავს. ამ ტერმინის ადგილობრივი, ოღონდ რამდენადმე ელინიზებული ფორმა დაცულია მთის სახელწოდებაში 2#/სს!–უ:,, რომელიც მეგრულ-ჭანური შკვითი-ს (='შვიდს) შესატყვისი უნღა -იყოს (იხ. ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, I (1960), 26). აქედან ნათელია, რომ სტრაბონთან დაცული სახელწოდება “I0>+თX»თII7ILILთ. ბერძნული თარგმანია ქსენოფონტთან დამოწმებული ადგილობრივი სახელწოდებისა თCთXს9V V, რაც ნიშნაეას შზვიღსოფლელს. ამ სახელწოდების ახსნის შესაძლებლობა მეგრულ-ჭანური ენის მეშვეობით, მიუთითებს იმაზე, რომ სკვითინების სახით დასავლურ-ქართულ ეთნიკურ ელემენტთან გვაქვს საქმე. მეორე მხრივ, რაკი მოცემული სახელის სემანტიკა რიცხვით სახელთანაა (შვიდთან დაკავშირებული, საფიქრებელია, რომ ეს ეთნიკური სახელი სოციალურ ნიადაგზეა წარმოშობილი. 2Xს3+Vი ტერმინმი და მის ბერძნულ თარგმანმი "5102+CთXთI7+თ' ასახული უნდა იყოს შვიდი სათემო ერთეულის ერთ სოციალ-პოლიტიკურ ორგანიზაციად შერწყმის ფაქტი. როგორც ჩანს, სკვითინების გაერთიანება ცალკეული თემების სინოიკისმის შედეგადაა მიღებული. სინოიკისმის პროცესი ძვ. წ. V ს. დასასრულისათვის თითქმის მომ–- თავრებული ჩანს. შექმნილია ერთი ძლიერი ეთნიკურ-პოლიტიკური გაერთიანება, რომელსაც ერთი მმართველი (ბ «7: Xრით რლ0X7(აV) განაგებს (#ტიგხ., IV, 7, 19). მმართველის რეზიდენციაა ქ. გვიმნიასი (LსსVIXC) – დიდი, მდიდარი და მჭიდროდ დასახლებული ქალაქი. აღსანიშნავია, რომ ქსენოფონტი, როგორც აღნიშნული გვქონდა (იხ. 131. შესავალი წერილი გვ. 54--55) წინა აზიაში ლაშქრობისას მხოლოდ "ოთხ ქალაქს განსაზღვრავს ასე. ქსენოფონტი სკვითინებთან მდიდარ “სსოფლებსაც ასახელებს. მაშასადამე, სკვითინებთან დამოწმებულია ორი ტიპის დასახლება--ქალაქი და სოფლები. ეს გარემოება მიუთითებს იმაზე, რომ სკვითინების „კავშირი სახელმწიფურ გაერთიანებას წარმოადგენს. ყურადღებას იქცევს ისიც, რომ, როგორც ჩანს, წინო- “იკისმის პროცესი მშვიდობიანად არ მიმდინარეობდა. მთიანეთის მოსახლეობას არ უნდოდა დამორჩილებოდა ცენტრალურ ხელისუფლებას, რისთვისაც ეს უკანასკნელი ზღვისკენ გზის ჩვენების საფასურად იყე– ნებს მოქირავნეთა არმიას მათ დასათრგუნავად (შდრ. #იგხ., IV, 7, 19--20). სინოიკისმის გზით წარმოშობილი სკვითინების გაერთიანება „შემდეგში, ჩანს, იშლება, რადგან გვიანი დროის წყაროები ასეთ ერთეულს არ იცნობენ. მხოლოდ პონტოს ტავრის სამხრეთი კალთების მო– სახლეობის ერთმა ნაწილმა შეინარჩუნა ძველი სახელი, რომლის ბერძნულ თარგმანსაც სტრაბონი იძლევა (დაწვრილებით იხ. თ. მიქელაძე, სამხრეთ-აღმოსავლეთი შავიზღვისპირეთის უძველესი მოსახლეობის ისტორიისათვის (სკვითინები): საქ.. სსრ მეცნ. აკადემიის მოამბე, ტ. XIX, # 5, 1957, ,გვ. 633–-639; იხ. აგრეთეე, LI8ი§8 Vი0ყ8წ, L86ი1მIძს6 5§სL 10 #0ICII5C01I16C ძი05 L,2089L05 MXMს0I'VCII6ი 0053, ც0ქ! ILმLLI)- ჰ)I§მ, V. XI-XII, # 36, 37, ხეა, 1961, გე. 5--12. 38. თეხესი შეესაბამება თანამედროვე ზიგანა-დაღს, საიდანაც კარ– -გად მოჩანს შავი ზღვა, გარდა ამისა, ამ მთის ქსენოფონტთან დამოწმე– ბული სახლი VI7XIC დაცულია ადგილობრივ ტოპობიმიკაშიც (იხ. “შესავალი წერილი, გვ. 42-–43). 39. დარიოს I ჰისტასპის მიერ მოჭრილი ოქროს მონეტა, რომე–- ლიც სპარსული ტალანტის 1/3000 შეადგენდა, ე. ი. დაახლოებით ტოლი იყო 8,4 გრამისა. 40 მაკრონები (Mთ»ისV-) ბინადრობდნენ ტრაპეზუნტსა და ზიგანა-დაღს შორის. „ანაბასისში“ არსებული ცნობების მეშვეობით მათი მიწა-წყალი შეიძლება უფრო კონკრეტულად წარმოვიდგინოთ: “სამხრეთი საზღვარი მაკრონებისა გადიოდა მდ. მაჩკა-დერეზე. ეს ის -მდინარეა, რომელსაც ქსენოფონტი „სასაზღვროს“ უწოდებს. აღმოსავლეთით მაკრონები კაზიკლი-დაღით ისაზღვრებოდნენ. ამ მთის კალთები უკვე მთიელ კოლხებს ეკავათ. დასავლეთით მაკრონები, რო–- გორც ჩანს, ვრცელდებოდნენ კერასუნტის ხაზამდე და აქ მოსინიკებს ესაზოვრებოდნენ. ამაზე უნდა მიუთითებდეს ჰეროდოტეს ცნობა, რომელშიც მაკრონები და მოსინიკები ერთად არიან დასახლებული 432 (MIი0ძ, III, 94, 2). მაკრონთა სატომო სახელს უკვე დიდიხანია უკავშირებენ ეთნიკურ ტერმინებს მარგალი და მეგრელი (ივ. ჯავა– ხიშვილი, ქართველი ერის ისტორია, I--IL 1913, გვ. 85). მართლაც მაკრონი ქართულ-მეგრული ტერმინების მეგრელი, მარგალი კჯექვივალენტი უნდა იყოს. იგი ნაწარმოებია ჭანური ონ სუფიქსით. ხოლო „ქართულის მჟღერ «გ"-ს ყრუ „კ"-თი გადმოცემა ბერძნულში ბუნებრივია“ (არნ. ჩიქობავა, ჭანურის გრამატიკული ანალიზი, 1936, გვ. 4). რომ ეს ასეა, ეს ჩანს კლავდიუს პტოლემაიოსთან (LV, 9,5) დაცულ ტერმინში 91"-#0:-Xუ, რომელიც, ფაქტიურად, ქართული ეგრისის ბერძნული დაწერილობაა. როგორც. ტერმინებში მ-ეგრ- ელი, მ-არგ-ალი ფუძეა ეგრ და არგ, რომელიც ქვეყნის სახელს აღნიშნას (შდრ. ეგრისი), ასევე ტერმინმი მ-აკრ-ონი გამოიყოფა ფუძე-სიტყვა აკრ L0ძვი. აგრ. რომ ამ უკანასკნელში გრ თანხმოვანთა ადგილ მონაცვლეობა დასაშვებია, ეს ნათლად ჩანს მეგრულ-ქართული ე გ რ-ა გრ-ის მაგალითზე, ყველა აღნიშნულ ვარიანტში მ წარმომავლობის აღმნიშვნელი თუ1- ველესი თავსართია (მდი. ეგვიპტე–-მეგვიპტელი„ აწყური--მაწყვერელი,ტბეთი–-–მტბევარი და ა: შ.). რაც შეეხება სუფიქსებს, ისინიც წარმომავლობა-კუთვნილების მაჩვენებელია; ო ნ-ზე უკვე ვთქვით, ე ლი და ალი კი დღემდე ცოცხალი სუფიქსია ქართულში და მეგრულში. წარმოდგენილ განმარტებას ადასტურებს სტრაბონის პირდაპირი მითითება, რომ მაკრონები მის დროს სანების სახელს ატარებდნენ (5L-მხ., XII, 3, 18). ნათელია, რომ მაკრონები მეგრულ-ჭანურ ტომებს ეკუთვნოდნენ. 41, სასაზღვრო მდინარე უნდა შეესაბამებოდეს მდ. მაჩკა-დერეს, ხოლო ის მდინარე, რომელსაც სასაზღვრო ერთვოდა, ძველი პიქსი–- ტი, დღევანდელი დეირმენ-დერე უნდა იყოს (იხ. შესავალი წერილი, გვ. 43--44). 42. პელტასტი ეწოდებოდა მსუბუქად შეიარაღებულ მეომარს. ძვ. წ. V ს. დასასრულსა და ძვ. წ. IV ს-ში,,ზოქირავნეობის წარმოშობა-გან– ვითარებასთან ერთად პელტასტების რაზმები განსაკუთრებით ფართო გავრცელებას პოულობენ და თანდათან ცვლიან მძიმედ შეიარაღებულ ჰოპლიტებს. ამ უკანასკნელთაგან განსხვავებით, ნაცვლად ლითონის ჯავშნისა, პელტასტები სელის აბჯარს ატარებდნენ; ხოლო ნაცვლად სპილენძის ფარისა ხმარობდნენ ტყავის მრგვალ ფარებს, რომელთაც ეწოდებოდა XI. (სიტყვისაგან X92Xთ --,ტყავი“). ამ სიტყვიდანაა ნაწარმოები პელტასტების სახელიც X6XLთთ+ილ. კიროსის მოქი133 რავნეთა არმია შედგებოდა როგორც პელტასტებისაგან, ისე მძიმედ შეიარაღებული ჰოპლიტებისაგან. 43. ერთობ საინტერესო ეპიზოდია აღწერილი, უნდა ვიფიქროთ, რომ ბერძნულ სამყაროს მონებით ქ. ტრაპეზუნტი ამარაგებდა. ყოველ შემთხვევაში მაკრონებს ტრაპეზუნტთან სიახლოვე ამას გვავარაუდებინებს. ქსენოფონტის აღნიშნული ცნობა, მართალია, უძველესია, მაგრამ ერთადერთი უწყება არაა ბერძნულ სამყაროში ქართველ ტომების წარმომადგენელთა მონად ყოფნის შესახებ. მაგალითად, ელი–- ნისტური ხანის (1II--IIL სს) დელფოსის წარწერებში მოხსენებულია ტიბარენი მონა (#. 8მუ»0ს, IICI0ნIIV ლ026C-8გ 8 მIIIIყI0Mყ» MII00, 1––11, 1941, გვ. 68). მართალია, აღნიშნულ ცნობებში მხოლოდ ერთეული ფაქტებია დამოწმებული, მაგრამ ისინიც ნათლად უნდა მიუთითებდნენ, რომ ბერძნულ ახალშენებს (ან იქნებ ადგილობრივ მოსახლე– ობასაც ამ ახალშენების მეშვეობით) სხვა საქონელთან ერთად მონებიც გაჰქონდათ. 44. ეს 'მთა უნდა შეესაბამებოდეს კაზიკლი-დაღს (იხ. შესავალი წერილი, გვ. 44). 45. ფალანგა (C2X2>/90) ეწოდებოდა მძიმედ შეიარაღებული მე–- ომრების ჰოპლიტების მწყობრს, რომელიც, ჩვეულებრივ, მეომართა 15 მწკრივისაგან შედგებოდა (მწკრივი შეიძლება ყოფილიყო მეტიცა და ნაკლებიც). ფალანგა რამდენადმე მოუხეშავ, მაგრამ ერთობ საშიშ ძალას წარმოადგენდა მოწინააღმდეგისათვის. 46. ჰოპლიტებს უწოდებდნენ მძიმედ შეიარაღებულ მეომრებს. მათ შეიარაღებას შეადგენდა ლითონის ჯავშანი და მუზარადი, სპილენძგადაკრული დიდი ხის ფარი, შუბი და მახვილი. ჰოპლიტების რიგები ათენში, ჩვეულებრივ ივსებოდა მესამე ფენიდან ზევგიტებისაგან, ე. ი. იმ ხალხისაგან, რომელთა შემოსავალი ორასი მედიმნი მარცვალი, ღვინო თუ ზეთი იყო (1 მედღიმნი დაახლოებით 40-41. ლიტრს უდრის). “47. ამ თაფლს ამავე მიდამოებში ახსენებს სტრაბონიც, მისი ცნობის თანახმად პომპეუსის მეომრებს, რომლებმაც გასინჯეს ეს თაფლი იგივე ბედი ეწვიათ, რაც კიროსის მოქირავნეებს (მდრ. 5L-გხ., XII, 3, 18). 48. ტრაპეზუნტი დღევანდელ ტრაბზონს შეესაბამება. წერილობი– თი წყაროების ცნობათა საფუძველზე ფიქრობდნენ, რომ იგი სინოპს უნდა დაეარსებინა ძვ. წ. VIII ს. მუა ხანებში, VIII ს, მეორე ნახევარში კი ტრაპეზუნტი და მისი მეტროპოლია სინოპი კიმერიელებ134 მა გაანადგურეს, ხოლო ძვ. წ. VII ს. 30-იან წლებში სინოპში კვლავ ჩაეყარა საფუძველი ბერძნულ პოლისს (M. II. MმMCIIM08მვ, /"IIIMVII6IC 100018 I0I0-80C10ყI0-0C II0IIM60II0M00სM, M.-ჰ/I., 1956, გე. 31-52). მაგრამ, ამ მოსაზრების გაზიარებას ხელს უშლის ის გარემოება, როჭ სინოჰში,–შავიზღვისპირეთის ამ უმთავრეს და უძველეს ცენტრში-- აღმოჩენილი ანტიკური ნაწარმის ყველაზე ადრეული ნიმუში ძვ. წ. VI ს. შუა ხანებს განეკუთვნება. როგორც მოსალოდნელი იყო, არც სინოპის კოლონიებში: კოტიორაში, კერასუნტსა და ტრაპეზუნტშია მიკვლეული დღესდღეობით უფრო ადრეული კვალი ბერძენთა დამკვიდ- რებისა (იხ. IX. X2VIMII, L102M91IIIMV გIIIყ9ყ9ყსხX იი0M08 I0XII0”0 II0V900IM0M00ხ#ი, CM, # 3, 1964, გვ. 174, 175, 186; იქვე სათანადო ლიტერატურა). ყოველ შემთხვევაში, ცხადია,რომ ძე. წ. V ს. დასასრულისათვის, როგორც ეს „ანაბასისიდან“ ნათლად ჩანს, ტრაპეზუნტი სინოპის ახალშენია. აღსანიშნავი, რომ სამხრეთ-აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთის სინოპის კოლონიათაგან (კერასუნტი, კოტიორა), ქსენოფონტი მხოლოდ ტრაპეზუნტს უწოდებს მჭიდროდ დასახლებულ ქალაქს (X0/C 0VX0ს06V)). “შეიძლება ეს გარემოება მიუთითებს იმაზე, რომ ტრაპეზუნტი შედარებით სხვებთან უფრო ძველი კოლონიაა. “49. კოლხების ბინადრობის ადგილი ზოგადად შეიძლება განისაზღვროს. ისინი ცხოვრობდნენ შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ სანაპიროზე, ტრაპეზუნტ –- კერასუნტის მხარეში დასავლეთით, როგორც ნაჩვენები იყო, კოლხები კერასუნტის იქითაც ვრცელდებოდნენ და ესაზღვრებოდნენ მოსინიკებს. სამხრეთით კოლხები მაკრონებს ემიჯნებოდნენ, მათ აქ ეკავათ კაზიკლი-დაღის კალთები (იხ. შესავალი წერილი, გე. 44, 48-–50, აგრეთვე, შნშ. 40). ქსენოფონტი პირველი მწერალია, რომელიც ტრაპეზუნტ-კერასუნტის მხარეს კოლხეთს უწოდებს, ხოლო ამ მხარის მოსახლეობას კოლხებს. ამასთან დაკავშირებით სპეციალურ ლიტერატურაში გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ქსენოფონტი ამ სატომო სახელს ხმარობს ზოგადი, კრებითი მნიშვნელობით. ქსენოფონტთან კოლხებში იგულისხმება არასაკუთრივ კოლხები, არამედ სხვ დლ ტომები„ რომელთაც ამ რაიონში სხვა წყაროები ახსენებენო. (L. გ. MბიIVVI)8MVV, XX ICI00IIC I 008MCL I 9V3MM, გვ. 69-–-70). შესავალ ნაწილში აღნიშნული გვქონდა, რომ „ანაბასისი“, წყაროთა უმრავლესობის მსგავსად, არ არის აგებული სხვადასხვა ცნობების ა5 მონაცემების ანალიზზე. ამ ნაწარმოებში ასახულია ის, რაც ავტორმა თავისი თვალით ნახა და თავისი ყურით გაიგონა. ამიტომ ძნელია იმის თქმა, რომ ქსენოფონტი ტერმინს „კოლხი“ ხმარობს არა კონკრეტული, არამედ ზოგადი, კრებითი მნიშვნელობით. მან ხომ ეს სახელი, 135 როგორც ჩანს, ჯერ კოლხების მეზობელი მაკრონებისაგან გაიგო. იგი წერს: მაკრონები „..სამი დღის განმავლობაში თან მიჰყვებოდნენ მათ, ვიდრე არ მიიყვანეს ელინები კოლხების საზღვართან“ (#იგხ., IV, 8, 8). გარდა ამისა, ქსენოფონტს ამ ტომისა და ქვეყნის სახელი უნდა გაეგო თვით კოლხებისგან, რომელნიც ცდილობდნენ შეთანხმებოდნენ მოქირავნეებს და ტრაპეზუნტელი ბერძნებისაგან, რომელნიც შუამავლობდნენ კოლხებსა და მოქირავნეთა შორის. ამასთან, ქსენოფონტი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ტრაპეზუნტიცა და კერასუნტიც კოლხების ქვეყანაში არსებული ელინური ქალაქებიაო ამიტომ უფრო მართებული ჩანს ივ. ჯავახიშვილის მოსაზრება, რომ ტრაპეზუნტის მხარის მიმართ სახელწოდებას „კოლხეთი“ ვიწრო ტომობრივი მნიშვნელობა ჰქონდა (ივ. ჯავახიშვილი, საქართველოს, კავკასიის და მახლობელი აღმოსავლეთის ისტორიულ-–ეთნოლოგიური პრობლემები, 1950, გვ. 11–--12). 50.აქ მხედველობაშია მთიელი კოლხები რომლებსაც მოქირავნეები შეეტაკნენ. მთიელ კოლხებს, როგორც ჩანს, მტრობა ჰქონდათ სანაპიროს ბერძნულ მოსახლეობასთან. ბარში მცხოვრები კოლხები კი პირიქით კარგ ურთიერთობაში იყვნენ ტრაპეზუნტთან და ცდილო– ბდნენ ასეთივე ურთიერთობა დაემყარებინათ მოქირავნეებთანაც. 51. დრილები, როგორც ჩანს, დასავლურ ქართული ტომია, რომელიც მდ. ხარშუტის ხეობაში ცხოვრობდა. ამაზე მეტყეელებს დრილე– ბის გარემოცვა და აგრეთვე არიანეს პირდაპირი მითითება––ჩემი აზრით, დრილები სანები არიანო (იხ. 8/II1, 1948, # 1, გე. 270). ნ. ადო– ნცი დრილების სახელად მიიჩნევს პირველ ნახევარს სახელწოდებისა დერჭანი, რომელიც ორი, დრილებისა და ჭანების სატომო სა– ხელიდან შემდგარი ჰგონია მსგავსად ტერმინისს /ტიოი8ი0-0ლ0801Vხ85 II. #ტX0IIV, დასახ. ნაშრომი. გვ. 57); ქსენოფონტმა დრილების ყოფასორიიიი საინტერესო ს აღწერალობი მსენოფონტი ამ. ცნობათა მიმოხილვა იხ M,. II. Mმ2MCMM08მ0, Mლ0ლ”/M0C Mმლ00MCIMC I0”0-80CIX0ყ80-0 LII0M9060II0M00ხ§ თ ,/#4%I/268CVCV“ M#C090თ0I+I0, ც/IIMI, 1951, # 1, გვ. 250-–-262; იგივე მიმოხილვა აქეს წარმოდგენილი ავტორს მეორე ნაშრომში, იხ. M. II. M2#CMM08მ. #ტ9II9M5ხI6 (00018 MX0-80ლ10ყყ0-ლ0ი II0MM960M0-. M00ხხM, M.-)I1., გვ. 118–--145. : 52. მეალაფენი ეწოდებოდათ საგანგებო მეომრებს, რომელთა მო– ვალეობა იყო ალაფის შეგროვება ალაფი მათ მიჰქონდათ ხოლმე ხელშუბებით (000თ+L0V) აქედან მომდინარეობს მათი სახელიც-- მ0ისღტ0ი!. ' 53. სი, ჩვეულებრივ ნიშნავს „შიშველს“, „მოტიტვლებულს", „თავდაუხურავს“, „უიარაღოს“. მოცემულ კონტექსტში ეს ტერმინი 136 უკანასკნელი მნიშვნელობითაა ნახმარი და გულისხმობს მსუბუქად შეიარაღებულ მეომრებს, რომელთაც თავდაცვის საშუალებები არ ჰქონ– დათ. 54. მაცნე ტოლმიდე, წარმოშობით ელიდელი (ელიდა პელოპონესის, სამხრეთ საბერძნეთის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარეობს). ტოლ– მიდე „ანაბასისში“ ჩანს თითქმის ლამქრობის დასაწყისიდან (შდრ. ტიგსხ., II, 2, 20; III, 1.46). დრილების ქვეყანაში ლაშქრობის შემდეგ კი იგი აღარ იხსენიება. 55. სოფაინეტე სტიმფალიოსელი (სტიმფალიოსი ქალაქი არკადია– ში, პელოპონესის (სამხრეთ საბერძნეთის) ცენტრალურ პროვინციაში) კიროს მცირის ერთ-ერთი სტრატეგოსი. როგორც ჩანს, სოფაინეტე სტიმფალიოსელი და სტეფანე ბიზანტიელის მიერ მოხსენებული სოფაინეტე, რომელსაც კიროსის „ანაბასისი“ დაუწერია,: ერთი და იგივე პირი უნდა იყოს. სოფაინეტეს შრომას ჩვენამდე არ მოუღწევია. ჩვენს ხელთაა მხოლოდ მისი ზოგიერთი ცნობის ანარეკლი, რომელიც სტეფანე ბიზანტიელის ნაშრომშია ასახული (იხ. ს. ყაუხჩიშვილი, გეო- რგიკა, I1L, გვ. 279, 284). 56. ზოგიერთი მკვლევარი ეჭვს გამოთქვამს, რომ ანტიკური კერასუნტი ახლანდელ გირესუნის ადგილას მდებარეობდა (#. 80VCI)I6L, L ტიმხიე§80 ძი Xლილიხიი, ნ2LI5-MმილV, 1913, გე. 259; ICCCII0(ხCIII,
- გმრ6მCMსC, #M8ი0801, ლ+1მჯნ” ს იIMლყმIV M. II. M20M0CIMM080M,
გვ. 276) მაგრამ სხვადასხვა მონაცემების თანხვედრა იმის სასარგებლოდ მეტყველებს, რომ ანტიკური კერასუნტი თანამედროვე გირესუნის მიდამოებშია საძიებელი (იხ შესავალი წერილი გე. 45-48). 57. მოსინიკების ეთნიკურ სახელს მეცნიერები სხვადასხვანაირად ხსნიან, მ. მაქსიმოვას აზრით, ეს ტერმინი ბერძნული სიტყვებისგან შედგება და მოსინებში, ე. ი. ხის კოშკებში მცხოვრებლებს ნიშნავს (M00I0თ097, #IIგ6მCMC, გვ. 277, შნშ. 16). სხვათა აზრით, მართალია, ეს ტერმინი არ უნდა იყოს ბერძნული სიტყვა, მაგტგამმ ინდო-გერმანული კია, სიტყვის მეორე ნაწილს კი არავითარი კავშირი არ აქვს ბერძნულ სიტყვასთან 01%#0 (იხ. VV. LL. II2111ძე/, M0595#ი05 მიძ M0551!- 0901M01, 16 CI251C81 ILCV1CV, V. 37, 1923, # 5-–-6, გვ. 106––107). ძნელი დასაჯერებელია, რომ ადგილობრივი მოსახლეობას ბერძნული სიტყ– ვებისაგან შემდგარი სახელი ეტარებინა, არ ჩანს ისიც, რომ ეს სახელი ადგილობრივი სახელის ბერძნული თარგმანი იყოს. ძნელი წარმოსად– გენია მოსინიკები” ინდო-გერმანული წარმომავლობაც. ის გარემოება, 137 რომ უძველესი დროიდან ეს მიდამოები დღემდე ქართველი და მათი მონათესავე ტომებითაა დასახლებული, სავსებით გამორიცხავს აღნიშნულ შესაძლებლობას. კლასიკურ წყაროებში მოსინიკების სახელი უპირატესად გადმოიცემა როგორც #M9თთსV0(%0, ე. ი. როგორც ეს ქსენოფონტს აქვს. ამ ფორმას ხმარობენ ძვ. წ. VI საუკუნიდან ჰეკატე მილეტელი (ს. ყაუხჩიშვილი, გეორგიკა, III, გვ. 289), ჰეროდოტე (III, 91; 2; VII, 78), ძვ. წ. IV ს, მეცნიერი ევდოქსე კნიდოსელი (გეორგიკა, 111, გვ. 282) და მრავალი სხვა. ფსევდო-სკილაქს კარიანდელს. ნიკოლოზ დამასკელსა (8/III, M# 1, 1948, გვ. 255) და არტემიდორე დალდისელს (5C, Iი, გვ. 512) ამ ტერმინის შეკვეცილი ფორმა აქვთ დაცული 0IX0, ·დაბოლოების გარეშე. ასეთივე შეკვეცილი ფორმა აქვს დამოწმებული პლინიუსსაც. საგულისხმოა, რომ პლინიუსი საძიებელი ტერმინის თავკიდურ ნაწილში მ ო-ს კი არ იძლევა, როგორც ეს ავტორთა უმრავლესობას აქვს, არამედ, მ ა-ს (8/III, 1948, # 1, გვ. 255). ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნავდა, რომ მოსინიკების სახელწოდებაში ფუძე სიტყვა თითსV, „კ“ სადაურობის აღმნიშვნელი მაწარმოებელია, რომელსაც ელინიზაცია აქვს განცდილი, ხოლო მ ო ვარიანტებით მ უუ, მე, მა სადაურობის მაჩვენებელი თავსართია. ორი სიგმა ამ ტერმინში უნდა გადმოსცემდეს აფრიკატს, ამ შემთხვევაში ჭ-ს. „ამგვარად,––ივ. ჯავახიშვილის მიხედვით.–-,სსვინიკი“, „სსანიკი“ უდრის სომხურ „ჭასიქ“-ს, „ჭანიკ“-ს, ბერძნულ „ტძანიკე“-ს, ოსმალურ „ჯანიკ“-ს და ქართულ ჰჭანეთს... მაშსადამე, „მოსსვინიკი“-ს სახელში ჭანების სახელის უძველესი ფორმა ყოფილა შენახული“ (ივ. ჯავახიშვილი, ქართველი ურის ისტორია, 1-–-II, 1913, გვ. 26). არ არის გამორიცხული შესაძლე– ბლობა, რომ (40-ძ–სV-ი“ სახელი გადმოსცემდეს სვან სახელს, ამასთან თუ ორი სიგმა მართლაც უცხო ბგერის გამოხატვის ცდაა––ამ სახელის სვანურ ვარიანტს: გავიხსენოთ ს ვან ცნების · აღმნიშვნელი ქვემოსვანური ფორმა მ უ-შ უ ნ-ი. ყოველ შემთხვევაში, ქართველური წარმოება V0-ითს” ტერმინისა აშკარაა (შდრ. თ. მიქელაძე, სამხრეთ აღმოსავლეთი შავიზღვისპირეთის მელითონე ტომების ისტორიის ზოგიერთი საკითხი, მაცნე, I 1967 გვ 91--92) მოსინიკების სამხრეთით ბინადრობა არ უნდა იყოს შემაფერხებელი გარემოება ასეთი ვარაუდისათვის რადგან არს მასალა, რომელმაც შეიძლება სვანების სამხრეთიდან მოსვლა დაგვიდასტუროს. ” ქსენოფონტის როგორც თვითმხილველი ისტორიკოსის ცნობებს მოსინიკების შესახებ განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა აქვს სხვა მხრივაც. „ანაბასისის“ ცნობათა ანალიზი შესაძლებლო138 ბას იძლევა დავადგინოთ მოსინიკებთან ერთი მხრივ სოფლის მეუ4რნეობის მრავალი დარგის (მიწათმოქმედების, მეცხოველეობის, მევენახეობა-მეღვინეობის, ზღვის სარეწების), ხოლო მეორე მხრივ ხელოსნობის დარგების--რკინის მეტალურგიის, რკინის ნაწარმის დამზადების, მეტყავეობის, ფეიქრობის, მეთუნეობის განვითარების მაღალი დონე; მოსინიკებს სათანადო სიმაღლეზე ჰქონდათ სააღმშენებლო ტექნიკაც, კერძოდ დასახლებული პუნქტების მშენებლობის საქმე. ზოგიერთი ავტორი მოსინიკების დასახლებულ პუნქტებს ამიერკავკასიის ციკლოპურ ნაგებობებს ადარებს (ი. M. II. MმM0MM032, M0ილ”Iი II0C0/CIIIIC 10-0-80010ყ9M00-0 II0II000((0M00ნხ9, გვ. 118--144), მაგრამ, როგორც აღნიშნული გვაქვს, ეს შედარება ფორმალური ხასიათისაა (იხ. შესავალი წერილი, გვ. 56–-57). 58. ტიმესითეოსი––ტრაპეზუნტელი მოქალაქე, მოსინიკების პროქსეხი. პროქსენი (>X6626V6C) ეწოდებოდა პირს, რომელიც სტუმართმოყვარეობის ფიცით იყო შეკრული მეორე ხალხის წარმომადგენელთან, ან მთელ გაერთიანებასთან. ასეთ ურთიერთობას ელინურ სამყაროში გვაროვნულ საზოგადოების ხანაში ჩაეყარა საფუძველი, ხოლო შემდგომი განვითარება კლასიკურ ხანაში ჰპოვა. ამ დროს პროქსენიის მეშვეობით ხორციელდებოდა ძირითადად სავაჭრო, ხოლო ზოგჯერ დიპლომატიური ურთიერთობა, ან ცალკეულ ქალაქებს შორის ან ამ ქალაქების სოვდაგრებსა და სავაჭრო ამხანაგობებსს შორის, სწორედ ასეთი ' ურთიერთობის მოწესრიგება ევალებოდა პროქსენს. პროქსენის მოვალეობაში შედიოდა თავის ქვეყანაში დაეცვა იმ ქვეყნის მოქალაქის უფლებები და სავაჭრო ინტერესები, რომლის პროქსენადაც ის ითვლებოდა, თავის მხრივ იგი იმ ქვეყანამი, რომლის პროქსენიც იყო, რიგი პრივილეგიებით სარგებლობდა. პროქსენად ჩვეულებრივ ირჩევდნენ ისეთ პირს, რომელიც ნავალი იყო საპროექსენო ქვეყანაში, უკვე ჰქონდა ამ უკანასკნელთან დამყარებული გარკვეული ურთიერთობა, იცოდა მათი ენა, ზნე-ჩვეულებანი და ერკვეოდა ამ ქვეყნის ეკონომიურ და პოლიტიკურ მდგომარეობაში. ტიმესითეოსი ყველა ამ მოთხოვნას აკმაყოფილებდა. როგორც ვხედავთ, „ანაბასისის“ ტექსტიდან ნათლად ჩანს, რომ ტიმესითიოსმა კარგად იცოდა მოსინიკების ქვეყანაში არსებული პოლიტიკური ვითარება: მან უთხრა ელინებს, რომ მოსინიკები ორ ნაწილად არიან გათიშულები და ებრძვიან ერთმანეთს ძალაუფლებისათვის. გარდა ამისა, მანვე შეახვედრა ელინებს პირიქითელი მოსინიკები და მათ შორის მოლაპარაკების დროს თარჯიმნის მოვალეო–. ბას ასრულებდა. 139 59. ერთი მთლიანი ხისაგან გამოთლილი ნავები(7:2.010V |IL0V6-ს2.6V) გავრცელებული ყოფილა მთელ კოლხეთში ჰიპოკრატე ფასისის–-რიონის აუზის მცხოვრებთა შესახებ გადმოგვცემს: „ისინი ცოტას დადიან ფეხით ქალაქებსა და ნავთსადგურებში, არამედ დაცურავენ აღმა-დაღმა ერთ ხეში ამოღებული ნავებით, რადგან არხები ბევრია“ (თ. ყაუხჩიშვილი, ჰიპოკრატეს ცნობები საქართველოს შესახებ, თბილისი, 1965, გვ. 45, იხ. აგრეთვე მ. გეგეშიძე, წყლის ტრანსპორტი, მიმომხილველი, 1953, გვ. 241). 60. მეტროპოლისი (M»უLი46X07'C)–აქ როგორც ტექსტიდან ჩანს, მოსინი– კების ქალაქის ხასიათსა და დანიშნულებას კი არ აღნიშნავს, ე. ი. მისი მთავარი ქალაქობის შინაარსს კი არ გადმოგვცემს, როგორც ეს დრილების შესახებ ცნობაშია (#I18ხ., V, 2, 3), არამედ საკუთარი სახელია ამ ქალაქისა. ირკვევა, რომ ქალაქის ამგვარი სახელწოდება, რომელიც ჩვენს შემთხვევაში ადგილობრივი სახელის ბერძნულ თარგმანს უნდა წარმოადგენდეს, გამონაკლისი არ არის და იმ დროს მას სხვადასხვა ქვეყნის ქალაქი ატარებდა. ეს სახელწოდება დაკავშირებული იყო ღმერთთა დედის კულტთან, რომელიც ესოდენ გავრცელებული იყო მცირე აზიაში და აღნიშნავდა მოცემული ქალაქის „დედა ქალაქობას“, ან უკეთ, „დედის ქალაქობას“, ე. ი.ამ ქალაქების დაარსება მიეწერე– ბოდა ღმერთების დედას, ანდა ნიშნავდა იმას, რომ ისინი · ღმერთთა დედის სახელზეა აგებული. ამ მხრივ საინტერესო განმარტება აქვს სტეფანე ბიზანტიელს: „მეტროპოლისი, ფრიგიის (ქალაქი), დაფუძნე– ბული ღმერთთა დედის მიერ (§Xბ +7C სუ”იბ «თV 96CთV), როგორც ამბობს ალექსანდრე, წიგნმი „ფრიგიის შესახებ“. არის ფრიგიაში მეორე ქალაქი ამავე სახელწოდებით. მესამე ლიდიაშია, მეოთხე თესალიაში, მეხუთე აკარნანიაში, ეთნიკურია „მეტროპოლიტეს"“. მე– ექვსეა დორიებისა. მეშვიდე პონტოში მცხოვრებ მოსინიკებისა. მერვე სკვითიაშია. მეცხრე ევბეაზე. მეათე ზემო თესალიაში“ (გეორგიკა, II1, გვ. 282. იხ. აგრეთვე თ. მიქელაძე, ქართველი ტომებისა და ბერძხული სამყაროს ურთიერთობის გენეზისისათვის, გვ. 193, 194). 61. ამ ცნობიდან ირკვევა რომ. მოსინიკებთან მიმდინარეობს მწვავე სოციალური ბრძოლა, რომელშიც ასახულია გვაროვნული წყო– ბის რღვევა (იხ. შესავალი წერილი, გვ. 58). 1 იგულისხმება ძვ. წ. 1 ს მწერალი ალექსანდრე პოლიჰისტორი (გეორგიკა, I)), გე. 286, უნშ. 1). 140 62. შდრ. ანაბასისი, IV, 7, 16. 63. მოსინიკების მეფეებში სპეციალისტები მართებულად უნდა გულისხმობდნენ კულტის მსახურებს, ქურუმებს (M. II. Mმ%CIIM088მ, გყაფყისგ 0002 I0I0-80C010ყII0I0C IIი0I9609M0M00ხM, გვ. 140-–-141). ამის სასარგებლოდ მეტყველებს ისიც, რომ ასეთი მეფე––ბასილევსი მოსინიკებს ერთზე მეტი ჰყავდათ. დიოდორეს ცნობით (XIV, 10, 7) მოსინიკების მეფეები მთელ სიცოცხლეს ატარებდნენ თავის ხის კოშკებში და იქიდან აძლევდნენ ხალხს განკარგულებებს. როგორც ჩანს, ამ განკარგულებებში წინასწარმეტყველება და მისნობა იგულისხმება. სამწუხაროდ, ზუსტად არ არის ცნობილი ამ კულტის მსახურთა კასტა არსებობდა და მათი თანამდებობა მემკვიდრეობითი იყო თუ არა. პომპონიუს მელას ცნობით (5C II, გვ. 117) მოსინიკები მეფეებს ხმის მიცემით ირჩევდნენ(ნ0ყ985 5სIIC-08510 ძი0!)ყსი!). რას ემყარება ეს ცნობა, ძნელი გასარკვევია. 64. სხეულის ტატუირება სხვა ძველ ხალხებთანაცაა დადასტურებული და მაჩვენებელია დატატუირებულთა წარჩინებული წარმომავლობისა (M. II. MმILCIIM08მ, #IIIXIIVყMხIC (1000Mმ I0(0-80C10VIV0I0 II9იVზყლიI0M00ხ9, გვ. 140). 65. ეს ცნობა აშკარად გაუგებრობაზეა აგებული. ამასთან, თუ მას კარგად ჩავუკვირდებით, ისეთი 'მთაბეჭდილება შეგვექმნება რომ თვით ქსენოფონტი არ უნდა ყოფილიყო მოწმე ამ ამბებისა, რადგან იგი თხრობის დასასრულს თავის დასკვნას კი არ აკეთებს, არამედ აღნიშნავს, რომ ლაშქრობის მონაწილეები ამბობდნენ, ასეთ ველურ · ხალხს არ შევხვედრივართო. როგორც ჩანს, ბერძნები მოწმენი გახდნენ ნაყოფიერების კულტთან დაკავშირებული რელიგიური მისტერიისა რომლის ნაწილი იყო კოიტუსის ინსცენირება. ქსენოფონტის აღწერილობიდან ისეთი მთაბეჭდილება გვექმნება», რომ აქ კოიტუსის იმიტაციასთან გვაქვს საქმე, რასაც თან სდევდა როკვა და სხვ. ამასთან, ასე იქცეოდა ყველა კი არა, არამედ საგანგებო ჯგუფი, რომელთაც ქსენოფონტი მდიდრების შვილებს უწოდებს და რომელთა გამორჩეულ მდგომარეობას მათი სხეულის ტატუირება მოწმობს. ქსენოფონტი სხვათა შორის დასძენს: „ისინი ცდილობდნენ შეკავშირებოდნენ ყველას დასანახად ჰეტერებს.., რადგან ასეთი იყო მათი ადათი (V6I+0C)“ ცხადია აქ უნდა იგულისხმებოდეს რაღაც წეს-ჩვე–- ხლება, რიტუალი. აღსანიშნავია ისიც, რომ მოსინიკები თავისიანებ– თან დაკავშირებას კი არ ცდილობდხენ, არამედ უცხოელებთან, მოქი141 რავნეთა ჰეტერებთან. ასეთი რელიგიური რიტუალი დამოწმებულია ბერძნებთან, ფინიკიელებთან და სხვა ხალხებთან და მის სოციალურ შინაარსზე კ. მარქსი და ფ. ენგელსი თავის დროზე ამახვილებდნენ ყურადღებას (იხ. კ. მარქსი, კაპიტალი, ტ. I, 1930, გვ. 94, შნშ. 90; ფ. ენგელსი, ოჯახის, კერძო საკუთრების და სახელმწიფოს წარმოშობა, კ. მარქსი და ფ. ენგელსი, რჩეული ნაწერები, ტ. 1I, 1950, გვ. 262). ამ მხრიე საინტერესოა, რომ კოიტუსი, როგორც ნაყოფიერების სიმბო– ლო ხშირადაა ასახული ქართველი ტომების სახვით ხელოვნებაში. სანიმუშოდ შეიძლება დავასახელოთ სამთავროს სამაროვანზე აღმოჩენილი ფურცლოვანი ბრინჯაოსაგან დამზადებული: სარტყელი, რომელზეც ასტრალურ ნიშნებთან და სხვა სცენებთან ერთად გამოსა– ხულია კოიტუსის სცენა, ანდა ყაზბეგის განძის ცალკეული ნივთები და სხვა. 66. ხალიბები ჭანური ტომია, რომლის კვალი აშკარად ჩანს ვრცელ ტერიტორიაზე მდ. ჰალისის აუზიდან მდ. ჭოროხის აუზამდე უკვე ძვV. 11 ათასწლეულის მეორე ნახევრიდან. ხალიბები ბინადრობდნენ ლითონის საბადოებით მდიდარ მხარეში და მათ იმთავითვე გაითქვეს სახელი, როგორც მელითონეობაში დახელოვნებულმა ტომებმა. მელი– თონეობა, განსაკუთრებით რკინის დამუშავების დაწყების შემდეგ, როგორც ჩანს, ხალიბთა ტომობრივ სპეციალობად იქცა. აკი ამაზე მი– უთითებს სწორედ ქსენოფონტის ეს ცნობაც. ხალიბურმა რკინის ნაწარმმა და თვით ხალიბებმა, როგორც მაღალი ხარისხის ფოლადის ოსტატებმა, ისე გაითქვეს ძველ სამყაროში სახელი, რომ ძველბერძ– ნულ ენაში მათი სატომო სახელწოდება (Xთ/.სს) ფოლადის აღმნიშვნელ სიტყვად დამკვიდრდა. ხოლო უფრო ადრე, მიკენურ ბერძნულში რკინა-ფოლადის აღმნიშვნელ სიტყვად გავრცელებული ჩანს ჭანების სატომო სახელის უძველესი ფორმა. ქსენოფონტის აღნიშხულ ცნობაში იგულისხმება მხოლოდ ხალიბთა ერთი, მცირე ნაწილი, რომლებიც მოსინიკებს დაუმორჩილებიათ. იმ ცნობებიდან კი, რომლებიც ჰარპასოს-ჭოროხისპირელ ხალიბებს შეეხება, ნათლად ჩანს, რომ ხალიბთა ეს გაერთიანება საკმაოდ ძლიერი იყო. მას უსარგებლია სპარსეთის დასუსტებით და თავი დაუღწევია დამორჩილებული მდგომარეობისათვის. მიუხედავად ამისა, ხალიბები ქსენოფონტის დროს დაქსაქსულები და რამდენადმე დეგრადირებული ჩანან, რაც შედეგი უნდა იყოს აქემენიდთა დაპყრობებისა და ამით გამოწვეული ადმინისტრაციულ-პოლიტიკური რეფორმებისა. განსაკუთრებულ ძლიერებას ხალიბთა ტომების გაერთიანებას უნდა მიეღწია რკინის ფართო ათვი-:' 142 სების ხანაში. ურარტულ წყაროში მოხსენებული ხალიტუს დიდი გა–- ერთიანება, რომელიც მეტოქეობას უწევდა ურარტელებს, ხალიბთა ტომების გაერთიანება იყო (იხ. თ. მიქელაძე, სამხრეთ-აღმოსავლეთი შავიზღვისპირეთის უძველესი მელითონე ტომების ლოკალიზაციისათვის, მაცნე, III, 1966, გვ. 126--136; თ. მიქელაძე, სამხრეთ-აღმოსავ– ლეთი შავიზღვისპირეთის უძველესი მელითონე ტომების ისტორიის ზოგიერთი საკითხი, მაცნე, L, 1967, გვ. 86-–-–109, იქვე სათანადო ლიტერატურა). 67. ტიბარენები მეგრულ-ჭანური ტომია. ძველაღმოსავლური წყაროები (მდრ. #II#8, I, 579, 580; #სცIIIIა, 28, 107--110; იხ. აგრე– თვე. ნ, M0Iყ9981, L6 150LI210ი! 10 6:60 #00911600 ძლ! ”აეხმ! (1:3/- იე»წV:თ), I"IVI5Lმ ძლი! 5LVIძ1 0II6იLმI1, V. XXXIII, 1957, ხეII6 I, L0თი, გვ. 225–- 239 მოიხსენიებენ თუბალ-ტაბალის სახელით უკვე ძვ. წ. L ათასწლეულის დასაწყისიდან. ხეთების სამეფოს დანგრევის შემდეგ ტიბარენული ტომების გაერთიანება უძლიერესთაგანი იყო ცენტრალურ მცირე აზიაში. ქსენოფონტის დროს ტიბარენებიც რამდენადმე დეგრადირებული ჩანან და ზღვისკენ არიან მიტმასნილი. ტიბარენების ეთნიკური კუთვნილებისა და : სამხრეთ-აღმოსავლეთი შავიზღვისპირეთის სხვა ტომებთან მათი მიმართების საკითხს მრავალი მკვლევარი შეხებია (იხ. ს. ჯანაშია თუბალ-–თაბალი, ტიბარენი, იბერი, ენიმკის მოამბე, I, 1937, გვ. 185–-- 244; იგ. ჯავახიშვილი, საქართველოს, კავკასიის და მახლობელი აღმო– სავლეთის ისტორიულ-ეთნოლოგიური პრობლემები, 1950, გვ. 11, 14, 18, 128 შმდ. და 229--252; I. #. M06იIMIIII8IMV, XX MCI00MM X068I6M I იV3MV, “6MXIMCM. 1959, გვ. 72--78 და სხვა; გ. მელიქიშვი– ლი, საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხისათვის, 1965, გვ. 18--42; თ. მიქელაძე, სამხრეთაღმოსავლეთი შავიზღვისპირეთის უძველესი მელითონე ტომების ის–- ტორიის ზოგიერთი საკითხი, მაცნე I, 1967, გვ. 86--109). 68. კოტიორა, როგორც ჩანს, თანამედროვე ორდუს ადგილზე მდებარეობდა (იხ. შესავალი წერილი, გვ. 47). 69. ეს პარაგრაფი, როგორც აღნიშნული იყო( იხ. შესავალი წერილი, გვ. 60), მიჩნეულია შემდგომ ჩანართად და ამიტომ „ანაბასისის“ ტექსტის გამომცემლებს ის გამოყოფილი აქვთ. მაგრამ, რაკი ამ პარაგრაფში ასახული მონაცემები „ანაბასისის“ თხრობიდან გამომდინარე– ობს, ხოლო მისი ხასიათი კარგად ეგუება ჩვენი წყაროს თხრობის ხასიათს, საჭიროდ ვცანით მისი თარგმნა. 143. 70. ჰეკატონიმე--სინოპელი მოქალაქე, რომელიც კიროსის მოქი– რავნეებთან გაგზავნილ ელჩობას მეთაურობდა. იგი იყო პაფლაგონიის მმართველის კორიულას პროქსენი (#იგმხ., V, 6, 11). ფიქრობენ ჰეკატონიმეს სახელის პირველი ორი ასო LIC გვხვდება ამ დროის სინოპის მონეტებზე (იხ. M. II. Mმ2MC0MM082, /#IVIMVMIIნ6C I000/მ 10I0- 300X0MV010 II0II90ი0V0MიიხM, გვ. 103--104; VV. VVიძძ!ით:იი, LX. ცმხ810ი, I). 11610მCი, L"60061! 8606Lმ1 ძია Iი0იიმ165 0ძ' #56 M1IილსIL90, +. I, (296. 1, 2-6 6ძ1L., LმII5, 1925, გვ. 198, წV 20). 71. საგულისხმოა, რომ პეკატონიმე კოტიორაზე სინოპელების უფლებებს ასაბუთებს იმით, რომ სინოპმა ეს ქვეყანა ბარბაროსებს (ე. ი. ადგილობრივ მოსახლეობას) წაართვა. ამ ცნობაში ერთი მხრივ აირეკლა ბერძენთა მიერ შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთი სანაპიროს კოლონიზაციის ხასიათიდ ხოლო, მეორე მხრივ, მეტროპოლიასა და კოლინიებს შორის ურთიერთობის თავისებურებაც. ამ ცნობის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ისაა, რომ იგი გვიდასტურებს ბრძოლას, რომელიც მიმდინარეობდა ადგილობრივ მოსახლეობასა” და ბერძენ კოლონისტებს შორის შავი ზღვის სანაპიროთა კოლონიზაციის დროს. (იხ. M. II. MმMCIMM088, #ტიემ”მყყხ ILი000Mმ 1010-30CX09 8010 110Mყ809M0M00%%, 1956; თ. მიქ ე ლაძე, ქართველი ტომებისა და ბერძ-–. ნული სამყაროს ურთიერთობის გენეზისისათვის, საქ. მეცნ. აკად. საზოგადოებრივ მეცნ. განყოფილების მოამბე, ტ. II, 1960, გვ. 164-–198). 72. კორიულა––პაფლაგონიის მმართველი. კორიულას მმართველობის დროს პაფლაგონია იმდენად დიდ ძალას წარმოადგენდა, რომ აღარ ასრულებდა სპარსეთის მეფის ბრძანებებს (#იგხ., V, 6, 8), ხო–- ლო IV ს. 70-იან წლებში პაფლაგონიის მმართველმა ტიიმ საერთოდ უარი განაცხადა სპარსეთის მორჩილებაზე. პაფლაგონიის აღმოსავლეთი საზღვარი საერთოდ მდ. ჰალისის ქვემო წელზე გადიოდა, ხოლო კიროსის მოქირავნეთა ლაშქრობის დროისათვის ეს საზღვარი გადმოწეული იყო ქ. კოტიორას მიდამოებამდე. ფიქრობენ, რომ ეს იყო შედეგი კორიულას მნიშვნელოვანი დაპყრობისა (იხ. M. II. MმVC0IMIM08მ, #ტ8IMს8ნIC LI00078მ 1I0I0- 50C70MM000 IIიძ96ის0M0ისი. M.–--., 1956, გვ. 103 და შმდ). 73. პარმოსტი ეწოდებოდა მოხელეს, რომელსაც სპარტელები აგზავნიდნენ მმართველად დამორჩილებულ ქალაქში. როგორც ჩანს, ეს სახელწოდება ასეთივე თანამდებობის პირის აღსანიშნავად სხვა · ბერძნულმა სახელმწიფოებმაც შეითვისეს. 144 74. აქ, ცხადია, ფასისში და ფასიანთა ქვეყანაში მდ. არაქსი და ბასიან-ჰასანაყალას მხარე არ იგულისხმება თუ ვივარაუდეათ, რომ ქსენოფონტი არგონავტების მითის შედარებით გვიან ინტერპრეტაციას ემყარება, მაშინ ფასისი ამ შემთხვევაში უდრის მდ. რიონს, ხოლო ფასიანთა ქვეყანა––რიონის მხარეს, ე. ი. ისტორიულ კოლხეთს. ამ ცნობაში ორი რამ იქცევს განსაკუთრებულ ყურადღებას: ერთი რომ ქსენოფონტი ამ მხარესაც ფასიანთა ქვეყანას უწოდებს და მეორე: მას მიაჩნია, თუ იგი რაღაც ცნობას ეყრდნობა, რომ კოლხეთში აიეტის შთამომავალი მეფობს. 75. ჰესპერიტებსა და ფასიანებს, როგორც ვხედავთ, ერთი მმართ– ველი ჰყოლიათ. მაშასადამე ეს ორი ტომი უნდა ყოფილიყო გაერთიანებული ერთ ადმინისტრაციულ ოლქში; რომელსაც ტირიბაზი განაგებდა. მაგრამ, როგორც „ანაბასისის“ სხვა ადგილიდან ირკვევა, ტირიბაზი იყო სატრაპი არა მარტო ჰესპერიტებისა და ფასიანებისა, არამედ დასავლეთ არმენიისაც (შდრ. #იეხ., IV. 4, 4). ეს იმას ნიშნავს, რომ ეს სამი ქვეყანა (ფასიანებისა, ჰესპერიტებისა და დასავლეთი არმენია) ერთი მეორის მეზობლად მდებარეობდა. ფასიანებისა და დასავლეთ არმენიის ლოკალიზაცია მეტ-ნაკლებად ზუსტად განისაზღვრება. დასადგენია ჰესპერიტების ადკილსამყოფელი. ზემოთ ნაჩვენები იყო, რომ ბერძენი მოქირავნეები სამხრეთიდან ჩრდილოეთით მოემართე– ბოდნენ და დასავლეთ არმენიაში მოსვლამდე მათ გაიარეს კარდუხების ქეეყანა და აღმოსავლეთი არმენია, რომელსაც ორონტი განაგებდა. მაშასადამე, დასავლეთ არმენიის სამხრეთით მდებარეობდა აღმოსავლეთი არმენია, ხოლო ამ უკანასკნელის სამხრეთით-–-კარდუხების ქვეყანა და აქ ჰესპერიტების ყოფნა გამოსარიცხია. შემდეგ მოქირავნეებმა გა– დასერეს მთელი დასავლეთი არმენია აღმოსავლეთიდან დასავლეთამდე. ვიდრე ფასის-არაქსის სათავეებამდე და ჰესპერიტებს არსაო არ შეხვედრიან. ამის შემდეგ გაიარეს ფასიანების ქვეყანა, რომლის ჩრდილოეთით ტაოხები და ხალიბები ცხოვრობდნენ. მაშასადამე, ჰესპერი–- ტების ადგილსამყოფელი ჩრდილოეთითაც გამოსარიცხია. ქსტნოფო5- ტმა არ იცის რა ხდება ფასიანების სამხრეთით და დასავლეთი არმენი– ის სამხრეთ-დასავლეთით, რადგან იქ მასარ გაუვლია. სწორედ ამის გამო ჰესპერიტებზე „ანაბასისში“ არავითარი ცნობები არ მოიპოვება: ქსეხოფონტმა ხომ მხოლოდ ის ქვეყნები აღწერა, .რომელთა გავლაც მას მოუხდა. ხოლო ცნობა, სადაც ჰესპერიტები არიან მოხსენებული, როგორც ზემოთ გვქონდა აღნიშნული, რომელიღაც კარგად ინფორმირებული რედაქტორის ჩანართადაა მიჩნეული. ამრიგად, ჰესპერი10, თ, მიქელაძე 145 ტები, როგორც ჩანს, ცსოვრობდნენ ფასიანების სამხრეთით ტიგროსის სათავეებთან, იქ, სადაც მდებარეობდა პროვინციას რომელსაც სტრაბონი სვისპირიტს (ასთ>X0CI+C) უწოდებს (51+გხ., XI, 48; X1, 14, 9; XI, 14, 12; სტრაბონის ამ ადგილების ინტერპრეტაცია იხ. პ. ინგოროყვა, გიორგი მერჩულე, გვ. 506, 507 და შმდ. იქვე ლიტერატურაც). ჰესპერიტებისა და სვისპირიტის სახელებს შორის კავშირი აშკარაა. მეორე მხრივ ჰესპერიტებს აკავშირებენ ჰეროდოტეს სასპეირებთან (Lს0ისთმი-I10V0L, ,,5081. V0I0 L6ი((63 ხI5§ 1Lგიც7სიL“", Cიით0ი, ჩ. IV, II6(L 6, ცილIIIი, 1928, გვ. 348; LL, VIII, სათანადო სიტყვა), ხოლო ამ უკანასკნელთ იბერებთან. სა აღიარებულია ქვეყნის აღმნიშვნელი სახელების მაწარმოებელ პრეფიქსად (იხ. გ. მელიქი–- შვილი, საქართველოში კლასობრივი საზოგადოებისა და სახელმწიფოს წარმოქმნის საკითხისათვის, თბილისი, 1955, გვ. 97). 76. ეს ცნობა განხილული გვაქვს სპეციალურ წერილში, იხ. თ. მი - ქე ლაძე, ქსენოფონტის „ანაბასისში“ დაცული ერთი ცნობის შესახებ, საქ. სსრ მეცნ. აკად. მოამბე, ტ. XXII, # 2; 1958, გვ. 249--255.