არსენ სუხანოვი

უცხოური წყაროები საქართველოს შესახებ

საქართველოს ისტორიის რუსული წყაროები

წინასიტყვაობა

არსენ სუხანოვი

(1600-1668)

იერომონახი არსენი (ერისკაცობაში ანტონ პუტილის ძე სუხანოვი) დაიბადა 1600 წელს სოფ. სპიცინოში (ფსკოვის ოლქში) გაღარიბებული აზნაურის ოჯახში. ახალგაზრდობაშივე აღიკვეცა ბერად არსენის სახელით მონასტერში, სადაც შეისწავლა ბერძნული, ლათინური და პოლონური ენები. ძალიან იყო დაინტერესებული ხელნაწერების შეძენა-შესწავლით.

1637 წელს არსენი სუხანოვი თავად ფედორ ვოლკონსკის ელჩობასთან ერთად ესტუმრა კახეთს, მეფე თეიმურაზს. არსენს დავალებული ჰქონდა შეეგროვებინა ყოველგვარი ცნობები თეიმურაზის სამფლობელოს საერო თუ სასულიერო ცხოვრებაზე. 1649 წელს არსენი იერუსალიმის პატრიარქ პაისიოსთან ერთად გაემგზავრა კონსტანტინოპოლში, თუმცა იქამდე ვერ ჩააღწია. 1651 წელს არსენი მეფის დავალებით კიდევ ერთხელ გაემგზავრა წმინდა მიწებისაკენ, მოიარა ქიოსი და როდოსი, ეგვიპტე, სინას მთა, იაფა და ალექსანდრია. უკან არსენი დაბრუნდა მცირე აზიის, საქართველოსა და კავკასიის გავლით და 1653 წელს დაბრუნდა მოსკოვში. 1654 წელს პატრიარქ ნიკონის დავალებით არსენი კვლავ გაემგზავრა ათონის მთაზე. მისი მიზანი იყო შეეძინა და მოსკოვში ჩამოეტანა ძველი ბერძნული ხელნაწერები. მართლაც მან მოახერხა შეეძინა და მოსკოვში ჩაეტანა 700-ზე მეტი ბერძნული და ქართული ხელნაწერი. ეს ხელნაწერები გახდა საპატრიარქო ბიბლიოთეკის მშვენება.

1665 წელს არსენი დაბრუნდა თავისი უკანასკნელი მოგზაურობიდან და ჩამოიტანა იერუსალიმიდან მაცხოვრის ტაძრის მოდელი, რის საფუძველზეც ააგეს აღდგომის ეკლესია ახალიერუსალიმის მონასტერში მოსკოვის ოლქის ქალაქ ისტრაში. გარდაიცვალა არსენ სუხანოვი 1668 წლის 14 აგვისტოს მოსკოვში. დაკრძალულია წმინდა სერგის სამების ლავრაში.

არსენი სუხანოვის მოგზაურობიდან საქართველოს შესახებ ცნობები ამოკრეფილია მისი თხზულებიდან "ПРОСКИНИТАРИЙ АРСЕНИЯ СУХАНОВА".

პუბლიკაცია

1965 - იასე ცინცაძე - ვასილ გაგარასა და არსენ სუხანოვის ცნობები საქართველოს შესახებ

ტექსტი

ქართული ტექსტი

არსენ სუხანოვის პილიგრიმობა

ცნობები საქართველოს შესახებ

(ივლისის) ოცდაორ დღეს საღამოს ჟამს შემახაში მივედით. აქ ციხის მახლობლად ბაჟი აიღეს... შემახაში მისვლისას, არსენმა რუსი ვაჭრები მოძებნა და ამბავი გამოკითხა, მათ თქვეს რომ რუსეთში არ გვიშვებენო. არსენი არ გამოცხადებულა შემახის ხანთან (საშუამდგომლოთ) იმიტომ რომ (შეეშინდა) ისიც ვაჭრათ არ ჩაეთვალათ. (არსენმა) თავისი ბარგი–ბარხანა და პური რუს ვაჭრებს მიაბარა და კაცი იქირავა. აგვისტოს მე-18 დღეს საქართველოში გავემგზავრეთ თბილისში, როსტომ-ხანთან. აგვისტოს 29 დღეს ნავებით მდინარეზე გადავედით თეიმურაზის ტერიტორიაზე, ახლა კი ამ მიწა-წყალს როსტომ-ხანი ფლობს. აქ გადასასვლელია და არსენმა ბაჟი გადაიხადა ხუთი ეფიმკა.

თავი 30. 7161 (1653 წ.) წლის, ოთხშაბათს, რიჟრაჟზე დილით, ქვით ნაგებ მონასტერში მივედით, ახალი იყო სულ, მაგრამ ცარიელი იყო, ხოლო სოფლები მთაზეა (გაშენებული) ტყეში. ის ტყე გავიარეთ და ღამე ველზე გავათიეთ დაბლობში. მეორე დღეს დიდ მდინარეზე გადავედით და ღამე მუხნარიან ჭალაში გავათიეთ. აქედან მთაზე და მთის ქვემოთ მრავალი მონასტერი მოჩანდა მესამე დღეს, რიჟრაჟზე, კახეთისა და თბილისის საზღვარზე გადავედით და წირვის ჟამს თბილისის მინდვრებამდე მივაღწიეთ და იქ დავდექით.

მე-4 დღეს თბილისში მივედით და ქართული მონასტერი მოვძებნეთ, აქ ორი ზანგი ცხოვრობს, რომელთაც ბერძნული იციან და ამათთან დადგა არსენი... მეათე დღეს თბილისიდან გავედით და ელისე თბილელ ეპისკოპოსთან წავედით. იმავე დღეს ეპისკოპოსი როსტომ-ხანის მახლობელ კაცთან წავიდა არსენისათვის დახმარების სათხოვნელად.

13 (სექტემბერს), წირვის ჟამს, როსტომ-ხანთან მივედით და აქ თარჯიმანი, რუსი მხატვარი, ივანე მოვძებნეთ, რომელიც თეიმურაზს გამოუგზავნეს (რუსეთიდან).

17 (სექტემბერს) კათალიკოსმა არსენის (კაცი) გამოუგზავნა. სანოვაგით.

18 (სექტემბერს), სანოვაგის გამოგზავნის გამო მადლობის გადასახდელად, არსენიმ კათალიკოსი ინახულა. კათალიკოსმა არსენი სადილზე მიიწვია თავისთან ახლო დასვა მარცხენა მხარეს და მჯდომარე ამბობდა: ჩვენი მეფე (ხანი) თუმცა მაჰმადიანი არის, მაგრამ ჩვენს მიმართ მოწყალეა, მისგან არავითარი საწყენი არ შეგვხვდენია. თქვენი ხელმწიფე რომ ჩვენს ქვეყანას დაიკავებდეს ჩვენ ხანს ეს გაუხარდებოდა კიდეც.

იმავე დღეს როსტომ-ხანმა არსენს თარჯიმანი გამოუგზავნა გასაგებად, თუ რისთვის ჩამოვედი (თბილისში), და არსენმა უპასუხა: გავიგე მე რომ როსტომ-ხანმა სრულიად რუსეთის ხელმწიფეს და მეფეს, დიდმთავარს ალექსი მიხეილის ძეს, თავისი ელჩი გაუგზავნა და ხელმწიფის ბრძანებულებით ყოველგან მას (როსტომ ხანის ელჩს) ქალაქიდან ქალაქამდე საბარგულები, სანოვაგე და მხლებლები რამდენიც დაჭირდება იმდენი ეძლევა, ხოლო მე არაფერს ამის მსგავს არ ვითხოვ, მხოლოდ ამას ვეაჯები, რომ როსტომ-ხანმა ჩემი თერგამდე გადაყვანა-გაცილება ბრძანოს. იმიტომ რომ შემახიდან რუსებს არ უშვებენ მოსკოვისაკენ. როსტომ-ხანმა არსენის ერთი წერილი გამოუგზავნა და ბრძანა იგი შემახის ხანისათვის მიმერთმია, ხოლო მეორე (წერილი) მდივნისათვის გადასაცემად და ეთქვა: თუ გაგატაროს შემახის ხანმა შენც წადი, და თუ არ გაგატაროს, დაბრუნდი ჩემთან და მე შენ მთების გზით გაგისტუმრებო.

19 (სექტემბერს) არსენმა წერილი წამოიღო და წამოვიდა იმავე დღეს არსენი ელისე თბილელ ეპისკოპოსს ეწვია.

21 (სექტემბერს) არსენი კავთისხევის მონასტერში წავიდა წმიდა ნაწილების სანახავად. ეს მონასტერი სასწაულებრივი საეკლესიო ნაგებობაა, გარედან იშვიათი ქვითაა აგებული, ორ მაღალ მთებს შორის დგას. შენობები აქ გაცილებით დიდი ყოფილა, მაგრამ ყველა დაქცეულია, მხოლოდ საყდარი საოცარია ყოვლად – წმ. ღვთის მშობლის სახელობისა. აქ წმიდა ესტატე მოწამის ნაწილებია, წმ. ევგენის მუხლის ძვლები, თავის ძვალი, წმ. გიორგის შუბლის ძვალი, იოანე ნათლისმცემლის კბილი, წმ. თომა მოციქულის მთელი თავი, მხოლოდ ძვალია. დიდი კეთილსურნელება და სხვა მრავალი წვრილი ნაწილები.

თბილელი ეპისკოპოსი როსტომ-ხანის მეუღლის სულიერი მამაა, კაცი მშვიდი და კეთილმომქმედი. ის შეეკითხა არსენის სრულიად რუსეთის ხელმწიფისა და მეფის, დიდი მთავრის, ალექსი მიხეილის-ძის შესახებ, თუ ხელმწიფე ვისი მოდგმისაა, ბორის მეფის თუ სხვა რომელიმე მეფის. არსენმა უპასუხა: სრულიად რუსეთის ხელმწიფე-მეფე და დიდი მთავარი ალექსი მიხეილის-ძე შვილის-შვილის-შვილია სრულიად რუსეთის ხელმწიფე–მეფის, დიდი მთავრის ივანე ვასილის-ძის, ხოლო ივანეს შვილის, სრულიად რუსეთის ხელმწიფე – მეფის დიდი მთავრის თევდორე ივანეს ძის შვილის-შვილია (ალექსი), ხოლო მამა მისი, ნეტარ სახსოვარი სრულიად რუსეთის ხელმწიფე – მეფე და დიდი მთავარი მიხეილ თევდორეს-ძე, ბიძაშვილი იყო სრულიად რუსეთის მეფის და დიდი მთავრის თევდორე ივანეს-ძის, ხოლო შვილიშვილი იყო სრულიად რუსეთის მეფის და დიდი მთავრის ივანე ვასილის-ძის. ეპისკოპოსმა სთქვა: გაგვიგონია ჩვენ მეფე ივანე ვასილის-ძის შესახებ, მრისხანე ხელმწიფე იყო.

ეპისკოპოსი აგრეთვე ამბობდა: გავიგეთ ჩვენ, რომ ყუმუხები რუსეთის ხალხს ემტერებიან. განა რუსეთის ხელმწიფეს არ შეუძლია ყუმუხებს (სამაგიერო მიუზღოს)? რათ უთმენს ამდენს მათ. ბრძანოს და მათ მურზები დააჭერინოს და ჩამოახრჩობინოს, იმათ ადგილზე თავისი დასვას და ამ გზით ყველა მისი, ხელმწიფის, მორჩილი იქნებიან.

არსენმა უთხრა: რას ამბობ, ხელმწიფეს ყუმუბებთან გამკლავება არ შეუძლიაო? მარტო ერთ თერგს შეუძლია (გამკლავება), არამც თუ ასტრახანი შევაწუხოთ ყუმუხებისათვას. მაგრამ ჩვენი ხელმწიფე მოწყალეა, სისხლის დაღვრა არ უნდა გამოუძიებლათ. როცა ხელმწფე მათ დანაშაულს გამოიძიებს, არ აპატივებს მათ.

ეპისკოპოსმა კი თქვა: ხელმწიფე რომ როგორმე ყუმუხებს დაიპყრობდეს, მაშინ კახეთიც მისი სახელმწიფოს შეიქმნება, ხოლო როგორც კი კახეთს დაიჭერს თბილისიც მისი, ხელმწიფისავე, გახდება.

არსენმა იკითხა: რამდენი კაცი იქნება საჭირო, რომ შაჰს წინ აღუდგეთ და შაჰის ბატონობისაგან გამოგიხსნათ და შემდეგ დაგიცვათ, ოცი ათასი საკმარისი იქნება თუ არა?

ეპისკოპოსმა თქვა – ცოტა იქნებაო, აღებას და კარგად დაუფლებას, ისე რომ ხელმწიფის სახელის ხსენებაზე შიში აძრწოლებდეს, ორმოცდაათი ათასი კაცი დასჭირდებაო, არსენი შეეკითხა: თქვენი რამდენი კაცი იქნება? ეპისკოპოსმა თქვა: როსტომ-ხანს სააღწერო დავთარში შეტანილი ქართველები ოცდაოთხი ათასი ჰყავს, კახეთს გარდა, თეიმურაზს რომ წაერთვა, ხოლო კახეთში თორმეტი ათასი იქნება. ეპისკოპოსმავე თქვა: ჩვენ გვახსოვს რომ, როცა მოსკოვში მეფე ბორისი იყო, მან ელჩები გამოგზავნა ჩვენში და მეფის ვაჟიშვილი ითხოვა, ახლა კი შვილიშვილი და დედამისი თხოვა თეიმურაზს, რათ სჭირდება (რუსეთის) ხელმწიფეს ეს და რა უნდა გამოვიდეს აქედან? ყიზილბაშების შაჰი საგანგებოდ გზავნის (კაცებს) სხვადასხვა ადგილებში ლამაზი ბიჭების ასარჩევად...

არსენი ფიცით უმტკიცებდა, რომ სრულიად რუსეთის ხელმწიფეს მეფეს და დიდ მთავარს ალექსი მიხეილის-ძეს ასეთი საქმეები არასოდეს არ აქვს, თუ არ დედათა სქესთან და ისიც მხოლოდ თავის დედოფალთან.

ეპისკოპოსს და სხვა მასთან მყოფთ გაუკვირდათ, დიდებული საქმეა თუ ეს ასე არისო. მაგრამ იკითხეს: მაინც რა სარგებლობა აქვს ხელმწიფეს ამ საქმით (უფლისწულები რომ მიჰყავს)?

არსენმა უპასუხა: სრულიად რუსეთის მეფე ხელმწიფეს, დიდ მთავარს, ალექსი მიხეილის ძეს მრავალ სხვადასხვა ქვეყნის ხელმწიფის შვილები ემსახურებიან, ხოლო თეიმურაზის შესახებ ხელმწიფემ იცის, რომ ის სიღარიბეში და ექსორიაში მყოფია, ამიტომ ხელმწიფემ ერთი (უფლისწულის) წაყვანა ინება.

სამარცხვინო საქმის გამო მათი მითქმა-მოთქმის შესახებ, არსენმა მოსკოველ ხატის ოსტატისაგან, ივანე დანილოვისაგანაც, მოისმინა. მან არსენს მოუთხრო, რომ ისინი ასე ფიქრობენ ქართველ უფლისწულის (ერეკლე ბატონიშვილის, ი. ც.) შესახებ. მასაც (ივანე დანილოვს) ფიცით უმტკიცებია, რომ ასეთი საქმეები ხელმწიფეს არ ჩვევია.

ეპისკოპოსმა მომითხრო აგრეთვე, რომ კახეთში თითქოს ერთი მთა არის, რომელშიაც სუფთა ვერცხლის მადანია თითქოს, მაგრამ ამ მადანს ჩვენ ვმალავთ და არ ვაცხადებთო, რადგანაც შაჰმა რომ ეს გაიგოს, ჩვენში ქრისტიანობის ფესვს ამოაგდებს, როგორც კი მადნის დამუშავებას დაიწყებს. და სხვებიც ამასვე ამბობენ, მოსკოველმა ხატის ოსტატმა ივანემაც თქვა: ჭეშმარიტად ასე არისო, მე თვით ვნახეო, ხოლო (ელისე) ეპისკრპოსი იქ წავიდა კახეთში, უნდოდა თბილისში არსენისათვის იმ მადანის ნიმუში გამოეგზავნა. მაგრამ არსენი ვერ დაელოდა და წამოვიდა, რადგანაც მას ამხანაგები დაემგზავრა შემახისაკენ.

თავი 31. 24 (სექტემბერს) ეპისკოპოს ელისესაგან არსენი თბილისში გაემგზავრა და ღამე მცხეთის მონასტერში გაათია. ის მონასტერი ქვის ზღუდით არის, როგორც ციხე-სიმაგრე პალატები ქვის იყო დიდი ორ სახურავიანი, ზოგიერთი ჩამონგრეულია, დგას ცარიელები. მონასტრის შუაში საოცარი საყდარია დიდი, მაღალი და მშვენიერი, თეთრი ქვით ნაკეთები, ფანჯრის გრეხილებით და მრავალ ადგილას მწვანე ქვაა ჩაშენებული ექვს საყრდენზე. საყდრის შიგნით შუა ადგილზე მარჯვენა მხარეს პირველ სვეტთან ორ ბოძს შორის მწკრივში ოთხკუთხიანი ბოძი დგას სიმაღლით სამი საჟენი, ქვევიდან ყრუთ არის დაშენებული, ხოლო ზევით ოთხს ბოძალათ. ამ ოთხ ბოძალზე ქვის თაღია კარავივით, გადახურულია ფიქალი ქვით. ქვემოთ თვით მიწაზე ამ სვეტთან, თითქოს პაწაწინა სახატე ნიში იყოს, ფარდით არის ჩამოფარებული და მის პირდაპირ ქვაფენილზე საფარია (ფარდაგია) დაგებული. და ამ ფარდაგებზე მოჭედილი ხატები დგას. არსენმა ფარდა გადასწია და სახატე ნიში დაათვალიერა, იგი ღრმა არ იყო, ეტყობოდა ქვა ცოტა ჩამონგრეული იყო, ხოლო იმ სვეტს ქვეშ ქრისტეს, ჩვენი ღმერთის, კვართია ჩადებული, სულ მთელია და დაუზიანებელი. იმ საყდრის არქიელმა, კათალიკოსმა, პატიოსანმა ადამიანმა, რომელსაც თოვლივით თეთრი წვერი აქვს, და ლამაზი ცხოვრებით დამშვენებულია,

თბილელმა ეპისკოპოსმა და ბევრმა სხვამაც არსენს მოუთხრეს, რომ ის ადგილი მცხეთა, ებრაელების მრავალრიცხოვანი ქალაქი იყო. ქრისტეს ჯვარცმის დროს იერუსალიმში ერთი ასისთავი იყო, სახელით ლოგინ, წარმოშობით ამ მცხეთა ქალაქიდან, რომელსაც ერთი და ჰყავდა ქალწული, ცხოვრებით სიყრმის ფრჩხილებითურთ უბიწო. მასთან (ლოგინთან) ერთად იყო ამხანაგი მისი (ლოგინის) იმავე მცხეთიდან, მისი სახელი არსენის დაავიწყდა. და, როცა ლოგინ თავის ამხანაგით იერუსალიმში წავიდა; იმ ქალწულმა ჩვენება, იხილა ჩვენი ქრისტე ღმერთის შესახებ და მრავალჯერ ევედრა ძმასა მისსა, რათა მან მოუტანოს მას ჩვენი ქრისტე ღმერთის რაიმე (ნივთი) საკურთხეველად. ქრისტეს ვნების დროს, როცა ჯარის კაცებმა ქრისტეს სამოსი გაინაწილეს მას (ლოგინს) წილად ხვდა ქრისტეს მთელი კეართი და მან იგი თავის დას წამოუღო. და როცა იმ ლოგინმა მცხეთის მახლობლად მიაღწია, იმ ქალწულმა ჩვენება ნახა ძმის მოსვლის შესახებ და იგი ამაში დარწმუნებული ლოგინის შესაგებებლად გაემართა და მას შეხვდა, გადაკოცნა და ეკითხებოდა, რა მოგიტანია ჩემთვისო. ძმა ეხვეწებოდა სახლში მისვლამდე მადროვეო, ის კი დაჟინებით თხოვდა, გზას უღობავდა თავის ძმას და ეტყოდა: არ გაგიშვებ მე შენ, სანამ არ მომცემ რაც ჩემთვის მოგიტანიაო. მან ვერ აიტანა ეს, მობეზრდა (ამდენი ვედრება) ამოიღო და მისცა მას (კვართი უფლისა). მან გამოართვა იგი მას და მკერდში ჩაიკონა კვართი ქრისტესი და იმ ადგილზედვე გარდაიცვალა. და იმ ადგილს, სადაც იგი თავის ძმას შეხვდა და გარდაიცვალა არსენს უჩვენებდნენ და აქ ტაძარი აშენდა, ხოლო ის ქალწული იმ კვართით დაასაფლავეს, იმიტომ რომ კვართის მისი ხელებიდან გამოხსნა შეუძლებელი შეიქნა და ამ ადგილას მრავალი სასწაული ხდებოდა. შემდეგ, როცა ივერიის ქვეყანა მოინათლა, იმ ადგილას ის დიდი ტაძარი იქნა აგებული, სადაც ქალწული იყო დაკრძალული, იქვე სვეტი აღმართეს, სადაც ახლა დგას.

და მათვე მომითხრეს: რომ ჰყავთ მათ ერთი ქართველი ბერი – წმიდანი, რომლის სახელიც არსენის დაავიწყდა, ცხოვრობს უდაბნოში და ის იმ ლოგინ ასისთავის შთამომავალიაო, ჩვენ საამისო დამამტკიცებელიც გვაქვსო, მათი მოდგმა აქამდეც მომდინარეობს ეს სარწმუნოა (ჭეშმარიტებაა); ჩვენ ქართველები ებრაელების მოდგმისანი ვართო.

თავი 32. იმათვე მომითხრეს, რომ დადიანის ქვეყანაში ყოველთვის ნოემბრის 10 დღეს, ყოველ წელს მთავარმოწამის გიორგის სახელობის ტაძარში სასწაული ხდება. იმ დღესასწაულისათვის ხელმწიფე დადიანი და დადიანის კათალიკოსი, თავის კრებულითა და მახლობელი პირებით მოვლენ და გალობენ მწუხრამდე, შემდეგ გამოვლენ და, იმ გალავნის კარებს, რომელიც იმ ტაძარს გარშემოვლებული აქვს, საკუთარი ბეჭდებით დაბეჭდავენ ხელმწიფე დადიანი და კათალიკოსი, გალავანი კი ქვისაა. მეორე დღეს იმ ბეჭდებს ხელმწიფე და კათალიკოსი გასინჯავს მთელი თავისი კრებულით და მოხსნიან მას და შევლენ გალავანში, აქ კი, არავინ იცის საიდან, გალავნის შიგნით ცოცხალი ხარი აღმოჩნდება. წამოიყვანენ ამ ხარს, იქვე დაკლავენ და დიდი და პატარა ერის ხალხი საჭმელად მიიღებს მას. ამის შესახებ დიდიან-პატარიანა ყველა ფიცით ამტკიცებს, რომ ტყუილი არ არის ეს. ნამდვილი ჭეშმარიტებაა, რადგანაც ღმერთი იმ დღეს ყოველ წელიწადს უხილავად იძლევა ხარს. იმ ხანებში მოხდა ასე, რომ ერთი თურქი ვაჭარი დაესწრო ამ სასწაულს და ყველაფერი მოისმინა, მაგრამ არ იწამა და ყველას ეუბნებოდა, რომ ტყუილი არისო. მეორე წელს სწორედ იმავე დღესასწაულის დროს მოვიდა და ამბობდა, თუ ჩემი ხარი არ იქნება არ დავიჯერებო. და როცა ბეჭდების გახსნის დრო დადგა, წამოიყვანეს ის თურქი და მისი თანადასწრებით ბეჭდები მოხსნეს და, როცა გალავანში თურქის თანხლებით შევიდნენ ნახეს ხარი იქვე მდგარი, ისევე, როგორც სხვა დროს პოულობდნენ. თურქმა ხარი დაათვალიერა და ნახა რომ მისი ხარია, მაგრამ მაინც ვერ დაიჯერა და გაემგზავრა თავის სახლში ხარის სანახავად. მივიდა და ცოლს გამოკითხა სად არის ჩემი ხარიო. ცოლმა უპასუხა, რომ ხარი დაიკარგა უგზო-უკვლოდ და დღეც დაასახელა, როცა ხარი დაიკარგა. თურქი განცვიფრდა და დარწმუნდა, რომ მისი ხარი სადადიანოში იყო, და სწორედ იმ დღეს დაიკარგა, როცა იგი ტაძრის გალავანში იპოვეს. წამოიყვანა თავისი ცოლი, წამოიღო თავისი საცხოვრებელი, მოვიდა სადადიანოში, მოინათლა და ახლაც კი ცოცხალია სადადიანოში.

იმ ხარის რქიდან, რომელსაც იპოვიან და დაკლავენ, არსენმა ღვინო დალია ქართლში, ეს არის გიორგი მთავარმოწამის უსახელოვანესი სასწაული. ყველა ლაპარაკობს, რომ ტყუილი არ არის, ზოგიერთი ამბობს, რომ ეს სასწაული ინახავს სადადიანოს ქრისტიანად. თორემ, თუ არ ეს სასწაული დიდი ხნის წინათ გამუსულმანდებოდა ყველაო. მათ ის ლურსმნებიც აქვთ რომლითაც ქრისტე ჯვარს მიაჭედეს და თოკიც აქვთ, რომლითაც მიკრული იყო (ქრისტე) და ღვთისმშობლის კვართიც აქვთ.

25 სექტემბერს თბილისში მივედი ცხენით.

ოქტომბრის 4, არსენი თბილისიდან შემახაში გაემგზავრა, ხოლო თბილისიდან განჯამდე და განჯიდან შემახამდე მიმავალ არსენს სხვადასხვა ხალხისაგან გზაზე ასეთი სიტყვები ესმოდა: როცა ჩვენ გვკითხავდნენ თბილისის ამბავს, რა ამბავია თბილისში, ჩვენ ასე გავიგეთ თითქოს როსტომ-ხანი (სპარსეთის) შაჰს განუდგაო, ნუთუ ეს მართალიაო და როცა ვუპასუხებდით, რომ როსტომ-ხანი ძველებურად ცხოვრობს და ამისი მსგავსი არაფერი გაგვიგონიაო. შემდეგ ვკითხავდით მათ, რა გეფიქრებათ (რამ შეგაშინათ) ისინი გვეუბნებოდნენ: ამის წინათ ერთი თეიმურაზ-ხანი. იყო მრავალი წელი ვმტრობდით და შაჰმა ძლივს-ძლივობეთ აჯობა, მთელი თავისი ქვეყნის ძალებით ებრძოლა მასო. ახლა, როცა როსტომ-ხანი საქართველოს სამ ნაწილს ფლობს და მასთან თუ ბაშიაჩუკების (იმერლების) მეფეც იქნება, მაგათთან ბრძოლა არავის შეეძლება, ისინი ორმოცდაათი ათასი რომ იქნეს, ჩვენ კი ასი ათასი, მაშინაც ვერ შევძლებთ მათთან ბრძოლას, ჩვენს ქვეყანას მდინარე მტკვრამდე ცარიელს გახდიან, კარავის გამართვის საშუალებასაც არ მოგვცემენო. შემახელი ხანიც ამის შესახებ ეკითხებოდა არსენს და შემახის ხანის მდივანიც.

14 ოქტომბერს შემახაში მივედი, 15-ს თარჯიმან მარკოზ სომხის ხელით უმცროს მდივანთან როსტომ-ხანის წერილი გავგზავნე. მდივანმა წერილი წაიკითხა და თარჯიმანს უთხრა (ჩემს შესახებ): როგორ გავატაროთ ის? ვფიქრობ, რომ ყოვლად შეუძლებელიაო. ცოტა ხნის დუმილის შემდეგ თარჯიმანს უთხრა, რომ არსენი წერილით გამოცხადდეს ხანთან „დივანზე“ (თათბირზე), მე კი ხანს მის შესახებ მოველაპარაკებიო.

16 ოქტომბერს დილით როსტომ-ხანის წერილი ავიღე და მივედი „დივანზე“, აქ მხოლოდ მდივნები ისხდნენ – სულ ორი. არსენი მივიდა და წესისამებრ თავი დაუკრა. მდივანმა არსენის გამოკითხა: მშვიდობით იმოგზაურე თუ არაო, ამასთანავე გამოკითხა როსტომ-სხანის შესახებ, ჯარი შეყრილი ყავს თუ არაო და ახლა სად იმყოფებაო, იკითხა კათალიკოსის ადგილსამყოფელი და თეიმურაზი სად არის ახლაო? არსენმა მოახსენა: როსტომ-ხანი და კათალიკოსი ახლა გორში არიან. თეიმურაზის შესახებ არაფერი ვიციო. ეს მან (მდივანმა) იმისათვის იკითხა, რომ ხმა დარხეულიყო, თითქოს როსტომ-ხანი შაჰს განდგომოდეს, შემდეგ მდივნებმა ერთმანეთში საუბარი დაიწყეს: კარგი იქნება ახლა მისი (არსენის) გამგზავრება (რუსეთში), მასვე დავავალოთ ხელმწიფეს აქაური კონფლიქტის ამბავი შეატყობინოს. როცა იგი რუსეთის ხელმწიფესთან მიაღწევს, იგი ყოველივეს მას უამბობსო. უბრძანეს არსენს ხანისათვის დაეცადა და როცა ხანი მოვიდა, მაშინვე არსენი მოიკითხეს და ხანს წარუდგინეს. ხანმა არსენს ჯანსაღობა გამოკითხა, სად იყო და როგორ იმგზავრა, როსტომ-ხანის შესახებაც გამოკითხა ამბავი. ერთმანეთს შორის ცოტა მოითათბირეს და შემდეგ არსენს უთხრეს: ხანმა შენი გაშვება, გაცილება და წერილის გატანება ბრძანა შამხალთან. უბრძანეს არსენს დაჯდომა. შემდეგ გამოგზავნეს კაცი და არსენს როსტომ-ხანის წერილი გამოართვეს და ბინაზე წასვლა უბრძანეს.

17 ოქტომბერს არსენი მდივანს ეწვია ბინაზე და მდივანმა უთხრა, რომ შამხალთან გასაგზავნი წერილი და გამყოლი მზად არისო. მდივანმა არსენს მოახსენა: ხანმა შენი გამგზავრება და თერგამდე გაცილება ბრძანა, ხოლო შამხალთან წერილს გამყოლის ხელით გაგზავნის, რათა შენ შამხალმა თავის ბრძანებით თერგამდე გაგაცილოს და იქაურ (რუსეთის) ვოევოდას ამის შესახებ ხელწერილი გამოართვას (რომ არსენი მშვიდობით მიაცილეს ი. ც.). ამასთანავე ხანმა თარჯიმანათ ასტრახანელი ვაჭრის, სომეხი ოსკას, გაყოლება ბრძანა. მდივანმავე არსენის უთხრა: ხანმა გიბრძანა შენ, როდესაც მოსკოვში ხელმწიფესთან იქნები, აუწყე ხელმწიფეს, რომ წინანდელი ხელმწიფენი შაჰთან მშვიდობიან დამოკიდებულებაში იყვნენ, არავითარი ომი და შეხლა-შემოხლა მათ შორის არ ყოფილა, ახლა კი თერგზე ყველაფერს მუცალ მთავარს უჯერებენ, ააგეს ციხე-სიმაგრე და ჩერქეზების შევიწროება სურთ, ქარავანიც დაარბიეს და შაჰის ხაზინა მოიტაცეს. ჩვენ ამისათვის ელჩებს ვგზავნით ასტრახანში. ჩვენი ელჩები დიდხანს გააჩერეს და ერთი კაციც მოუკლეს და მისი ქონებაც მიისაკუთრეს. შამხალის წინააღმდეგაც მრავალი კაცი წამოვიდა, შამხალმა კი ისინი მცირე რაზმით დაამარცხა. ამ უსამართლობისათვის შაჰმა ჩვენ, რვა ხანს, თერგზე ლაშქრობა გვიბრძანა და თერგის (ციხე-სიმაგრის) გადათხრის შემდეგ ასტრახანზე წასვლა გვიბრძანა. რატომ გააჩერეს ჩვენი ელჩი ასტრახანში და კაცი რათ მოუკლეს და ქონება რათ მიითვისეს? ქარავანი რისთვის დაარბიეს და შაჰის ქონება რათ მიიტაცეს? აი ამიტომ არ ბრძანა შაჰმა რუსი ვაჭრების გაშვება თავის ქვეყნიდან, მაგრამ ამავე დროს ბრძანა მათი (რუსების) დარბევა და მათი ქონების წართმევა. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ (რუსთ) ხელმწიფემ ეს ამბავი არ იცის, ამას აკეთებენ ვოევოდები და მუცალ მთავარი. ჩვენ ახლა შენ იმიტომ გავალებთ (ამის თქმას), რომ შენ წმიდა ადგილებიდან მოემგზავრები და ხელმწიფესთან გამოცხადდები. წინათ ჩვენც იერუსალიმში დავდიოდით თაყვანის საცემლად ახლა კი აღარ დავდივართ, სხვა ადგილას დავდივართ. და ახლა არ გვინდა ელჩათ გავგზავნოთ სხვა ვინმე, იმიტომ, რომ შენ ელჩზე უკეთესად ეტყვი ხელმწიფეს, როცა მასთან იქნები, ხოლო ბოიარებსა და ვოევოდებს ქალაქებში ამის შესახებ არაფერი უთხრა. ამასთანავე ხელმწიფემ თავისი ელჩის შაჰთან გამოგზავნა ინებოს და თუ შენ გზაზე სადმე (რუსეთიდან გამოგზავნილი) ელჩი შეგხვდეს, უთხარი მას, რომ შეუჩერებლად წამოვიდეს. და თუ მას შამხალის ეშინია, ჩვენ გამოგვიგზავნოს კაცი და საბარგულების (რაოდენობის) სია, ჩვენ მას თერგზე გამოუგზავნით საბარგულებს და კაცებს, რამდენიც მას დასჭირდება, მხოლოდ სწრაფად წამოვიდეს. შაჰმა გვიბრძანა თუ (რუსეთიდან) ელჩი იქნეს, თერგზე (საომრად) არ წავიდეთ, დაველოდებით მანამდე, სანამ შენ თერგამდე მიხვალ და გამყოლს გამოაბრუნებ იმ ცნობით ჩვენთან. და ვოევოდებსაც უთხარი შენ: თუ ელჩი იქნება (აქეთ მომავალი) სასწრაფოდ გამოამგზავრონ აქეთ და თუ არ იქნება ჩვენც თერგზედაც წამოვალთ (სალაშქროდ) და ასტრახანზედაც. ხოლო არსენმა თხოვა, რომ თერგამდე გამყოლი მოეცათ, რათა მას იგი თერგამდე გაეცილებინა შამხალიდან უფრო მეტად (მესაჭიროება გაცილება). ხოლო მან (მდივანმა) თქვა: ძალიან კარგი, ხანს მოვახსენებო ამის შესახებ. არსენმა მდივანს უთხრა: თუ შამხალეთიდან ყველგან კარგად (უშიშრათ) გამაცილებთ, მე ამას თქვენი ბრძანების თანახმად, ხელმწიფეს ვეტყვი ყველაფერს. მდივანმა მითხრა: ნურაფრის გეშინია შამხალისაგან ცუდის, იმიტომ რომ თვით შამხალიც იმასვე დაგავალებს ხელმწიფეს მოუთხრო (რაც ჩვენ დაგავალეთ). არსენმა მდივანს უთხრა, შენ მიმიყვანე შენი ხელით გამყოლთან და ჩემი თავი ჩააბარე, როგორც მან მე აქ მიმიღო, ისეთივე ჯანსაღი მიმიყვანოს თერგზე.

არსენმავე უთხრა მდივანს, თუ თქვენ დარწმუნებული ხართ მე შამხლიდან ჯანსაღად მიმიყვანეთ (თერგზე), მე გავემგზავრები, თუ დანამდვილებით არ შეგიძლიათ, მე არ წავალ, ისევ თბილისში დავბრუნდები როსტომ-ხანთან. მდივანმა თქვა: სრულებით ნურაფრის შეგეშინდება. გაემგზავრე ნუ აყოვნებ. გამყოლსაც არსენმა იგივე ელაპარაკა. გამყოლმაც მითხრა ნურაფრის გეშინია, მე საკუთარ თავზე დაგისვამ და ისე გაგიყვან, მხოლოდ შენ მე ეს სიკეთე მიყავი, რომ ვოევოდებმა თერგზე მისვლისას არ დამატყვევონ. არსენმა გამყოლს სიტყვა მივეცი, რომ ხელმწიფის ვოევოდები მას არ დაატყვევებდდნენ, როგორც ისურვებდა ისე გამოუშვებდნენ. მდივანთან და გამყოლთან შეთანხზების შემდეგ, სრულიად დარწმუნებული გამოვემგზავრე.

შემახში მყოფ რუსებისაგან გავიგონე მე, არსენმა, რომ ყიზილბაშები ამბობდნენ თითქოს შაჰი შემახის ხანზე იყოს ნაწყენი იმისთვის, რომ, როცა შაჰმა მას, ყანდაარზე ლაშქრობის დროს, დასახმარებლად მეომრები მოთხოვა, თავისიანებთან თათბირის შემდეგ, მისწერა შაჰს, რომ საზღვრებზე რუსები მიტევენო და ყანდაარზე ლაშქარს ვერ გამოვგზავნიო, მე წინააღმდეგობის გამწევი არავინ მეყოლებაო: ამიტომ შაჰმა მას მისწერა შენს ქვეყანას მოუარეო, და ხალხის მოშველება აღარ უბრძანა. შემდეგ, როცა რუსმა ვაჭრებმა თხოვეს (შემახის) ხანს და მან რუსების შესახებ შაჰს მისწერა – რუსებთან მე მტრობა არ მაქვს და თავის ქვეყანაში წასვლის ნება მივცეთო, შაჰი (შემახის) ხანზე სასტიკად განრისხდა: ხან მწერსო რომ რუსები მიტევენო, ახლა მატყობინებს რომ მტრობა არა მაქვს (რუსებთანო), ისე გამოდის რუსებთან უნდა წამაჩხუბოსო. ამისათვის შაჰმა ხანის შვილი შერისხა და პატივით დააქვეითა. ამიტომ არის რომ (შემახის ხანს) შაჰთან რუსეთის ელჩის მისვლის ეშინია, შაჰის რისხვას მოელის. სწორედ ამიტომ იყო რომ ხანი არსენს ავალებდა: თუ (რუსეთის) ელჩი ხმელეთის გზით წამოსვლას ვერ გაბედავს და შეეშინდება, გამოგვიგზავნოს ჩვენ კაცი და საბარგულების სია და ჩვენ მას თერგზე გამოუგზავნით საბარგულებს და გამყოლებს რამდენიც მას დასჭირდებაო. (ამას იმიტომ მავალებდა), რომ (ჩანს) სურდა (რუსეთის) ელჩი შაჰზე უფრო ადრე ენახა და გაეგო, რა დავალებით იქნებოდა გამოგზავნილი.

11 ნოემბერს, ხუთშაბათს შემახიდას გავემგზავრეთ, 14-ს, ერთ კვირაში, შაფრანში მივედით, 16-ს შაფრანიდან გავედით და 18-ს, ხუთშაბათს, დარუბანდში მივედით, 22-ს, ორშაბათს, დარუბანდიდან გავედით. დარუბანდში დიდი ხნის ტყვე სიმონ რუსი ელაპარაკა არსენს: (რუსეთის) ელჩი არამცდაარამც ხმელეთის გზით არ წამოვიდესო, 23-ს ბუინაკსში დაბანაკებული არსენი გაქურდეს გამყოლის მეურმეებმა. 24-ს მივედით თარღუს.

თავი 33. დეკემბრის პირველს არსენი შამხალთან გამოცხადდა და, როცა დარბაზში შევიდა დაბალი სალამი მისცა. შამხალმა ჯანსაღობით მოიკითხა და დაჯდომა უბრძანა. არსენს სხვებზე დაბლა სურდა დაჯდომა, მაგრამ მან (შამხალმა) სხვებზე უფრო მაღლა, ვეზირის ქვევით, დაჯდომა უბრძანა. ცოტა ხნის შემდეგ შამხლამა არსენს ჰკითხა: იცი თუ არა თურქული? გამყოლმა უთხრა, რომ მე (თურქული) არ ვიცოდი. არის თუ არა თარჯიმანიო (იკითხა შამხალმა) და გამოვიდა თარჯიმანი და თქვა: არ იცის თურქული. მხოლოდ ბერძნული და რუსული (იცისო). შამხალი ესაუბრა თარჯიმანს არსენის შესახებ, (იკითხა) სად ვიყავი და ახლა სად მივდიოდი. არსენმა უპასუხა: იერუსალიმში ვცხოვრობდი და ახლა მოსკოვში მივდივარო. შამხალმა იკითხა: დიდი ხანია მოსკოვიდან წამოსული ხარ? არსენმა უპასუხა: ამის წინათ მოსკოვიდან ახალგაზრდა, 15 წლის, წამოვედი და შემდეგ ისევ მოსკოვში დავბრუნდი, მას შემდეგ, 7 წელია. შამხალმა იკითხა: მოსკოვიდან რომელი გზით გაემგზავრე იერუსალიმში? არსენმა უპასუხა: პოლონეთისა და ვლახეთის ქვეყნებზე გავლით კონსტანტინოპოლის გზით. და მიბრძანა მე არსენს ისევ დაჯდომა. ცოტა ხნის შემდეგ მისმა ძმამ დამიწყო საუბარი: თქვენ იქ რომ დადიხართ, იქ ვის სცემთ თაყვანს? არსენმა უპასუხა: თაყვანს ვცემთ ღმერთს რომელმაც შეჰქმნა ცა და დედამიწა. კითხვა: ქრისტე როდის მოვა? პასუხი: ეს ჩვენ არ გვიწერია და არ ვიცით რომელ წელს მოვა ქრისტე. კითხვა: როგორ და რა გზით მოვა ის, ზღვით თუ ხმელეთით? პასუხი: მოვა ზეცით, როგორც ღმერთი მთელი ქვეყნის განსასჯელათ. კითხვა: თქვენ წიგნებში როგორ წერია თამბაქოს (მოწევა) ცოდვაა თუ არს? პასუხი: თამბაქოს შესახებ ჩვენ არაფერი არ გვიწერო, ცოდვაა თუ ხსნა. კითხვა: ანშრაფი (წითელი ღვინო) უწმინდურია თუ სუფთა? პასუხო: ძველი აღქმით, დავით და სილომონ მეფეების დროს, აგრეთვე აბრაამის დროს, ღვინო კურთხეული იყო. ეს დავითის და სოლომონის წიგნებშიაც სწერია. და მან (შამხალის ძმამ. ი. ც.) თავისიანებს უთხრა: ეს მართალია, რომ ძველად ასე იყო და (შემდეგ ღვინო) მაჰმადმა დასწყევლა. კითხვა: ღორი უწმინდურია, თუ წმინდა? პასუხი: ძველი კანონით უწმინდური იყო. ახლა, ახალი აღქმით, ჩვენთვის წმინდაა. მან (შამხალის ძმამ) დაიწყო თავისიანებთან საუბარი: ესენი (ქრისტიანები) ასე ამბობენ, რომ, როცა ქრისტე ჯვარს აცვეს და მას დასცინოდნენ, ჯოხით ღორის ხორცი ტუჩებთან მიუტანეს და ამიტომ მათთვის (ქრისტიანებისთვის) წმინდათ იქცა (ღორის ხორცი). შემდეგ (შამხლის ძმამ) ჰკითხა თარჯიმანს ჩემზე: ამას ცოლი ჰყავს თუ არაო. თარჯიმანმა უპასუხა: არა-ო. მან მკითხა: როგორ ცხოვრობთ თქვენ უცილოდო? კარგი არის განა ეს? არსენმა უპასუხა: როცა შენ ცოლი გინდა შეირთო უბიწო ქალიშვილს ირჩევ, რომელსაც თავისი ქალწულობა არ დაურღვევია, თუ მეძავს? მან უპასუხა: უბიწო ქალწულს. არსენმა უპასუხა: შენ უბიწო გიყვარს. ღმერთსაც ასევე უბიწო სული უყვარს, რომელიც ხორციელია. მაგრამ მრუშობისაგან დაიცვა თავი. ასეთები ბევრი იყო ძველ კანონში და ბერები ახლაც ამ წესს იცავენ. ძველ წმინდანთაგან მამებმა უქორწინო (უცოლო) ცხოვრება მიიღეს როგორც ილია წინასწარმეტყველმა და სხვებმა

რუსული ტექსტი

ПРОСКИНИТАРИЙ АРСЕНИЯ СУХАНОВА

ცნობები საქართველოს შესახებ

... В 22 день приехали в Шемаху об вечерни; туть за прадом взяли мыто... Приехав в Шемаху, Арсений сыскал русских торговых людей, и их распросил, и они сказали, что их не пускают де на Русь. И Арсений не являлся шемахинскому хану для того, чтоб и его не приписали к русским торговым людям. И положа свою рухлядь и хлеб у русских людей, нанял человека. Августа в 18 день поехали в Грузию в Тифлис, к Рустем-хану. Августа в 29 день перевезлися реку в судах на Теймуразову землю; а ныне владеет тою землею Рустем-хан; тут перевоз, и мыто платил Арсений пять ефимков.

Г л а в а 30. 161 года, в среду, проехали на заре, по утру, монастырь каменной нов весь, а пуст, и села на горе в лесу; переехав тот лес, ночевали на поле, у долу.

Во 2 день ночевали в дуброве, переехав реку велику; тут было Видеть монастырей много, на горе и по подгорью.

В 3 день на заре переехали границу кахетскую с Тифлисом, в обелню приехали и стали на полях тифлисских.

В 4 день приехали в Тифлис, и сыскали грузинской монастырь; тут живут два арапина, умеют по гречески, тут у них и стоял Арсений.

В 7 день, во вторник, против среды, в третьем часу ночи или в четвертом, месяц гибнул в самой полной луне.

В 10 день поехали из Тифлиса к епископу тифлисскому Елисею. Тогож дня ездил епископ об Арсение бить челом к ближнему человеку Рустем-ханову.

В 13 день, в обедню, приехали к Рустем-хану, и сыскали толмача иконника русского, Ивана, что дан был Теймуразу.

В 17 день прислал католикос с кормом к Арсению.

В 18 день ходил Арсений к каталикосу челом ударить на корму, и каталикос унял Ареения у себя обедать, посадил подле себя с левой руки, и силя говорил; хан де наш аше и Бусурман, а к нам мялостлив, от него к нам никакой обиды нет. Еслибы де государь изволил пашу землю взять, и хан бы наш рад был тому. Тогож дни, Рустем-хан прислал к Арсению толмача спрашивать для чего приехал; в Арсений сказал: слышал я, что Рустем-хан послал к государю царю и великому князю Алексею Михайловичу всея Руси посла своего, и по государеву указу, везде ему по городам дают нодводы, карму и провожаеых колько угодно: а я ничего того не прошу, только о том челом быю, чтобы Рустем-хан велел меня проводить до Терека, потому что из Шемахи русских людей не пускают к Москве. И Рустем-хан прислал Арсению грамоту одну, вёлёл. отдать шемахинскому хану, а другую дал дьяку, и говорил: поедь в Шемаху: буде проводит тебя шемахинской хан, и ты поёдь, а буде ие проводит и ты приедь ко мне, я де тебя чрез горы провожу.

В 19 день Арсений взем грамоту поехал; того же дня приехал к епископу Елисею тифлисскому.

В 21 день ездил в монастырь, зовомый Кафтискеви, смотреть мощей. Монастырь тот чудное стросние церковное, камение редкое снаружи, стоит между двух гор высдких; строение было гораздо велико, все развалилось, только церковь чюдная пречистыя Богородицы. Тут мощи святого мученика Еветратия. кости от колена Евгения, от главы кость, от святого Георгия лоб, кость же, Предтечев зуб, святого апостола Фомы главы вся, кость же; благоухание великое‚ и иные многие мелкие части.

Епископ тифлисской Рустем хановой жене отец духовной смиренной муж и добродетелен, и вспрашивал Арсенйя про государя царя и великого князя Алексея Михайловича всея Русии, которого де он государь рода, царя Бориса ли или много которого царя. И Арсений говорил государь царь и велнкий князь Алексей Михайлович всея Русии правнук царю и великому князю Ивану Васильевичу. Всея, Русии, а внук сыну его царю и великому князю Феодору Ивановичу всея Русии, а отец его государев, блаженные памяти государь царь и великий князь Михайл Феодорович всея Русии, племяник был царю и великому князю Федору... Ивановичу всея Русии, а внук царю и великому князю Ивану Васильевичу всея Русии. И епископ молвил: сдыхали де мы про царя Ивана Васильевича‚ грозный де государь был Епископ же говорил: слышали де мы, что кумыки враждуют нынё с русскими людьми. Иди он государь не сможет с кумыков? Что он терпит им? Велел бы де мурз переймать и перевесть, да Своих бы де посалил на их место, так бы де все ему, государю, были повиины. Арсений говорил: что ты говоришь, что государь не сможет с кумыков; может и Терек един, не токмо Астрахань с кумыками управиться; да государь наш милостлив, крови не хочет проливать без сыску. А как государь сыщет кумытскую вину, не спустит им. Епископ же говорит: как бы государь взял кумыков, и Кахет бы его государства была; а как Кахет возмет, и Тифлис его же, государев, будет. Арсений вспрашивал: сколько надобно людей, чтоб против шаха стоять и вас от шаха отнять и остерегать, тысяч двадцать полно ли? И епископ молвил: мало; чтобы взять и хорошо владеть, чтобы страшно было его государево имя, нало де тысяч пятьдесят. Арсений молвил: а ваших сколько будет людей? И епископ говорил: у Ростом-хана де переписных людей грузинских двадцать четыре тысячи, окроме Кахети, что взята у Теймураза, а в Кахети будет тысяч двенадцать. Епископ же говорил: мы де помним, как был в Москве царь Борис, и он де присылал послов просить паревича, а ныне де приходил посол просить у Теймураза внука и с матерью: на что де ему государю и что в нем будет? Кизылбашской де шах посылает нарочно, по многим местам, выбирать хороших ребят... И Арсений тому клятвою клялся, что таких дел у государя царя и великого князя Алексея Михайловича всея Русии отнюдь не бывает, ниже с женским полом, окроме царицы своей. И епископ и прочии с ним тому удивились, великое де то дело, если так, и говорили: Та что ему государю будет в нем? И Арсений говорил: у государя царя и великого князя Алексея Михайловича всея Русии от многих разных земель государские дети служат; а про Теймураза государь ведает, что он в скудности и в изгнании, и ои государь для того изволил взять одного; а про то скверное дело их помышление слышал Арсений от московского иконника Ивана Данилова; он то Арсению сказывал, что они будто помышляют то про царевича грузинского, и он де також клялся, что таких дел не ведется у государя. Епископ же сказывал, что в Кахети есть де гора, в ней де руда серебренная, самая чистая, и мы де ее таим, и как сведает шах, так де у нас и корень христианский выведет, как пришлет того серебра делать. Да и многие люди то сказывают, и иконник московкий Иван: истинно де так, я де видел; а епископ поехал туда в Кахет, и к Арсению хотел в Тифлис прислать той руды, и Арсений, не длождався, поехал, понеже товарищи случились, в Шемаху.

Г л а в а 31. В 24 день поехал Арсений от епископа Елисея в Тифлис, ночевал в монастыре у Цхета. Тот монастырь ограда каменная как город, палаты каменные были великие двоекровные, иные порушились, а стоят пусты. Среди монастыря церковь чюдная, и велика, и высока, и прекрасна; камень белый, а в подзорах и во многих местах кладен камень зеленый, о шести столпах. Внутри церкви, на середке, на правой стороне, за первых столпом, меж двух столпов, в ряд стоит столп четвероуголен, в высоту сажен трех, снизу заделан наглухо, а вверху на четыре столпика; на тех столпиках свод каменный шатриком, покрыт тесом. Снизу на самой земле у того столпа, якобы киоточка малещенька завешена пеленою, да против его послано по мосту пеленами, и на тех пеленах стоят образы окладные; и Арсений пелену открыл, смотрел киотку, и она не глубока, а знать камение порушено немного; а под тем столпом положена риза Христа бога нашего, цела вся, нерушена. Арсению сказывали – католикос, архирей тоя церкви, муж честен, браду имать белую, яко снег, и житием добрым украшен, и епископ тифлисский и инии мнози: то де место Цхето бывал град жидовский и многолюдный; а во время распятия Христова был во Иерусалиме в воинстве Логин сотник родом от того прада Цхета, имеяй у себя сестру девицу, житием от младых ногтей святу; с ним же был товарищ от того же Цхета, имя ему Арсений запамятовал. И как же Логин с товарищем своим пошел во Иерусалим, и та де девица некое видение виде про Христа бога нашего, и многажды молила брата своего, чтобы он принесей от Христа бога нашего на благословение. Во время страсти Христовы, егда воины разделиша ризы Христовы и тут же досталось по жребью целая риза Христова, и он де принес ее сестре своей. И когда де тот Логин приходит недалеко от Цхета, и той де девице паки явление о пришествии брата ея; она же веру ят, шедши во сретение Логину и срет его, облобыза и нача у него просити, что к ней несет. Он же проси у ней срока до дому; она же прилежно прося, держа брата своего, рече: не пущу тебя, дондеже даси мне, еже ми еси принес. Он же, не стерпя ея докуки, изъем и даст ей. Она же, взем от него, охапився о той ризе Христове и на том месте преставися; и то место Арсению указывали, где она встретила и преставилася, и тут поставлена церковь, и ту девицу погребли и с тою ризою, понеже невозможно было из рук ея изъяти, и от того же места были чудеса многия. Потом де как крестилась иверская земля, и на том де месте учинена та великая церковь Цхето, идеже положена девица и тут столп поставлен, иже и ныне стоит. Да они же сказывали: есть у них некто грузинец чернец, имя ему Арсений запамятовал, житие де самое святое, живет в пустыне, и он де сродник тому Логиву сотнику; да и свидетельство де тому есть у нас, род де их до сих мест идет; то де истина; мы де грузи от жидовского колена.

Г л а в а 32. Они же сказывали: в Даднанской де земли всякой раз ноября в 10 день во вся годы бывает чудо у церкви великомученика Георгия; приедут к тому празднику государь дадианский и католикос дадианский с прочими со всеми властями и ближними людьми, и поют де вечерню, и вышед запечатают ограду, что около тоя церкви, государь своею печатью а католикос своею печатью, а ограда камениая. И на завтре де те печати осмотря сами государь и католикос со всеми властьми, и сняв печати, пойдут во ограду, и тут неведомо откуду обретется внутрь ограды бык живой, и взем де того быка убивают я тут снедают вси мирстии народи, и о том вси от мала даже и до велика вси клятвою говорят, яко не ложно, самая истина, яко невидимо дает бог вола на всяк год на той день неизменно. В то же время случися некоему турчину тут быть торговому, и слыша де он то чудо, не верова, и говорил всем такову речь. На другое де лето приехав опять к тому же празднику, говорил; если да не мой тут бык будет, не иму веры. Егда же время - отпечатать, вземши того турчина и при нем печать сняша, и внидоша в ограду и с турчином, и обретоша вола стоящаго по обычаю, якоже и в прежние лета, и турчин де осмотрел быка, ажно же его бык, и он де еще не веря тому, поехал в дом омотреть своего быка, и приехал к жене, стал вспрашивать, где бык его, и жена де сказала, что бык его пропал без вести, и день сказала в который пропал бык той, и тому де турчин удивился и уверися тому, яко истинный бык его обретеся в Дадианех, и в той день пропал, которого дни обретоша его в ограде у церкви; и взем де жену и живот свой и, пришел в Дадианы, крестися, и ныне де жив в Дадианех. Из того рога Арсений вино пил в Грузех, которого быка обретше убивают и то есть преславное чудо великомученика Георгия. И вси говорят, яко не ложно, инии же говорят, то де чудо держиг Дадиан во христианской вере; а если бы не то чудо, давно бы де вси обусурманились. У них же де и гвозди, ими же пригвожден беХристос ко кресту, и веревка, ею же привязан бе, да риза богородицына. В 25 день приехал в Тифлис.

Октября в 4 день поехал Арсений из Тифлиса в Шемаху; а едучи из Тифлиса Арсений до Кенджн, и от Кенджи даже до Шемахи, дорогою от многих разных людей слышал таковые речи: егда нас вопрошаху они вестей, что в Тифлисе деется: мы де слышахом, яко Рустем-хан отложился? и мы отвещахом, яко Рустем-хан живет по старому, а того не слыхать ничего. Потом вопрошахом их, для чего они блюдутся? И они говорили: прежде сего и один был Темряз-хан, ино де много лет с ним враждовали и насилу де его шах перемог, всею землею воевал его. А как де ныне Рустем-хан владеет тремя частями, да с ним же де и башачинской, и не кому де с ними будет биться, их де будет пятьдесят тысяч, а наших сто тысяч, н то не могут с нами биться; а тут де нашу землю по самую Куру учинят пусту, не ладут де и куренька взвести нам; да и хан шемахинский выспрашивал старина Арсения о том, и дьяк шемахинский. В 14 день приехал в Шемаху. В 15 день послал с толмачем с Марком армянином рустем-ханову грамоту к дьяку меньшему, и дьяк прочет грамоту, сказал толмачу: как де его отпустить? Чаю де никак нельзя; и помолча де опять молвил тодмачу, чтобы Арсений пришел с грамотою на дуван к хану, а я хану про него скажу.

В 16 день поутру Арсений, взем грамоту Рустем-ханову, пришел на дуван, а на дуване сидят только дьяки, два их. И Арсений пришед им поклонился по обычаю; и дьяк спросил Арсения: здраво ли ехал дорогою? и распрашивал про Рустем-хана, нет ли де у него в сборе людей, и где он ныне живет, и где католикос и про Теймураза, где он ныне? И Арсений говорил: Рустем-хан и католикос ныне в Горе, а про Теймураза не ведаю. А то он распрашивал про того, что пронеслась молва, будто Рустем-хан от шаха отложился. Потом стали льяки меж себя говорить: хорошо де его теперь отпустить, да с ним же и приказать, известно учинить государю о злешней смуте; как де он будет у государя, и он де все ему, государю, скажет. И велели Арсению подождать хана. И как хан пришел, тотчас Арсения спросили и поставили перел ханом. И хан вопросил Арсения о здоровьн, и где был, и как ехал, и про Рустем-хана распрашивал. И поговоря немпого меж себя, сказали Арсению; хан велел тебя отпустить и проводить, и грамоту к Шавкалу дать. И велели Арсению посилеть. Потом прислали человека и взяли у Арсения Рустем-ханову грамоту и велели на дом идти. В 17 день Арсений ходил к дьяку на двор и дьяк сказал: грамота тебе к Шавкалу готова и пристав. И говорил дьяк Арсению: велел тебя хан отпустить и проволить до Терека, ак Шавкалу с приставом грамоту пошлем, чтобы тебя Шавкал велел проволить до Терека; и в том бы подпись у воеводы на Тереку взять. Да толмача велел отпустить хан с Арсением астраханкого торгового армянина Оску. Дьяк же говорил Арсению: велел тебе хан говорить. как ты будешь у государя на Москве, учини ему государю, то известно: прежние государи бы вали с шахом в миру, никакой меж их государей смуты не бывало. а ныне де на Тереку все верят князю Мусалу, да поставили ле город, хотят де черкес потеснить, да караван де погромили и шахову казну поимали; и мы для того посылаем послов в Астрахань; и послов де наших держали многое время, да мужика де убили, да и животом его завладели. А на Шавкала де приходили многими людьми; а Шавкал де побил их малыми людьми. И за те де все неправды шах велел нам осьми ханам идти мод Терек, ископав Терек, велел идти и под Астрахань, за что де держали В Астрахани нащего посла и мужика убили и животом завладели, и за что караван погромили к шахов живот поимали? И шах де за то не велел отпускать русских людей из своей земли и также де велел побить и живот их взять на себя; а помышляем де мы, что государь того не ведает, а делают то все воеводы и князь Мусал; и мы де для того с тобой ныне приказываем: ты де едешь от святого места, и ты будешь у государя. Прежде сего и мы в Иерусалим хаживали на поклонение, а ныне не ходим; ходим в иное место. И посла де нам посылать, ино тому же быть, а ты де и лучше посла скажешь государю, как у него государя будешь, а боярам да и по городам воеводам того не сказывай; и чтоб государь де изволил к шаху посла своего послать; а буде ты гле сретишься с послом на дороге, и ты де послу говори, чтобы он ехал, не мешкая; а если де он Шавкала не смеет, и он бы де к нам прислал человека, да и роспись подводам; и мы ему и на Терек пришлем подволы н людей, сколько ему надобно; а чтоб де ехал скоро; приказал де шах, буде есть посол, и нам де не велел идти под Терек; подождем до тех мест, как ты доедешь до Терека и отпустишь пристава своего с тою вестию к нам; да и воеводам скажи: буде есть посол, и они бы посылали его скорее, а буде нет, и мы идем под Терек и под Астрахань. И Арсений говорил, чтобы дал пристава до самаго Тереку, чтобы он проводил его до Терека, от Шазвкала пуще. И говорил: ино де добро, доложу хану о том. Арсений же говорил дьяку: буде везде проводит здорово от Шавкала, и я то по вашему приказу говорить государю буду. И дьяк говорил: отнюдь не опасайся ничего от Шавкала дурного, и Шавкал будет о том же с тобою приказывать государю. И Арсений говорил дьяку: ты возьми меня своими руками и отдай приставу, и какова он меня зде возмет, такова б он меня здорова и на Терек поставил. Арсений же говорил дьяку: буде можете меня проводить от Шавкала здорова, и я поеду, а буде не можете, и я не еду, и поеду в Тифлисе к Рустем-хану. И дьяк говорил; отнюдь не опасайся ничего, поедь не мешкая. Да и с приставом Арсений тоже говорил. И пристав говорил; не блюдися де ничего, я де на голове своей тебя пронесу, токмо де ты мне учини доброту, чтобы де меня воеволы на Тереке не засадили. И Арсений дал приставу слово, что государевы воеводы его не станут держать; как хочет, так его и отпустят, И договорясь Арсений с дьяком и с приставом, поверя им поехал.

Да слышал Арсений в Шемахе от русских людей; говорят де сторонние люди кизылбашские, будто шах на шемахинского хана кручиноват за то, как де шах писал к нему, чтобы прислал он шемахинских людей ратных под Кандагар, и хан де жалеючи своих ратных людей, и посоветовав с ними. писал к нему, будто на его окрайну наступают русские люди, и как де послать под Кандагар, и мне де стоять будет не с кем. И шах де аля того к нему писал, и присылать ему людей своих к себе не велел, а велел держать свою сторону. И после де того по челобитью русских торговых людей писал хан об них к шаху, чтобы их отпустить, а с русскими де людьми у меня вражды нету, и шах де за то на него гораздо гневен учинился, что прежде писал: наступают русские люди. а ныне де пишет; нет вражды; ино де он смущает меня с русскими людьми; и за то де сына ханова от чести своей отЗтавил шах и доправил пеню великую на нем; а как де посол придет к шаху, добре блюдется хан от шаха на себя опалы. И лля того хан приказывал со Арсением; буде посол сухим путем ехать не смеет, и он бы де к нам прислал человека и роспись подводам, и мы де ему и на Терек пришлем подводы и провожатых, сколько ему надобно; а чтобы ему с послом видеться прежде шаха, и от него проведать, что ему годнно.

В 11 день, в четверг, поехали из Шемахи; в 14 день, в неделю, приехали в Шафран; в 16 день поехали из Шафраназв 18 день, в четверг, приехали в Дербент, в 22 день, в понедельник, поехали из Дербента. В Дербенте русской человек Семен в полону живет много лет; говорил Арсению: отнюль де бы посол не ходил сухим путем. В 23 день в Буйниках на стану Арсения покрали приставовы извошики. В 24 день приехали в Тарки.

Глава 33. Декабря в 1 день Арсений ходил в Шавкалу, и вшед в палату поклонился мизко, и Шавкал спросил о здоровье и велел сести. И Арсений хотел сести пониже иных, а он велел выше всех под визирем. И посидев мало, Шавкал вопросил про Арсения: умеет ли по турски? И пристав сказал: не умеет; есть толмач; и толмач выступил и молвил: не умеет по турски, токмо по гречески, да по русски. И Шавкал стал говорить с толмачем про Арсения: где был, и откуда теперь едет? И Арсений молвил: жил во Иерусалиме, а ныне еду к Москве. И Шавкал молвил: давно ли с Москвы? И Арсений молвил: прежде сего сошел с Москвы молод, лет в 15. и опять на Москве был, тому лет с седмь. И Шавкал молвил куды ехал с Москвы во Иерусалим? А Арсений молвил: на польскую и волошскую землю и на Царьград. И велел Арсению опять сесть. И посидев мало, брат его почал говорить: вы ходите туда, кому там кланяетесь? И Арсений молвил: кланяемся богу, сотворившему небо и землю. Вопрос: Христос когда приидет? Ответ: Того у нас не написано, и не ведаем, в котором году приидет Христос. Вопрос: Как он приидет, по морю или по суху? Ответ: Приидет с небеси, яко бог, судити всему миру. Вопрос: Табак в ваших книтах как написано — грех, или нет? Ответ: У нас того ие написано ничего про табак, ни греха, ни спасения, Вопрос: Аншарап (вино красное) чисто ль, или погано? Ответ: В старом законе, при царе Давиде и Соломоне и при Аврааме вино было благословленно, и в киигах написано Давидовых и Соломоновых. И он молвил своим людям: то правда, в старину так было, то проклял наш Махмет. Вопрос: свинья чиста ль, или погана? Ответ: В старом законе была погана, а ныне в новом законе нам чиста. И он стал к своим говорить: так они говорят: как`Христа распяли и поругаючись ему, мясо свиное на дереве приносили к устам его, того де ради им чиста. Потом вспросил толмач: жена у него есть ли? И толмач сказал: нет. И он молвил: да как вы живете без жены? – добро-ли то? И Арсений молвил: ты егда жену себе хочешь взять, чистую девку любишь, которая не нарушила своего девства, или блудницу? И он сказал: чистую. И Арсений молвил: ты чистых любишь, а бог также чистые души любит, которая, будучи и с телом, соблюла себя чистою от блуда; и таких было много и в древнем законе, и ныне иноцы тот закон держат, от древних святых отец прияли безбрачное житие, якоже пророк Илия и иные многие.