گل شڪر/ڏ
۲۵۷ - ڏاهو ڪانءُ کائي گونهن، ڀوري بُربلي کائي شڪر.
ڀوري يعني اياڻي. سياڻيون توڙي اياڻيون ٽن طرحن جون آهن؛ تن ۾ هڪڙي رحماني، ٻي انساني، ٽين شيطاني؛ تن مان هي پهاڪو شيطاني سياڻپ ۽ اياڻپ لاءِ آيو آهي. جهڙو ڪانءَ جي سياڻپ هيءَ آهي، جو ٻين پکين جي آکيرن مان آنا، ٻچا ڪڍي کائي، ته اهڙي سياڻپ جو ڦل اهڙو کاڄ ٿو مليس، جو اهڙيءَ لاءِ گورو نانڪ شاهه جو وچن آهي:
بهت سياڻپ جم جو ڪاڀَو وياپي. گهڻي ڏاهپ موت جو ڊپ ويڙهي.
۽ بربل هڪڙو ننڍڙو پکي ٻارن جي راند ڪرڻ جو آهي، تنهن جي اياڻپ هيءَ، جو ڇوڪرن وٽ سگهي هري، جهنگ وساري؛ تنهن جو ڦل ڇوڪرن جي هٿان مٺاڻ کائي. جهڙو فارسي وارو چوي ٿو:
بنادان آنچنان روزي رساند،
که صد دانا دران حيران بماند. اياڻي کي ڌڻي اهڙيءَ طرح رزق پهچائي،
جو سوَ سياڻا اُن ۾ منجهي رهن.
پر اهڙي سياڻپ توڙي اياڻپ ته گهوري، ۽ سياڻپ اُها گهرجي جنهن سان ڌڻيءَ ملڻ جي واٽ هٿ اچي. ۽ اُها اياڻپ به چڱي، جنهن سان دنيا جا خلل ۽ لچايون ڏانوَ نه اچن.
۲۵۸ - ڏاهو ڪانءُ ٻه ڄنگهو ڦاسي.
ڪانءُ سياڻو پکي آهي، جو اهنجو ڦاسي؛ پر ماري سندس ڦاسائڻ لاءِ اهڙي ڊول سان ڦاهي منڊن، جنهن ۾ سنديس ٻئي ٽنگون ڦاسي پون، جو وري ڇٽي نه سگهي. مطلب هن پهاڪي جو پڻ نمبر ۲۵۷ پهاڪي وارو آهي.
۲۵۹ - ڏُڌو کير ٿڻن ۾ نه پوي.
هي پهاڪو اهڙو آهي، جهڙو ڳالهايل اکر وري وات ۾ نه اچي؛ تنهن وانگي جو ڪم هٿان ڇٽي ويو، سو وري ڪٿان هٿ ايندو. اهڙو بيان نمبر ۴۰۴ واري پهاڪي ۾ پڻ آيو آهي.
۲۶۰ - ڏيڻ سڀ چڱو، بڇڙي هڪڙي گار؛ وٺڻ سڀ بڇڙو، چڱي هڪڙي دل.
يعني هٿان ڏيڻ سڀڪي موچارو آهي، جنهن مان سڀڪو راضي ٿئي؛ پر گار ڏيڻ اهڙي بڇڙي آهي، جنهن کان ڀولو پڻ مٺيان ڀانئين. ۽ وٺڻ ڪي به چڱو نه آهي؛ مگر ڪنهن جي دل وٺڻ يعني راضي ڪرڻ چڱي آهي. تنهن تي فارسيءَ واري چيو آهي:
بدست آوردن دنيا هنر نيست؛
يکي را گر تواني دل بدست آر. دولت هٿ آڻڻ وڏو هنر نه آهي؛
ٿي سگهي ته هڪڙي جي دل هٿ آڻ.
۲۶۱ - ڏيئي کي پٺ ۾ اوندهه.
يعني اُوندهه پٺ ڏانهن لڪايو وتي؛ ۽ سوجهرو پڌرو ڪيو ڏيکاري. تنهن وانگي بعضي ماڻهو پڻ پنهنجا عيب لڪايو صواب پڌرا ڪن، هي پهاڪو اهڙن کي ٿو ٽوڪي. جهڙو فارسيءَ واري چيو آهي:
اي هنر ها نهاده بر کف دست،
عيبها را نهاده زير بغل؛
تا چه خواهي خريدن اي مغرور،
روز درماندگي به سيم دغل؟ اي پنهنجا ڳڻ هٿ جي تريءَ تي رکيا اٿي،
اَوڳڻن کي ڪڇ هيٺ لڪايو اٿي،
اڙي هٺيلا! ڇا ڳنهي سگهندين،
گهرج جي مهل ۾، کوٽي رپي سان؟
۲۶۲ - ڏيتا نهين، چي پورا تول.
هن پهاڪي جي معنيٰ هيءَ آهي، جو هو وڪڻڻ واري نه ڪري، هي چويس جو پورو تورج. پر مطلب هي آهي جو هڪڙو شخص اڻ ڪوٺيو. ڪنهن جي گهر ۾ وڃي ۽ گهر ڌڻيءَ کي رڳو سندس اچڻ به نه وڻي ۽ هو چوي، جو آءٌ کچڻي ڪين کائيندس، مون لاءِ پلاءُ جوڙائج. تنهن تي هنديءَ واري پڻ چيو آهي:
مان منائي بن ڪهت اَو کيل هيس ٻول،
بَنِڪُ هاٽ بيٺن نه دي، ڪھ جهڪتو ئي تول. آڌر ملي بنا چوي، جو اچ کيڏ، کل، ڳالهاءِ،
هٽائي وهڻ نه ڏئي، چئجيس اُٽل سان تور.
پر سياڻي کي اهڙي هلت ڪرڻ نه گهرجي؛ ڇا کان جو ڪنهن تي اجايو بار ٿي پوڻ چڱو نه آهي. اهڙو ذڪر نمبر ۵۵۲ واري پهاڪي ۾ پڻ هليو آهي.
۲۶۳ - ڏنڀجي گڏهه، سور ٿئي ساٽيءَ کي.
ساٽي، گڏهه جو ڌڻي. گڏهه ڏنڀجڻ مان ساٽيءَ کي سور ٿيڻ رڳي ساٽيءَ جي بي سمجهي آهي، تنهن وانگي بعضي لچا ماڻهو پنهنجو ڪيو پائن ۽ ٻيا مورک ان جي حال تي ارمان ڪن.
۲۶۴ - ڏاندان ڳاههُ مردان ڌُڪا، زالان ساهه پنڌ وچ سُڪا، گهوڙا ضبط ڪنان وڃ لڪا.
ڳاهه، پوک جا سنگ گڏ ڪري پنج ڏهه ڏاند گڏ ٻڌي هلر وهائين سو. ڌُڪا، جي اُهي سنگ ٿورا هئن، ته ڳچ جيترا مڙس گڏ ٿي سوٽن سان ڪٽن سي. اهي ٻه ڪم ڏاندن ۽ مڙسن کي ڏکيا لڳن، تئن زالن کي پنڌ ۽ گهوڙن کي پوک ڪڇڻ جي مهل اهنجي آهي. ڌڻي شال سهندا بار نه ڏئي!
۲۶۵ - ڏُچَرُ گهوڙو، سُچَر زال ٻئي ٻن پيا.
ڏُچَر يعني ٿورَ-کائڪ، سُچَر يعني گهڻ-کائڪ، ٻن پيا؛ هي اصطلاحي لفظ آهي جهڙو چئجي کوه پيا، يا کڏ پيا، جنهن جو مطلب پڻ هوندو چڱو. ۽ پهاڪي جو مطلب آهي، جو ڏچر گهوڙي جي گلا ٿو ڪري، سو سچ، هن ريت جو ڏچر گهوڙو متارو نه ٿيندو، مهل ۾ ڪم به نه ايندو. تنهن وانگي سچر زال جي پڻ نندا ڪري ٿو، تنهن ۾ به ڦير ڪو نه آهي؛ هن طرح جو زال جي ذات کي چَٽائيءَ جي هير پيئي، ته سگهو گهر کي چپڙ چٽ ڪندي.
۲۶۶ - ڏکڻ مينهن نه وسڻا وسي ته ٻوڙي، ڪانئر ڌڪ نه هڻڻان هڻي ته جهوري.
هن ملڪ ۾ ڏکڻ پاسي جو مينهن گهڻو ڪري ڪين وسي پر جڏهن ڪڏهين وسي ته اهڙو گهڻو وسي، جو ٻوڏ ڪري. پهاڪي وارو ڪانئر کي پڻ اهڙو ڄاڻي ٿو؛ سو سچ آهي جو ڪانئر ڊپ کان ڌڪ نه هڻندو؛ پر جڏهن هڻندو تڏهين ڊڄي ڏاڍو هڻندو.
۲۶۷ - ڏني جو پٽ ڇٽو.
ڏنو ۽ ڇٽو، هي ٻئي ماڻهن جا نالا آهن، پهاڪي جو مطلب يعني معنيٰ هيءَ آهي، جو جنهن ڏنو، سو ڇٽو. پر مراد سنديس هڪڙي هيءَ به آهي، جو جنهن کي ڪي قرض ڏيڻو هوندو، سو جڏهن ڏيندو، تڏهن ڇٽندو؛ ٻي هي آهيءَ ته جو سخاوت ڪندو، سو پرلوڪ جي ڏکن کان ڇٽندو؛ ٽين هيءَ، جو دنيا خدا جي واٽ کي ٻنڌ آهي، تنهن کي جو ڇڏيندو سو ڇٽندو. تنهن تي هڪڙو مثل آهي:
هڪڙي ڪامل پنهنجي مريد کي اُپديش ڪيو، جو دنيا کي ڇڏيندين، ته ڇٽندين. هڪڙي ڏهاڙي اُهو ساڳيو مريد، ڪامل جي ڪچهريءَ ۾ ويو، جتي ماڻهو تمام گهڻا ويٺا هئا؛ جنهنڪري مريد کي اندر لنگهي وهڻ جي اُميد نه ٿي. تڏهن مُهر هڪڙي سون جي کيسي مان ڪڍي ڪامل جي خاص مريد کي ڏنائين، جو ڪامل جي اڳيان ويٺو هو، سو مهر جي لالچ تي اها جاءِ ڇڏي ٻاهر ويو. اُن مريد اتي ويهي ڪامل کي عرض ڪيو، جو جنهن دنيا ڇڏڻ لاءِ فرمايو هُئو، تنهن جي برڪت سان اوهان جي اڳيان وهڻ مليو اٿم. تڏهن ڪامل چيو، سو پڻ تڏهن، جڏهن هٿان ڇڏيئي؛ نه ته جنهن ورتي، تنهن کان اها جاءِ ويئي.
۲۶۸ - ڏُٻري ڍور کي مڇر گهڻا.
معنيٰ هن پهاڪي جي پڌري آهي، ۽ مطلب هي آهي، جو هيڻي کي سڀڪو ماري. جهڙو فارسيءَ ۾ بيت آيو آهي:
بقهرِ خدا چون کسي اوفتاد.
همھ عالمش پاءِ بر سر نهند. ڌڻيءَ جي ڏمر ۾ جڏهن ڪو پوي،
سڀ ماڻهو اُن جي مٿي تي لت رکن.
۲۶۹ - ڏيڻ، ڏيهه ڇڏڻ، ڏيهي ڇڏڻ ٽيئي اهنجا.
ڏيڻ يعني ناڻو هٿان ڏيڻ، ڏيهه ڇڏڻ، يعني وطن ڇڏڻ، ۽ پرڏيهه وڃڻ، ڏيهي ڇڏڻ يعني مرڻ، سچ هي ٽيئي ڪم ڏاڍا اهنجا آهن.
۱. ڏيڻ جي نسبت ۾ سياڻا چوندا آهن، جو ڏيڻ ۽ روئڻ دل جي هيٺان، ۽ گهرڻ کلڻ دل جي مٿان آهن؛ سو مٿ واري شي ڪڍڻ سولي، ۽ هيٺ واري اولي آهي.
۲. ڏيهه ڇڏڻ پڻ سولو نه آهي؛ ڇا کان جو سفر جا ڏک جنهن ڏٺا هوندا، سو ڄاڻندو هوندو، تنهن تي فارسيءَ واري چيو آهي:
سفر اگر چه به يک نقطه کمتر از سقر است،
ولي عذاب سفر از سقر زياده تر است. نقطن ۾ سفر هڪڙو نقطو سقر * کان گهٽ آهي؛
پر سفر جو ڏک دوزخ کان واڌو آهي.
- يعني دوزخ.
۳. مرڻ سڀ کان ڏکيو آهي، جو ڪنهن کي نه وڻي؛ ان لاءِ فارسيءَ واري چيو آهي:
نديده که چه سختي رسد بحال کسي،
که از دهانش بدر ميکنند دنداني؛
قياس کن که حالت بود دران ساعت،
که از وجود عزيزش بدر رود جاني. نه ڏٺو اٿي، جو اُن شخص کي ڪهڙو حال رسندو آهي، جنهن جي وات مان رڳو ڏند ڪڍندا آهن؟
ويچار ڪر، ته اُن مهل ڪهڙو حال ٿيندو هوندو،
جڏهن پياري بت مان ساهه ٻاهر ويندو هوندو!
تنهن تي هڪڙو نقل ياد آيو اٿم:
هڪڙي پوڙهي عورت جيئڻ کان وِرتي؛ سا ڏهاڙي وڻ تي چڙهي، اُڀ ڏي نهاري چوندي هئي ته، ڌڻي منهنجا! عزرائيل موڪلي مون کي گُهراءِ. هڪڙي ڏهاڙي رات جو سندس پاڙي واري گهر ۾ هڪڙي گابي وڃي هڪڙي تس ۾ ٻوٿ وڌو، جو اٽڪي پيس؛ سو گابو تس سوڌو هن پوڙهيءَ جي گهر ۾ گهڙي ويو، تنهن کي اوندهه جي سبب نه سڃاتائين ۽ عجب جهڙو ڏسي گابي کي عزرائيل ڄاڻي ڀڳي، ۽ چيائين، جو ميان عزرائيل! ڌڻيءَ وٽان تو کي جنهن عورت آڻڻ جو حڪم مليو آهي، سا آءٌ نه آهيان. اُها منهنجي ڀيڻ منهنجي مهانڊي آهي، منهنجي گهر ڀلجي آيو آهين؟ ڏسو هاڻي ته پهاڪي واري سچ چيو آهي يا نه؟
۲۷۰ - ڏياريءَ جو ڏيئو ڏٺو، ننڍو وڏو چڀڙ مٺو.
چڀڙ هڪڙيءَ ول جو ڦر آهي، جو ڪَتيءَ جي پوک سان ٿئي، ۽ متيرو پڻ چوندس، جنهن کي ماڻهو ڪڏهن ڪچو کائن ڪڏهن تيوڻ ۾ وجهن؛ بعضي چيري، لوڻي، سڪائي، ڪچريون ڪري، گيهه ۾ تري کائين. پر جاسين ڪچڙو هئي تاسين ڪڙو لڳي؛ ۽ جڏهن ڏياريءَ وارن ڏهاڙن ۾ پچي، تڏهن ڪوڙٽ ڇڏي، تنهن لاءِ ماڻهو هي پهاڪو چوندا آهن، منجهانس ٻيو ڦل ڪو نه ٿو نڪري.
۲۷۱ - ڏٺو سڀ وسار، اڻ ڏٺي کي ياد ڪر.
ڏٺو يعني دنيا جو ڌنڌو جيڪي ڏسجي ٿو، اڻ ڏٺو يعني ڌڻي پاڪ، جنهن کي هن اکين سان ڏسي نه سگهجي. مطلب هي آهي، جو دنيا جو ڌنڌو جو ڏسڻ ۾ ٿو اچي، سو سڀ ناس ٿيندو. جهڙو گورو نانڪ شاهه چيو آهي:
جو ديسي سو سگل بِناسي، جيون بادل ڪي ڇائي. جيڪي ڏسجي ٿو سو ناس ٿيندو، جئن ڪڪر جو پاڇو.
تنهن کي وساري ڇڏ ۽ ڌڻي پاڪ جنهن کي ڏسي نٿو سگهجي، تنهن کي ياد رک. اِن حرفن جي ورجائڻ لاءِ مولوي صاحب جو پڻ بيت آهي:
آنچه در انيشه آيد آن فنا است؛
آنچه اندر وهم نايد آن خدا است. جيڪي فڪر ۾ اچي سو ناس ٿيندو؛
جيڪي فڪر ۾ نه اچي اُهو ڌڻي آهي.
۲۷۲ - ڏاندَ چڙهي ٿي ڏک ڏسي.
جنهن غريب ماڻهوءَ کي پنڌ ۾ چڙهڻ واسطي ڏاند ملي، سو پنڌڙئي کان سکيو هلندو؛ پر جڏهن اهڙيءَ حالت ۾ بي راضي ٿئي تڏهن ڄاڻبو، جو ڌڻيءَ جي ڏني تي بي شڪر ٿي هن پهاڪي جو مخاطب آهي. مثل:
هڪڙو غريب ماڻهو ڪٿان لڏي جنڊ مٿي تي کڻي، جوءِ ڏاند تي چاڙهي ڪاڏيو هليو: واٽ تي زال کي هڪڙي ساهيڙي ملي، تنهن کيڪاري پڇيس، تنهن جي اڳيان مڙس ڏي هٿ کڻي چيائين، جو هو جنڊ کنيو جشن ڪندو هلي، آءٌ ڏاند چڙهي ڏک ڏسندي ٿي وڃان. تنهن کي ساهيڙيءَ چيو، جو مڙس تو کي مهرباني ڪري ڏاند تي چاڙهيو آهي، ته شڪر بدران سندس گلا ٿي ڪرين. سو مڙس توکان ڇا راضي رهندو؟ تنهن وانگي جو شخص ڌڻيءَ جي نعمت جو شڪر نه ڪندو، تنهن سان ڌڻي راضي نه رهندو. جهڙو فارسيءَ واري چيو آهي:
خداوند زان بنده خورسند نيست،
که راضي قسمت خداوند نيست. اُن ٻانهي کان ڌڻي راضي نه آهي،
جو ڌڻيءَ جي ورهاڱي تي راضي نه آهي.
۲۷۳ - ڏُٿ نه کُٽو، ڏوٿي کُٽا.
ڏُٿ يعني جهنگلي اَن ۽ ٻيون شيون، جهڙي ساوڙي، گُم، مکڻي، لوڙهه، بهه ۽ ٻيا؛ ڏوٿي يعني جهنگلي غريب ماڻهو جي ڏٿ تي گذر ڪن.
معنيٰ پهاڪي جي هيءَ آهي، جو ڏوٿي گهڻا ئي ڏٿ چونڊي کائي کائي مري ويا؛ پر ڏٿ مند تي اوتري جو اترو. تنهن وانگي هن ڌرتيءَ تان ڪيترا راجائون راڄ ڪري هليا ويا؛ ڌرتي جهڙي جي تهڙي. تنهن تي ديندار ماڻهو هڪڙو مثل چوندا آهن، جو جڏهن ٻه راجائون ڌرتيءَ تي پنهنجي پنهنجي دعوا ڪري ويڙهه ڪن، تڏهن ڌرتي کلي چوي؛ جو هنن جهڙا اڳي ڪيترا ڳيٿا اٿم، تن وانگي هنن کي به کائينديس، جي مون کي پنهنجو ٿا ڄاڻن.
۲۷۴ - ڏِس ڪاڻيءَ کان، اک ڪاڻي چڱي.
ڏِس ڪاڻي، هي اصطلاحي لفظ آهن جو جيڪڏهن ڪنهن هنڌان قرض کڻي ڪو ڀڄي ٻئي ملڪ ۾ وڃي، ته ڄڻ ڏِس ڪاڻي ڪيائين. پهاڪي واري جو مطلب هي آهي، جو اهڙيءَ ڪُپت ڪرڻ کان ڪاڻو ٿيڻ چڱو، پر ان لاءِ ڪو سچ پڇي ته انڌو چڱو آهي.
۲۷۵ - ڏائڻ هلي مڙدا، ڪڍڻ، مڙدن ڪپڙا به لاهي ورتس.
رَن پنهنجو ٻل ساري ڪم نه ڪيو، تڏهن اهو حال ٿيس؛ ڇو پنهنجي قدرت کان واڌو ڪم ۾ هٿ وڌائين؟ ان لاءِ هڪڙو مثل آيو آهي:
هڪڙو ڪوريئڙو مک جي شڪار لاءِ هليو؛ مک جي بدران ڪاٿي هڪڙو باز ويٺل ڏٺائين، ڀانيائين، جو اهڙو شڪار آهي، جنهن مان گهڻن ڏهاڙن جو ڍءُ ٿيندو. تنهن لوڀ تي باز جي ڦاسڻ لاءِ پنهنجي گگ جي تند مٿس ويڙهيندي گهڻي ويرم وڃايائين. ايتري ۾ باز اُڏاڻو، تنهن کي گگ جي تندن نه جهليو؛ پر سندس کنڀن جي واءَ ۾ ڪوريئڙو پڻ اڏامي ويو. تنهن وانگي، جو ماڻهو پنهجي پهچ کان واڌو ڪم ۾ هٿ وجهندو، سو نيٺ باهُڙبو.