گل شڪر/چ
۲۲۷ - چيريءَ آهر پير ڊگهيرجي.
چيري يعني رات کي مٿي تي پائڻ جو ڪپڙو يعني سوڙ. سياري ۾ مٿان سوڙ ننڍي هوندي ۽ پير کانئس ڊگها پکيڙبا، ته سيءَ ۾ ڏڪندا؛ تنهن وانگي جو ماڻهو پنهنجي ڪمائيءَ کان واڌو خرچ رکندو، تنهن جون سگهو ٽنگون لڳنديون يعني کاٻاربو. جهڙو هنديءَ واري چيو آهي:
اپني پهچ وچارڪي ڪرتب ڪرئي دور،
تتي پير پسارئي جتني لنبي سوڙ. پنهنجي پڄندي ساري ڪم ڊوڙي ڪجي،
ايترو پير ڊگهارجن، جيتري ڊگهي سوڙ.
۲۲۸ - چڱو جن لکيو، مندو سي نه پسن، توڙي رڻ رهن، ته به کنڊون کائن کير سان.
هي پهاڪو بخت جي ساراهه ٿو ڪري، يعني بختاور کي سڃ ۾ پڻ وسندي، ٽوٽي مان واڌو، نڀاڳ مان سڀاڳ. اهڙيءَ طرح فارسيءَ واري پڻ بخت کي ساراهيو آهي:
فروغِ بخت طلب، سايئه هما مطلب؛
چو بخت يار شود چغد هم هما گردد. ڀاڳ جو سوجهرو گُهر، هما (۱) جو پاڇو نه گهر؛
جڏهن بخت ساٿي ٿئي، چغد (۲) پڻ هما ٿئي.
(۱) سڀاڳو پکي. (۲) نڀاڳو پکي.
۲۲۹ - چاڪر، چياڪر.
چاڪر يعني چياڪر، چيو مڃيندڙ. مطلب هي آهي جو نوڪر پنهنجي مالڪ جو چيو مڃيندڙ هوندو، سو مان لهندو؛ جهڙو گورو نانڪ شاهه جو وچن آهي:
چاڪر لڳي چاڪري جي چلي خس ۾ ڀاءِ.
حرمت اُسنون اگلي، وجهه به دوڻا کاءِ. نوڪر نوڪريءَ ۾ لڳي جي مالڪ جي وڻنديءَ تي هلي،
مان وڏو ملندس، مواجب پڻ ٻيڻو کائيندو.
۲۳۰ - چرئي کان پڇيائون: ڪي چڱو آهين؟ چي؛ ويران وير وڌ.
ويران وير وڌ، هي رواجي چوڻ آهي، جهڙو ڏينهان ڏينهن واڌو، معنيٰ هيءَ آهي، جو ذاتي چريو هوندو، سو گهڻيءَ تربيت کان پوءِ به سڌريل نه ڏسبو، ويتر اڳي کان واڌو چريو ٿيندو. تنهن وانگي لانڊاري ماڻهوءَ کي توڙي گهڻي تعليم ڪبي، ته به پنهنجي پراڻي هير نه مٽيندو. جهڙو هنديءَ واري چيو آهي:
ڪانگ پڙهايا پڃري، پڙھ گيا چارون بيد؛
سمجهايا سمجهي نهين، ڪوڙا ڍيڍ ڪا ڍيڍ. ڪانءُ پڃري ۾ ويهي چار ئي بيد پڙهي؛
سمجهائڻ سان به نه سمجهي، ڪوڙو پليت جو پليت.
۽ ان لاءِ فارسيءَ واري پڻ چيو آهي:
شمشير نيک ز آهنِ بد چون کند کسي،
ناکس به تربيت نشود اي حڪيم کس. بڇڙي لوهه مان ڪير ترار موچاري جوڙي سگهي،
نا ماڻهو سيکارڻ سان ماڻهو نه ٿئي.
۲۳۱ - چريا چرين گڏيا، ادا عيد مبارڪ.
عيد مبارڪ، هي مسلماني اصطلاح آهي، جو عيد ڏهاڙي خوش ٿي هڪ ٻئي کي مبارڪ ڏين؛ پر پهاڪي جو مطلب هي آهي، جو چرين کي سنگت پڻ چرين جي وڻي. جيترو ڪي چرئي جي سنگت سياڻي کي وڻي، سياڻي جي سنگت پڻ چرئي کي اوتري وڻندي. جهڙو کير کنڊ سان ٺهي، ۽ جهَڻ لوڻ سان: پر جي لوڻ کير ۾ پوي، يا کنڊ جهڻ ۾، ته اٽلو ساءُ مٽائي. جهڙو هنديءَ واري چيو آهي:
اُتم سون اُتم ملي، ملي نيچ سون نيچ،
پاني سون پاني ملي، ملي ڪيچ سون ڪيچ. چڱي سان چڱو گڏجي، ڪميڻي سان ڪميڻو،
پاڻيءَ پاڻي سان ملي، ۽ گپ گپ سان گڏجي.
۲۳۲ - چرين ڪهڙا چت، مئن ڪهڙا معاملا.
چت يعني دل، پر مطلب چنتا يا فڪر. مطلب پهاڪي جو هي آهي، جو جيئن مئو ماڻهو دنيا جي ڏيتي ليتيءَ کان پري ٿيو، تيئن چريو ماڻهو دل جي چتونائن، توڙي دنيا جي ڌنڌن کان ڇٽل آهي. پر جڏهن ڪو ڪامل دنيا کي ڪوڙو سمجهي گرهانس ڀڄي ويس مٽايو وتي، ته ان کي دنيا جا ماڻهو چريو سمجهن. پر هو پاڻ کي دل جي اڻ تڻ، توڙي دنيا جي اُلڪن کان بي پرواهه ڄاڻيو، رنگ ۾ رتو رهي، ۽ ماڻهن جي اجائي سجائي ڳالهائڻ جو سانگو به نه رکي. جهڙو هڪڙي ڪامل جو وچن آهي:
جيون املي سنگ امل لُڀانا،
ميرا من رامهن لپٽانا،
رام نام ميري هردي بسي،
نهين ڇوڏؤن چاهي ڪو هسي. جئن آفيمي آفيم سان لوڀيل،
منهنجي دل ڌڻيءَ سان ڳنڍيل؛
ڌڻيءَ جو نالو منهنجي دل ۾ ٽڪي،
توڙي ڪو کلي، ته به ڪين ڇڏيندس.
۲۳۳ - چريءَ جو چوڙو، ڪڏهن ٽنگ ۾، ڪڏهن ٻانهن ۾.
چوڙو سڀڪا زال ٻانهن ۾ پائي، ڄنگهه ۾ ڪا ئي ڪا نه پائي، پر هي پهاڪو چريءَ رن جو اهڃاڻ ڏيکاري ٿو. تنهن وانگي چريو ماڻهو سدائين ڪڏهن ڪهڙي، ڪڏهن ڪهڙي حال ۾ رهي.
۲۳۴ - چري ڦٽ ۾ به خوش.
ڦٽ يعني لعنت. مطلب هي آهي، جو بيوقوف ماڻهو هڪڙو چريائيءَ جهڙو ڪم ڪري، تنهن کي ڏسي سياڻو ماڻهو ساراهه جي لباس ۾ گلا ڪري، ۽ اڻڄاڻ ان کي سچ پچ ساراهه سمجهي ٽيڳرجي. جهڙو فارسيءَ واري چيو آهي:
سگي را چون کُلوخش بر سر آيد،
ز شادي بر جهد کين استخوانست. ڪتي کي جڏهن ڀتر مٿي تي لڳي،
خوشيءَ کان هڏو سمجهي ٽپي.
۲۳۵ - چوري نه موري، موري ته به گهوري.
اکرن جي معنيٰ هيءَ آهي، جو چوري وارو سائو نه ٿيندو، پر جي سائو ٿئي، ته چڱو نه آهي. ۽ مطلب هي آهي، پهاڪي وارو چوريءَ کي بڇڙو ڄاڻي منع ڪري ٿو.
۲۳۶ - چڱو ڪر، چڱو ٿيئي.
هن پهاڪي جو مطلب هي آهي، جو جيڪا ڪنهن سان ڀلائي ڪبي، سا ڄاڻ پاڻ لاءِ فائدو آهي، ان لاءِ هڪڙو سنڌي بيت آهي:
نيڪيءَ منجهان نيٺ، چوڌاري چڱو ٿئي؛
بري پائي بيٺ، چڱي چوري ڪو نه ڪو.
۲۳۷ - چوڻو، نه اُوڻو.
چوڻو يعني رزق، اُوڻو يعني گهٽ. مطلب هي آهي، جو رزق جيڪي نصيب ۾ لکيل آهي، سو ڪڏهن گهٽ وڌ نه ٿيندو. تنهن لاءِ هڪڙو پهاڪو آهي:
دو چيز محال عقل است و خلاف نقل،
خوردن کم بيش از رزق مقسوم،
و مردن پس پيش از اجل معلوم. ٻه شيون عقل کان اهنجون ۽ آکاڻيءَ کان ابتڙ آهن:
نصيب واري رزق کان وڌ گهٽ کائڻ،
موت واري ڏينهن کان اڳي پوءِ مرڻ.
۲۳۸ - چاڪريءَ چور، نيوالي حاضر.
نيوالو، يعني کاڄ جو گره، فارسي نوالہ. پهاڪي جي معنيٰ هيءَ آهي، ته جو نوڪر ڪم مهل چورن گهاءِ لڪي وڃي، ۽ کائڻ مهل حاضر، اهڙي لوڻ چور لاءِ هي پهاڪو آيو آهي. پر مطلب هي آهي، جو هي بت ۽ دولت سڀ ڌڻيءَ جا ڏنل آهن، جيڪو اُها نعمت هنڊائي ڌڻيءَ جي عبادت نه ڪندو، سو پڻ هن پهاڪي جو مهاڏو آهي.
۲۳۹ - چڱا سي، جن جا پويان چڱا.
جو شخص چڱو مڙس هئي ۽ سندس اولاد سلڇڻو ٿئي، ته ڄاڻبو، جو اُن جي چڱ مڙسيءَ جو نالو ڪو ڏهاڙو ڌرتيءَ تي رهندو؛ ۽ جي اولاد نٻالو ٿيس ته سندس چڱ مڙسيءَ جو نالو اڏامي ويندو. تنهنڪري اولاد کي گُهرجي جو وڏڙن جي نالي رهڻ لاءِ سعيو ڪن. تنهن لاءِ فارسيءَ واري پڻ چيو آهي:
نام نيکو رفتگان ضايع مکن،
تا بماند نام نيکت پايدار. نالو موچارو وين جو اجايو نه ڪر،
ته تنهنجو نالو موچارو سدا رهي.
۲۴۰ - چاڪيءَ ڏاند وڃايو، گهمي گهاڻي ڌاري.
ڀلا ڏاند وڃايل گهاڻي جي چوڌاري ڳوليندو، سو ڪٿان لهندو؛ پر جيڪڏهن گهر کان ٻاهر نڪري ڳوليندو، ته شايد هٿ اچي سهڙندس. تنهن وانگي هنر وارو يا عقل وارو ماڻهو پنهنجي ڳڻ کي پڌرو ڪرڻ ڀانئي، ته هيڏي هوڏي گهمي پنهنجي سياڻپ ڏيکاري، نه ته گهر ۾ گمنام رهندو. جهڙو باز هڪڙو پکي آهي، پر هيڏي هوڏي جا شڪار ماري پنهنجي ڳڻ ٿو ڏيکاري، ته وڏي مان ۽ مهت سان بادشاهن ۽ سردارن جي هٿن تي ويهڻ جي جاءِ ٿو پائي. ۽ چٻ پڻ اُڏامندڙ پکي آهي، پر سدائين کوه ۾ يا انڌاريءَ ڪنڊ ۾ ٿي رهي، ته سندس پاڇي کان به ماڻهو ڀڄن. ان تي هڪڙو فارسي بيت پڻ آيو آهي:
نيست صائب در وطن اهلِ سخن را آبرو،
آبرو گوهر نباشد تا که باشد در صدف. سياڻي ماڻهوءَ کي وطن ۾ مان نه آهي،
موتي جاسين سپ ۾ آهي تاسين مان نه اٿس.