ياد جانان/14
بمقام لکنؤ
چونکه یکی از باشندگان افغانستان ہستم و زبان افغانستان فارسی است و زبان اردو ندانم ازیں باعث چند کلمات در فرسی عرض می کنم قبل ازیں می خواہم کہ شُکریہ آن صاحبان ادا بکنم کہ مرا اجازات اظہار کردن در دل خودمرحت فرمودہ ست چونکہ کارنامہ کارداران این حکومت و اعمال نامہ مہکمہ خفیہ پولیس شما خوب می دانید ترسم کہ مبادا این طور بشود کہ من گویم دانیان بنولیفد دیگرے بہذا چند کلمات کہ قلمبند کردیم میخوانم و میخواہم کہ ہرچہ بگویم تمامی او در اخبارات درج میثود و از نظرہانیان حکومت ہند و اہالیاں حکومت افغانستان بگذرد و علی الخوس بحضور اعلیٰ حضرت شہر یار غازی امیر افغانستان مدطلہ تعالیٰ پیش بشود چراکہ ما مہاجرین تعلق با افغانستان و ما زیادہ توجہ اعلیٰ حضرت مبذول کردن میخواہم حضرات شمار معلوم است کہ از باعث جور و جفا دستم ناروا این حکومت و ازمداخلت در مذہب اسلام ہزارہا ئے مردان ہندوستان علیٰ لخصوص مسلمانان برائے خوشنودی اعظم و رضامندی رسول کریم صلی اللہ علیه وسلم و و خدمت دین و ملت را مد نظر ساختہ قطع تعلقات بہ این حکومت کردہ ہندوستان راخیر باد گفتند و افغانستان را کہف الامان پنداشتہ او را وطن خویش اختیار ساختند و کمترین یکی ازاونان ہست اے زبردست زیر دست آزار گرم تا کے بماند این بازار بچہ کار آیدت جہان داری مردنت بہ کہ مردم آزاری تقریباََ پنج ماہ شدہ کہ از طرف انجمن مہاجرین کابل وفد ے براے فراہمی چندہ اعانت مہاجرین ہندی مقیم افغانستان بزیر سرکردگی این کمترین بہندوستان آمدہ بُود اینجا چندہ بہ انداز پنجاہ ہزار روپیہ از مرکزی خلافت کمیٹی بمبئی عطا شد وصول کردہ بخدمت انجمن مہاجرین کابل روانہ کردیم والحال عزم رفتن بوطن خویش اسکنی کابل (افغانستان) میداریم ویک ماہر سرگردانُ پریشان می باشم و لیکن اپن حکومت اجازت عبور کردن سرحد بمانمی دہد بسبب اینکہ ممبران خلافت ہستیم دستم برستم اینکہ این حکومت مرا از صوبہ سرحدی ہم اخراج کردہ ست بہ ایں سبب کہ ماندن مادر صوبہ مذکور باعث بدامنی و عوام الناس صوبہ و بال خواہدشد۔
قطعه
زورت از پيش ميرود باما
باخداوند عيب داں نرود
زورمندی مکن بر اہل زمیں
تا دعائی بآسماں نرود۔
حضرات تمام مسلمانان روئی زمین ممبران خلافت ہستند و فی الحال من کہ ممبر خلافت نیست مسلمان ہم نیست دارن وقعیکہ ہجرت کردیم ممبران خلافت بودیم والحمدللہ الحال ہم ممبران خلافت ہستیم این بندش خاص مداخلت اسلام است و ماکہ خادمان و جان نثاران خلافت ہستیم درچشم این حکومت مثل خار میباشیم- این حکومت میخواہد خلافت رابگذاریم و لیکن این جنون اوست بخدا اگرانیان تمام انگلستان و یورپ بما مید ہند ماگاہی غلامی خلافت را ترک نمی کنیم غلامی خلافت برائے مایان سعادت دارین بست بادشاہی روئی زمین بہتر و عزیز تر ست-
شعر
یا محمدؐ تیرا در چھوڑ کر کہاں جاوے غریب،
بادشاہی سے تو بہترہے گدائی تیری۔
حضرات! دارن و قت کہ مسلمانان از ہندوستان ہجرت می کروند براے دا کامیابی این مقدس تحریک ایں حکومت چقدر کوشش و چہ روش اختیار کرد ...... افغانستان ............. ناپاک در وجود آمد، دواپسی چند مہاجرین کہ شدہ جوابدہ کیست از شما مخفی نیست! و درین وقت ہم این حکومت این کوشش می کند کہ کسی ہجرت نہ کنند۔ (انشاء الله تعالیٰ ہجرت باز شروع خواہدشُد) و بندش ماہم از باعث این است کہ ماہم لاچار شُدہ خدمت اسلام را ترک بکنیم اگرچہ ازین بندش صدمہ کہ بمار سیاست زبان طاقت گفتن آن ندا دوریش دل تازہ و جگر و نیم است کاش دیروز در افغانستان آزاد و خوش حال لوڈیم و امروز در اینجا در قید فرنگ از فرای یار چوں مارمی پچیم۔
قطعہ
حذرکن زدوے رور دل ہار ریش
کہ ریش درون عاقبت سرکند
بہم بریکن تاتوانی دلے
کہ آ ہے جہانے ابہم برکند۔
حضرات! آزاد شُدہ پناہ در دارالامان افغانستان یافتیم الحال وطن ما افغانستان است وما رعای اے نیر امیر صاحب ہستیم لہذا ایں بندش کردن ناجائز و خلاف قرارداد است کہ مابین حکومت افغانستان حکومت الہند ...................... می کنم ایمدوارم کہ آل انڈیا کانگریس کمیٹی- آل انڈیا خلافت کمیٹی برائی ماصداء ناراضی بلند بکنند و ہم بہ حاضرین جلسہ استدعا می کنم کہ بذریعہ این جلسہ حکومت ہند را آگاہہ فرمایند کہ این مداخلت دارالسلام و ہم وعدہ شکنی است بافغانستان و یقیناََ اہالیان افغانستان و حکومت افغانستان ہم این بندہ بہ بغض و حقارت می بنیند چونکہ این صریحاََ وعدہ شکنی است۔
افغانستان راہرگزبر وعدہ ایں حکومت اعتبار کردن نشاید اے زیردست ایں ظلم کہ برما غریب مہاجرین کردہ ومارا از وطن خویش دور ساختندیقین داں کہ این ظلم برخودکردہء چراکہ ایں عقوبت مفارقت برما چند روز بسر آید و گناہ آن برتو جاوید بماند۔
قطعہ
دوران بقا چو باد صحرا بگذشت
تلخی و خوشی از رشت و زیبا گذشت
پنداشت ستمگر کہ جفا برما کرد
برگردن او بماند و برما بگذشت۔
لہذا بذریعہ ایں جلسہ توجہ حکومت افغانستان بہ این واقعہ مبذول کردن می خواہم کہ این بدش صریحاََ خلاف قرارداد وعدہ شکنی ایں حکومت بہ افغانستان است و این ہم ظاہر است کہ ایں حکومت ہیح خیال دوستی و مروت بہ افغانستان ندارد لہذا تادقتیکہ اس حکومت روش خودرادرست نمی سازد دو فدمہاجرین را اجازت عبور کردن سرحد نمی دہد حکومت افغانستان رالازم است کہ گفت و شنید متعلق صلحنامہ بہ وفد انگریزی کہ در کابل است معطل بفرماید و چونکہ ما رعایا اعلحضرت و باشندگان افغانستان ہستیم و اگرچہ بہ سیاست افغانستان مداخلت کردن نمی توانم گرانچہ درین باب بر ائ ملت افغانستان بہتر باشند فرض ماست کہ بحضور اعلحضرت عرض متعلق او بگذاریم۔
گر قبول اُفتد زہی عز و شرف عرض ہمیں ست کہ دریں وقت مسئلہ مرگ و زیست برائ افغانستان ست و زندگی اسلام ................. روئے زمین موقوف بر رویش افغانستان است با یرکہ اعلحضرت این مسئلہ را بہ نہایت فہم و قیاس و تدبرو اور لک حل فرماید و قبل ازین برچند سوالات غور کردن لازمی است (1)
آیا درین و قت شیوہ دوستی اختیار کردن بہ حکومت برطانیہ عین مصلحت است ؟ (2) آیا بر ائ ملت افغانستان و آزادگی اقوام دنیا مفید است ؟ و پولیسی برطانیہ اظہر من الشمس است و از اعلحضڑت مخفی نیست و بر و عدش اعتماد کردن خلاف عقل است و روش او خلاف ازادگی دنیا و اذیتش این طور جاری است کہ خلق از مکائد اور ہجرت کروند از سختیش راہ غُربت اختیار کروند امرز از دو رول درد مندان آہ بہ آسمان می رود۔
آتش سوزان نکھند پاسپند آنچہ کند دور دل دردمند خدایا این طور نہ شود کہ برطانیہ بحیل و فریب طوق غلامی مگردن افغانستان ہم بیندازو و مخفی مباد کہ درین زمان دوستی داشتن بہ برطانیہ بدترین غلامی کردن است و شرعا ناجائز زیرانکہ درین دقت در ہندوستان تحریک عدم تعاون بہ نہایت سرگرمی جاریست و در آئرلنڈن دات برپا و در مصر و عراق عرب در چینی موجود و شمشیر ترکان ہم در نیام نیستو جہان از وعدہا ئ انیان بغان آمدہ است۔ بخدامی ترسد کہ اگر افغانستان و قبائل سرحدی خلاف آوردنڈسی فساد برپا می شود ایناین باعث کہ وفد حکومت برطانیہ کلاہ منافقی برسر نہادہ دم دوستی افعانستان می زند و انتظار می کشند کہ بچند حیلہ و افسون افغانستان در دام تزویر خود آوردہ کارش تمام بکنم۔ و لیکن من درچہ خیالیم فلک در چہ خیال کاریکہ خداکند فلاک را پتہ مجال انشاء اللہ تعالے فتح اسلام عنقریب ہست و تباہی اعداء اسلام نزدیک خداوند جل و علے محافظ اسلام و محمد مصطفےٰ صلی اللہ علیه وسلم معان اوست۔
سنڌي ترجمو
جنھن صورت آءٌ افغانستان جو رهاڪو آهيان ۽ اسان افغانستان جي رهاڪن جي ٻولي فارسي آهي ۽ ازانسواءِ مان اردو به نٿو ڄاڻا تنھن صورت ۾ ٻه ٽي اکر فارسي ۾ عرض ڪريان ٿو. دل ٿي گُهري ته پھريان اوهان صاحبن جو شڪريو ادا ڪريان جو مون کي درد دل جي ظاهر ڪرڻ جي اجازت فرمائي آهي. اوهان هن نوڪر شاهي سرشتي ۽ جاسوس پوليس جي ڪرتوتن کي چڱيءَ طرح ڄاڻون ٿا، مون کي خيال ٿي پيو آهي ته هتان هن ريت ٿئي جو مان چوان هڪ ۽ هي خفيه پوليس لکن ٻيو، تنھنڪري هي تقريرلکيل پڙهان ٿو، ان کانسواءِ ارادو اٿم ته جيڪي چوان اهو سمورو اردو اخبارن ۾ پڌرو ٿي هندستان ۽ افغانستان وارن جي نظر مان لنگهي خاص ڪري (منھنجو ته ارادو آهي ته) اعلى حضرت بادشاهه غازي امير افغانستان مد ظله تعالى جي خدمت ۾ پيش ٿئي، ڇاڪاڻ ته اسان مھاجرن جو ڳانڍاپو افغانستان سان آهي ۽ اسان سڀ کان زياده اعلى حضرت امير صاحب جو ڌيان ڇڪائڻ گهرون ٿا.
حضرات! اوهان کي معلوم آهي ته هن نوڪر شاهي حڪومت جي ناروا مذهبي دست اندازي کان هزارين مسلمان هندستان مان پنھنجي پياري پيغمبر صلي الله عليھ وسلم جي رضامنديءَ لاءِ دين ۽ ملت جي خدمت کي مد نظر رکي هِن حڪومت سان قطع تعلقات ڪري هندستان مان هجرت ڪري افغانستان دارالامان کي پنھنجي وطن بڻائي وڃي ويٺا، جن مان هڪ مان پڻ آهيان. (شيخ سعدي هڪ شعر چيو آهي جنھن جو مطلب آهي ته) ”اي زبردست هيڻن کي رنجائڻ جو ڪم ڪيستائين هلائي سگهندي- توکي اهڙن انسانن کي ڏکوئيندڙ حڪومت ڪرڻ کان مرڻ ڪيئي درجه چڱو آهي.“ اٽڪل پنج مھينا ٿيندا جو انجمن مھاجرين ڪابل جي طرفان مھاجرين هندستان جي امداد لاءِ چنده گڏ ڪرڻ لاءِ هڪ وفد منھنجي سرڪردگيءَ ۾ هندستان ۾ آيو آهي. هتان پنجاهه هزار روپيه مرڪزي خلافت ڪميٽي بمبئي جي طرفان امداد طور عطا ٿيو آهي، جو وصول ڪري انجمن مھاجرين ڪابل ڏانھن روانو ڪيو ويو آهي. هاڻي اسان کي پنھنجي وطن ڪابل ڏانھن موٽي وڃڻ جو ارادو آهي ۽ برابر هڪ مھينو ٿيندو جو پريشان آهيون. مگر هي حڪومت اسان کي سرحد پار لنگهڻ جي موڪل نٿي ڏئي، هن ڪري جو اسان خلافت جا ميمبر آهيون. وڌيڪ ناحق هي آهي جو مونکي سرحد صوبه مان هن حڪومت نيڪالي ڏني آهي، هن ڪري جو منھنجي رهڻ ڪري انهيءَ صوبه جي عام ماڻهن ۾ بدامني پکيڙجڻ جو امڪان آهي. شيخ سعيدرح فرمايو آهي ”اي ڏاڍا تنھنجو زور اسان تائين هلي سگهي ٿو پر خدا تعالى سان پڄي نه سگهندين تنھنڪري زمين جي رهاڪن تي ناحق نه ڪري، ڇو ته انهن جي بد دعا متان آسمان ڏانھن وڃي ڪو ڀـَڀـَڙُ ٻاري.
حضرات! ساريءَ روءِ زمين جا مسلمان خلافت جا ميمبر آهن ۽ منھنجي خيال ۾ ته جو مُسلمان خلافت ميمبر نه آهي ته اهو مسلمان ئي نه آهي. اسان هجرت ڪرڻ واري زماني ۾ خلافت جا ميمبر هئاسون ۽ الحمدلله جو هاڻي به خلافت جا ميمبر آهيون. اسانکي خلافت ميمبر هجڻ واري ڏوهه ۾ روڪڻ اسلام ۾ مداخلت ڪرڻ آهي. اسان خلافت جا خادم نوڪر شاهي حڪومت جي اکين ۾ پيا چُڀون. هنن جو خيال آهي ته اسان خلافت کي ڇڏي ڏيون، مگر اهو چريائي جو خيال آهي، خدا تعالى جو قسم ته جيڪڏهن اهي اسان کي سارو انگلستان ۽ يورپ حوالي ڪري ڏين ته به اسان خلافت جي غلامي ڇڏي نٿا سگهون. خلافت جي خدمت ٻنھين جھانن جي سعادت ۽ روءِ زمين جي بادشاهي کان بھتر ۽ عزيز آهي.
یا محمدؐ تیرا در چھوڑ کر کہاں جاوے غریب،
بادشاہی سے تو بہترہے گدائی تیری۔
حضرات! جنھن وقت مسلمان هندستان ۾ ويهي انگريزن خلاف جدوجھد ڪري رهيا هئا، انهن کي ناڪامياب بڻائڻ لاءِ هنن نهايت گهڻي ڪوشش ورتي هئي. جي مھاجر موٽي آيا هئا، انهن جي موٽڻ جو جوابدار ڪير آهي، اها ڳالهه اوهان کان ڳُجهي نه آهي. هن وقت ۾ به هنن جي ڪوشش آهي ته ڪو هجرت ڪونه ڪري (خدا گُهريو آهي ته هجرت وري جاري ٿيندي) اسان کي به انهيءَ لاءِ روڪيو آهي ته لاچار ٿي کـڻي هجرت جي اراد تان هٿ کڻون. اسان کي ان روڪجڻ کان جو دلي صدمو پھتو آهي، پاڻ کي اُن جي بيان جي طاقت نه آهي، دل ڦٽيل ۽ جگر ڏريل آهي افسوس! ڪالهه افغانستان ۾ آزاد ۽ خوشحال هواسُون ۽ اڄ هت قيد فرنگ ۾ دوستن جي جُدائي ۾ اڌ مئل نانگ وانگر ور وڪڙ کائي رهيا آهيون.
شيخ سعدي ”(اي ڏاڍا) ڦٽيل دلين جي دانھن کان پڇُ ڇاڪاڻ ته اهو اندر جو ڦٽ آخر وڃي مٿو ڪندو.“ جيستائين ٿي سگهي ته ڪنھن به دل کي نه ايذاءُ ڇو ته هڪ دانھن ڪڏهن جھان کي ويران ڪري وجهندي آهي.
حضرات! اسان انگريزن جي غلاميءَ کان آزاد ٿي امن جي جاءِ افغانستان ۾ وڃي پناهه ورتي سون. هن وقت اسان جو وطن افغانستان آهي ۽ اسان رعيتي پڻ امير صاحب جا آهيون. ان ڪري اسان تي بندش رکڻ حڪومت هند ۽ حڪومت افغانستان جي ٺھراءَ جي برخلاف آهي. ان صورت ۾ استدعا ڪريون ٿا ۽ اُميدوار آهيون ته آل انڊيا ڪانگريس ڪميٽي ۽ ال انڊيا خلافت ڪميٽي اسان جي لاءِ ناراضگي جو آواز بلند ڪندا، اهڙي طرح اسين هن جلسه جي حاضرين کي به استدعا ڪريون ٿا ته هو هن جلسه جي معرفت حڪومت هند کي واقف فرمائين ته اسانجي بندش اسلامي مداخلت ڪرڻ ۽ پڻ افغانستان سان وعده شڪني آهي.
اي زبردست! هي ناحق جو اسان مسافر مھاجرن تي ڪيو اٿئي ۽ اسان کي پنھنجي وطن کان بند رکيو اٿئي- يقين ڄاڻ ته اهو سڀ ڪجُهه پاڻ سان ڪيو اٿئي ڇو ته جُدائي وطن جو عذاب اسان تان نيٺ لهي ويندو مگر اُن جو گناهه هميشه تنھنجي سِرَ تي رهندو. (شيخ سعدي)
دُنيا جو بقاء ۽ نيڪي بدي، مٺاڻ ۽ ڪوڙائي سڀ ڪجهه برپٽ جي واءُ وانگر لنگهيندڙ آهن. ظاهر سمجهجي ٿو ته ان اسان تي ظُلم ڪيو آهي مگر اها ان جي غلطي آهي ڇوته ظلم اسان تان جهٽ لنگهيو وڃي ٿو ۽ ان جو گناهه سندس گردن تي قيامت تائين رهي ٿو. ان کانسواءِ ان جلسه جي معرفت گورنمينٽ افغانستان جو هن واقعات ڏانھن ڌيان ڇڪائڻ گُهران ٿو جو هي بندش ظاهر ظھور وعده شڪني آهي ۽ هي به ظاهر آهي ته هي حڪومت افغانستان سان دوستي ۽ مروت جو ڪوبه خيال ڪونه رکي ٿي. تنھنڪري جيستائين هي حڪومت پنھنجي روش ٺيڪ نه ڪري ۽ مھاجرن جي وفد کي سرحد تان پار ٿيڻ جي اجازت نه ڏئي تيستائين حڪومت افغانستان کي لازم آهي ته صلحنامي متعلق گفتگو ۽ انگريزن جي وفد سان جا ڪابل ۾ رهيل آهي بند فرمائي جنھن حالت ۾ اسين اعلى حضرت امير صاحب جي رعيت ۽ افغانستان جا رهاڪو آهيون، اگرچه اسانکي افغانستان جي پوليٽيڪل ڳالهين ۾ دخل نه ڏيڻ گُهرجي مگر ان حالت ۾ به اسان جو فرض آهي ته جنھن ۾ افغاني قوم جي ڀلائي هجي اُن جي متعلق اعلى حضرت امير صاحب جي حضور ۾ عرض ڪريون جيڪڏهن قبول پوي ته اسان لاءِ نھايت عزت جھڙي ڳالهه آهي.
عرض هي آهي ته هن وقت افغانستان جي موت ۽ حياتيءَ جو سوال درپيش آهي، اهڙيءَ طرح اسلام جي زندگي پڻ خطري ۾ آهي ۽ مسلمانن روءِ زمين جي آزادي پڻ افغانستان جي روش تي موقوف آهي تنھنڪري گهرجي ته اعلى حضرت انهيءَ سوال کي نھايت سمجهه ۽ سوچ سان کولڻ فرمائي. سڀ کان اول هيٺين ٻن ٽن سوالن تي غور ڪرڻ ضروري آهي؟
(1). هن وقت ۾ حڪومت برطانيه سان دوستيءَ جو رستو رکڻ مصلحت آهي ڇا؟
(2). اها دوستي افعاني قوم ۽دُنيا جي قومن جي آزادگيءَ لاءِ مفيد آهي ڇا؟
برطانيه جي پاليسي سج کان وڌيڪ روشن آهي جيئن ته اعلى حضرت امير صاحب کان پڻ مخفي نه آهي اُن جي وعدن تي ڀروسو ڪرڻ عقل جي مخالف آهي ۽ اهڙي روش پڻ دين جي ارادي جي برخلاف آهي. هن جو معاملو ته هن طرح هلي ٿو جو ماڻهن هن جي مڪرن ۽ ٺڳين کان مُلڪ ڇڏي مسافرت اختيار ڪيائون. اڄ دردمندن جي دلين جو دونهون آسمان تي پھچي رهيو آهي.