قديم سنڌ/باب ڇهون
سنڌو نديءَ جو ذڪر. سنڌ ۽ سنڌوءَ جون ساکون: سنڌ جي تاريخ سنڌ جي سڀيتا جي ساکن سان شروع ٿئي ٿي. هندن جي رگ ويد کان آڳاٽو پستڪ سڄيءَ دنيا ۾ ٻيو ڪونهي، تنهن ۾ ئي ڏسو ته سنڌ بابت اجهو هئن لکيل آهي:
”سنڌ گهوڙن ۾ شاهوڪار، رٿن (گاڏين) ۾ شاهوڪار، ڪپڙي گنديءَ ۾ شاهوڪار، عمدن گهڙيل ڳهڻن ۾ شاهوڪار، کاڌي پيتي ۾ شاهوڪار ۽ سدا تازيءَ اُن ۾ شاهوڪار آهي. ”سلمان“ ٻوٽا يعني مچ وغيره، جن مان واڻ ۽ رسيون ڍهن ٿيون، سي ٻوٽا به سنڌ ۾ کوڙ آهن، ۽ سڀاڳي سنڌوءَءِ جا ڪنارا ماکي ڏيندڙ گلن سان سينگاريل آهن“! (رگ ويد منڊل ڏهون سوُڪت 75).
هنن ٿورڙن لفظن جي معنيٰ وڏي آهي، اهي ڄاڻائين ٿا ته گهوڙا، گاڏيون، عمدا جوڙيل ڳهڻا (زيور) ۽ ڪپڙا، جي سڀيتا جون شاهاڻيون شيون آهن، سي آڳاٽن سنڌي ماڻهن وٽ موجود هيون. رگ ويد واري زماني ۾ ئي سنڌ جي سڀيتا اهڙي اعليٰ درجي کي پهتل هئي، جو ان وقت جي جي آرين هيئن ساراهه جا ڍڪ ڀريا آهن، ۽ سنڌ جون ههڙيون ساکون پنهنجي هنڌرمي پستڪ ۾ ڪيون اٿن.
قديم سنڌ جي سڀيتا ههڙي اعليٰ درجي کي سنڌونديءَ جي پرتاپ ڪري رسي هئي، تنهنڪري آڳاٽن آرين سنڌونديءَ جي اُستتي (ساراهه) ڪئي آهي، جنهن ۾ مٿيان لفظ چيا اٿن، انهيءَ اُستتيءَ جو مضمون وڏو ۽ وڻندڙ آهي، جنهن ۾ هڪ رشي چوي ٿو ته ”اي سنڌو، جڏهن تون ميدان مان وهين ٿي، تڏهن بير شمار کاڌو پاڻ سان آڻين ٿي، (يعني تنهنجي پاڻيءَ تي ججهي پوک ٿئي ٿي) تنهنجو پاڻي اُتم آهي. اي سنڌو، جيڪڏهن تنهنجي خوبصورتيءَ جي ڀيٽ ڪجي ته تون نو ورني ڪنوار وانگر آهين. سنڌو سدائين جوان ۽ سدائين سهڻي آهين وغيره.“
جنهن رشيءَ هيءَ اُستتي ڪئي آهي، تنهن جيڪي پنهنجا شاعراڻا خيال هن نموني ظاهر ڪيا آهن، سي جيتوڻيڪ پنهنجي جاءِ چڱا آهن، ته به سندس ڪيل اُستتيءَ جو ڌيڪ قدر جاگرافيءَ جي خيال وچان ڪرڻو پوي ٿو. سنڌونديءَ سان ان وقت ٻيون ڪهڙيون نديون اچي گڏبيون هيون، جي پاڻيءَ جي ڀرتي ڪنديون هيس، تن جا جيڪي نالا ڄاڻايا اٿس، سي جيتوڻيڪ هن وقت سڀ سڃاڻڻ مشڪل آهن، جن ڪيترا هزار ورهيه پوءِ يوناني تاريخ نويسن به ڄاڻايا هئا. هن مان ثابت آهي ته هن رشيءَ کي ان وقت جي ندين جي سرشتي جي بلڪل پوريءَ طرح سڌ هئي، ۽ اهو ندين جو سرشتو ڄاڻايو ئي اهڙي ئي طرح اٿس، جو ڄڻ ته ان وقت ئي پاڻ ٽرگناميٽيڪل پڙتال (Tirgnometrical Survey) ڪئي هئائين ڏسو ته چوي ڇا ٿو؟
”اي سنڌو، پهريائين تون ترشتما (Trishtama) سان گڏجي وهين ٿي، ۽ پوءِ سسرتو (Susartu) ۽ رسا ۽ سويتي (سوات (Swat River سان. تون ڪڀا (ڪابل ندي)، گومتي (گومال (Gomal ميهتنو (Mehatnu) ۽ ڪرمو(Kurum River) (Krumn) سان گڏجي وهين ٿي!“
هن مان ظاهر آهي ته ڪرمو، گومتي (گومال) ۽ ڪڀا يا ڪابل ندي، جنهن کي يوناني تاريخ نويسن ڪوفن (Kophen) سڏيو آهي، سي ان وقت وهنديون هيون، ۽ اهي سنڌو نديءَ جون ڀرتي ڪندڙ شاخون هونديون هيون، ۽ ڄمون دويپ ۾ رهندڙ آرين اهي اکين سان ڏٺيون هيون.
سنڌو نديءَ سان هيتريون نديون اچي گڏبيون هيون، ته ان وقت سنڌونديءَ ۾ پاڻي ڪيترو هوندو هو، تنهن جو به اکين ڏٺو احوال ڏنو اٿس. چوي ٿو ته ”سنڌوءَ جي گڙگاٽ ڌرتيءَ تان اُٿي ٿي، ته اُها آسمان ڀريو ڇڏي! سنڌو نهايت زور سان وهي ٿي، ۽ منهن مڻيادار اٿس، (نهايت سهڻي لڳي ٿي)“.
”سندس پاڻيءَ جو آواز اهڙو ٿو ٿئي، جو دل ڪري ائين پيو ڀانئجي، ڄڻ ته مينهن جون اوڙڪون گجگوڙ ڪري پيون وسن. اجها سنڌو ڍڳي وانگر رنڀندي پيئي اچي!“
رگ ويد ۾ جنهن رشيءَ هي لفظ چيا آهن، تنهن، جنهن مهل سنڌوءَ جي ڀرتي ڪندڙ ندين کي سنڌوءَ طرف وهندو ڏٺو آهي، تنهن مهل تشبيهه تي اؤر ڪم آندي اٿس. چوي ٿو ته ”اي سنڌو، جيئن ڪو راجا جڌ ڪرڻ لاءِ نڪرندو آهي ۽ پٺيان لشڪر هوندو اٿس، تيئن تون به (شاهاڻي شوڪت سان) ندين جي اڳيان مهندار ٿي هلين ٿي، ۽ ٻيون نديون به پلٽڻيون ڪري تنهنجي پٺيان ائين هلن ٿيون، جو ڄڻ ته ساڳئي رٿ ۾ سوار آهيو“.
هن رشيءَ پوءِ گنگا، جمنا، سرسوتي ۽ درشدوتي ندين جو ناماچار ڳائي، پنجاب جي پنجن ندين جي ساراهه ڪئي آهي. مطلب ته اتر اولهه سرحد، آگري ۽ ائوڌ جي گڏيل پرڳڻن ۽ پنجاب جي ندين جي هڪڙي ئي سُوڪت (75) ۾ پڙتال ڪئي اٿس؛ پر سنڌوءَ جا اجيت آهي، (ڪنهنجي جيتڻ جي ڪانهي). سا سڌي وهي ٿي. سندس ورڻ يا رنگ اڇو ۽ روشن آهي (پاڻي لڙاٽيل نه اٿس)، ۽ هوءَ وڏي ندي آهي. سندس پاڻيءَ ۾ تک گهڻي آهي ۽ چئني طرف ٻوڙ ٻوڙان ڪري ٿي. جيڪي به متحرڪ يا چرندڙ شيون آهن، سي اهڙيون تيز رفتار نه آهن، جهڙي هيءَ سنڌو آهي!“ ڏسو ته ڪهڙو پورو پورو ۽ دلپذير بيان ڪيو اٿس!
هن وقت سنڌوندي پنجاب جي ندي کان ڌار ٿيڻ کانپوءِ مٺڻ ڪوٽ وٽان هڪ يڪي ندي ٿي، سنڌ ڏي اچي ٿي؛ پر رگ ويد واري زماني ۾ گهڻيون شاخون ٿي ايندي هئي، جنهنڪري رگ ويد جي ساڳي منڊل ڏهين (سُوڪت 75) ۾ هيئن به چيلو آهي ته ”اي سنڌو، ورڻ ديوتا تنهنجي وهڻ لاءِ گهڻيون واٽون ٺاهيون آهن“. اهي لفظ نه رڳو سنڌونديءَ جي مٿئين (اتر اولهه سرحد علائقي واري ڀاڱي)، پر هيٺئين ڀاڱي سان به لاڳو آهن، جنهن لاءِ پارسين جي ڌرمي پستڪن مان بلڪل پڪي پختي ثابتي ملي ٿي.
زنداوستا ۾ سنڌوءَ جو ذڪر: پارسين جي زنداوستا ۽ ٻين ڌرمي پستڪن ۾ هماليه جبل وارين قطارن کي ”البورز“ (مٿاهون جبل) سڏيو اٿن، ۽ اتان جيڪي نديون وهن ٿيون، تن مان ٻه مکيه ڪري ڄاڻايون اٿن. هڪڙي ”وهه“ (Veh) ندي ۽ ٻي ”ارنگ“، جنهن بابت ڊاڪٽر مارٽن هاگ ڄاڻايو آهي ته اها ”آمي“ (Ami) به سڏبي هئي. انهيءَ پوئين نالي ”آمي“ مان سمجهجي ٿو ته اها ”آمو درياهه“(Oxus) هئي، تنهنڪري ان جي ڳالهه ڇڏي، باقي ”وهه“ جو ذڪر ڪجي ٿو.
زنداوستا ۾ زردشت کي اهرمزد (ڀڳوان) ٻڌائي ٿو ته پهريائين مون فلاڻا هنڌ، ۽ پوءِ فلاڻا هنڌ خلقيا. ائين جهان جي پيدائش جو ذڪر ڪندي، ”وهه“ نديءَ جو نالو ڄاڻايو اٿس. *پارسين جي بندهش (Bundahis) نالي ڪتاب ۽ مسٽر ويسٽر گيئرڊ جي ڇپايل زنداوستا مان حوالا ڏيئي، ڊاڪٽر مارٽن هاگ (1827-1876ع)ميونچ يونيورسٽيءَ جي اڳوڻي سنسڪرت جي پروفيسر ”وهه“ نديءَ بابت جيڪو نوٽ هنيو سو هتي بجنسي ڏجي ٿو. **
انهيءَ نوٽ مان ائين سمجهڻ ۾ اچي ٿو ته زنداوستا جو ”وهه“ لفظ اهو ساڳيو آهي، جنهن جو اچار هاڻوڪي پارسي ٻوليءَ ۾ آهي ”بهه“ معنيٰ ”چڱو“ (”بهتر“ معنيٰ تنهن کان چڱو يا ٻين کان چڱو)، جنهنڪري چئبو ته اهو سنڌونديءَ جو هڪ صفاتي نالو آهي، جو قديم ايران ۾ چالو هو. انهيءَ ساڳئي نوٽ موجب ”بندهش“ ۾ سنڌوءَ جو ٻيو نالو ”مهرا“ ڄاڻايل آهي، تنهن مان سمجهجي ٿو ته اهو لفظ اصل آهي ”مهراڻ“ – اها سنڌونديءَ جي هڪ ڌار شاخ هئي، جا اڀرندي ناري، ڍوري پراڻ ۽ ڪوري کاريءَ مان وهي ڪڇ جي نار ۾ ڇوڙ ڪندي هئي. ”بندهش“ ۾ جيڪڏهن ”مهراڻ، بدران ”مهرا“ لکيل آهي، ته اها سهو ڪاتب(Clerical error) چئبي. ائين هندن جي پراڻن ۾ به ڪٿي ڪٿي لکڻ ۾ ٿوريون ٿوريون ڀلون چوڪون ڪيون اٿن، ۽ اها ڪا وڏي ڳالهه ڪانهي. وقتي هيئن به هجي ته قديم ايراني لوڪ ”مهراڻ، بدران چوندا ئي ”مهرا“ هئا يعني پڇاڙيءَ وارو ”ڻ“ جو اچار ڪندا ئي ڪونه هئا. بهرحال ايترو يقين ڄاڻڻ گهرجي ته ”مهرا“ اهو ساڳيو لفظ آهي، جنهن جو سنڌ ۾ هن وقت به صحيح اُچار ”مهراڻ“ آهي. انهيءَ ساڳئي نوٽ موجب سنڌونديءَ جو ٽيون نالو ”ڪاسڪ“ هو. هندن جي پراڻن مان ايترو معلوم ٿئي ٿو ته ڪاشيءَ (بنارس) جو شهر، جن ڪاشي آرين جي پٺيان سڏجي ٿو، تن جو هڪ وڏو ڏاڏو ڪاسڪ“ هو، جنهنڪري بنارس يا ڪاشيءَ کي ”ڪاشڪا“ به چوندا هئا. پر انهن ڪاشي آرين جو نالو ”سنڌوءَ“ تي ڪهڙي حساب سان پيو، سو پتو ڪٿان به پئجي نٿو سگهي. جيڪڏهن مهراڻ وانگر ”ڪاسڪ“ به اڳي سنڌونديءَ جي هڪ ڌار شاخ هوندي هئي، ته انهيءَ ۾ به عجب ڪونهي. جنهن صورت ۾ هن ڳالهه جي کوجنا اڄ تائين ڪنهن به عالم ڪانه ڪئي آهي، تنهن صورت ۾ هن بابت ڪجهه به وڌيڪ چئي نٿو سگهجي. ايترو هتي ٻڌائجي ٿو ته مهراڻ يا هاڪڙو، جنهن کي ڪن پارسي تاريخ نويسن ”واهندهه“ به سڏيو آهي، سو انهيءَ قديم زماني کان وٺي ميان غلام شاهٿه ڪلهوڙي جي وقت تائين، اڀرندي ناري جي پيٽ مان وهي؛ ڏيپلي تعلقي جي ڏکڻ ڏي، ڪڇ جي رڻ جي نزديڪ، هاڻوڪي ڍوري ”پراڻ“ ۾ وڃي ڇوڙ ڪندو هو. ”پراڻ“ لفظ جي معنيٰ ئي آهي ”پراڻو يا جهونو درياهه“، پراڻ ۾ اڀرندو نارو اچي ڇوڙ ڪندو هو ته اها ڦوڪجي وهندي هئي، ۽ ڪڇ جي رڻ جو ڪجهه ڀاڱو سرسبز ڪندي، ڪوري کاريءَ کان وهي، لکپت جي پريان لنگهي، ڪڇ جي نار ۾ وڃي ڇوڙ ڪندي هئي. ميان غلام شاهه ڪلهوڙي پراڻ جي پريان بند ٻڌايو ته ان جو پاڻي سنڌ جو سنڌ ۾ رهي، ۽ لکپت ڏي نه وڃي. لکپت جي ساريال پوک جو مدارئي انهيءَ پاڻيءَ تي هو، تنهنڪري ڪڇ جي راءِ کي لکن جو نقصان پهتو. سن 1758ع کان اڳ سنڌو ندي نصرپور وٽان وهندي هئي. انهيءَ سال اتان رخ ڦيرايائين، ته هن پاسي پاڻي اچڻ گهٽيو. سن 1819ع ۾ خوفناڪ زلزلو ٿيو ته مهراڻ يا هاڪڙو هيڪاري سڪي ويو.
* The eleventh of places and Districts produced perfect by me, who am Ahurmazd, was Het-homand (Hetumand, in Sistan) the illustrious (and) glorious; busy and deligent is the spirit which is subdued, some say that of the Veh river. Pahlavi Vendidad 1, 14.
** "The Veh (or good) river is one of the two chief rivers of the world, according to Bundahish, which states (Page 49 Westergaard's edition of the Avesta text) that 'these two rivers flow forth from the north part of the eastern Albors, one towards the West, that is the Arange, (and) one towards the east, that is the Veh river' The spirits of the two rivers are also mentioned Bundahish, Page 50). And further particulars are given, thus (Bundahish, Page 51) 'The Veh river passes by on the east, goes through the land of Sindh (and) flows to the sea in Hindustan and they call it there the Mehra river,' and in page 53 it is stated that the Veh river is also called the Kasak in Sindh." Dr. Marton Haug: Essay on the Sacred Language, Writings and Religion of the Parsis, P. 361.