سنڌ جي مختصر تاريخ/سبق سورھون
سگهوئي پوءِ مرزا شاھ حسن کي معلوم ٿيو ته ڪڇ جو راءُ کنگهار ٺٽي تي ڪاھڻ جي تياري پيو ڪري، تنھنڪري پاڻ وڏي لشڪر سان ڪڇ تي ڪاھي ويو. ساڻس سندس سردار سلطان محمود ۽ مرزا عيسى ترخان به ھئا. ڪڇ جي راءُ کي شڪست ڏئي آس پاس جو ملڪ ڦري لٽي موٽي ٺٽي آيو.
1540ع ۾ بابر بادشاھ جو پٽ ھمايون، جنھن کي شير شاھ افغان دھليءَ مان ڀڄايو ھو سو ٻن لکن ماڻھن سان سنڌ ۾ آيو ۽ پھرين لوھرِيءَ جي ويجهو منزل ڪيائين ۽ مرزا شاھ حسن کان مدد گهريائين، جو وجھه ڏسي عذر ڪرڻ لڳو. پوءِ ھمايون سيوھڻ ۾ آيو، جتي مرزا شاھ حسن ھن کي سامھون ٿيو ۽ قلعي ۾ قابو ٿي ويھي رھيو. ھمايون ست مھينا انهيءَ کي گھيرو ڪري نااميد ٿي موٽي لوھري آيو. بکر جي قلعي وٺڻ جي ڪوشش ڪيائين پر اُھو به نه وٺي سگهيو. پوءِ لاچار ٿي جوڌپور جي راجا جي عرض تي اوڏي ھليو، پر رستي ۾ دغابازيءَ جو شڪ پيس تنھنڪري موٽي پيو ۽ جيسلمير مان لنگهي عمرڪوٽ ۾ اچي منزل ڪيائين، جتي اڪبر پٽ ڄائس. جڏھن بٺوري وٽ آيو تڏھن مرزا شاھ حسن ساڻس اچي وڙھيو. پر پوءِ نيٺ سندن وچ ۾ صلح ٿيو ۽ ھمايون ڳچ رقم وٺي قندھار ڏي ويو.
پڇاڙي جي ڏينھن ۾ مرزا شاھ حسن بيمار ٿي پيو، تنھنڪري سنڌ جي جدا جدا ڀاڱن جو ڪم ڪار نائبن جي حوالي ڪري پاڻ رڳو گشت ڪندو وتندو ھو. اھي نائب جتي ڪٿي ظلم ڪرڻ لڳا، تنھنڪري جتي ڪٿي فساد شروع ٿيا. ٺٽي ۾ جيڪي مغل، ارغون ۽ ترخان گهراڻن جا ھئا تن مرزا عيسى ترخان کي پنھنجو مھندار ڪري فساد جو جھنڊو کڙو ڪيو ۽ اتي جي نائب ۽ ٻين کي ماري شاھي خزانو لٽي شاھ حسن جي زال ماھ بيگم کي کڻي قيد ڪيائون. شاھ حسن ڪاوڙجي ڪيترائي ارغون ماريا ۽ بکر وارا مغل به قيد ڪري گهرايائين. سلطان محمود بکر مان آيو ۽ ترخانن سان وڙھڻ لڳو پر مرزا عيسى ترخان ڳجھي طرح ھن سان منصوبو ڪيو ۽ شاھ حسن کي ٻڍو ۽ بيمار ڏسي سنڌ اڌو اڌ ڪري پاڻ ۾ وراھي ورتائون. پوءِ ظاھري طرح شاھ حسن ۽ مرزا عيسى جو پرچاءُ ڪيائون ۽ ماھ بيگم موٽي شاھ حسن کي ڏنائون.
انھيءَ سال ۾ ڇاھٺ ورھن جي عمر ۾ ۽ ٻٽيھن ورھن جي حڪومت کان پوءِ مرزا شاھ حسن وفات ڪئي ۽ سندس لاش مڪلي تي دفن ڪئي وئي( ). ڪيل انجام موجب مرزا عيسى ۽ سلطان محمود ملڪ ورھايو، جنھن تي ٻيا سردار ناراض ٿيا ۽ سيوھڻ ۾ فساد ڪرڻ لڳا پر مرزا عيسى سيوھڻ ھٿ ڪئي ۽ پوءِ پاڻ ٺٽي ڏي آيو ۽ سلطان محمود بکر ڏي ويو. شاھ حسن کي پٽ ڪونه ھو. سندس زال ماھ بيگم سندس مرڻ کان پوءِ مرزا عيسى ترخان سان شادي ڪئي.