زينت/باب چوٿون
پهرئين باب ۾ چيو ويو آهي ته مائي شهربانو ۽ بختاور، زينت بانو جي شاديءَ بابت جا گفتگو پئي ڪئي، تنهن جي زينت بانوءَ کي خبر ئي ڪانه هئي، جو هن پري ويٺي قرآن جو دؤر ڪيو. جڏهن هوءَ دؤر ڪري اٿي، تڏهن دستور موجب صبح جا ٻه – ٽي ڪلاڪ لکڻ پڙهڻ جو ڪم ڪيائين، پوءِ ڪارچوب ڪڍي ويهي هڪڙي ٽوپي ڀرڻ لڳي. پوءِ ته سگهوئي ماني تيار ٿي ۽ حامد علي به اسڪول کان آيو، ۽ ماءُ، پٽ، ڏيءَ ٽنهي گڏجي ويهي ماني کاڌي.
ماني کاڌي کان پوءِ حامد چيو ته ”مون علي رضا وٽ وڃڻ جو اڄ انجام ڪيو آهي سو وڃان ٿو، هو ڪنهن صاحبلوڪ وٽان ٻه – ٽي ڪتاب آڻيندو، جن ۾ ولايت جي عمارتن ۽ ڪارخانن جون تصويرون نڪتل آهن، سي گڏجي ڏسنداسين.“ ائين چئي هو اٿي هليو.
هلندي مهل ڀيڻس چيس ته ”ادا جي اهي ڪتاب ٿوري تائين ملي سگهنئي ته کنيو اچجئين، ته آءٌ به ڏسان.“ هن چيس ته ”چڱو“.
مائي شهربانو ته ٻي ڪوٺيءَ ۾ وڃي سمهي پيئي، جو گرميءَ جا ڏينهن هئا، ۽ بختاور جنهن زينت کي خلاصي وقت ۾ ملڻ جو وجهه پئي ڳوليو، سا ڪيوڙي جون ٻٽي ڦريون ۽ انناس رڪابيءَ ۾ وجهي ڪپ مٿانئس رکي، زينت بانو جي ڪوٺيءَ ۾ کڻي آئي. پوءِ ته سندس وچ ۾ هيٺين گفتگو هلي:
زينت – دائي، ڇا آندو اٿئي؟
بختاور – امان، ڦريون آهن.
زينت – ڪٿان آيون آهن؟
بختاور – ڇو امان، صبح جو ڪين ڏٺو هيئي، جو سيٺ گل محمد جو ماڻهو در تي آيو هو، ۽ هيترو سارو ميوو ۽ هڪڙي سهڻي پيتي مال جي آءٌ کڻي آئي هيس، اجها اندر رکي آهي.
زينت – (البت منهن ۾ گهنڊ وجهي)، امان به زورآور آهي، ماٺ ڪيو پراون ماڻهن جون سوکڙيون وٺيو رکي.
بختاور – ڇو امان، نيٺ اهي پراوا آهن، جي پنهنجا ٿيندا آهن، اهو جهان جو دستور آهي.
زينبت – دائي، تون الائجي پا ٿي چوين، آءٌ ته نه ٿي سمجهان.
بختاور – ڪيترا ڏينهن ٿيا آهن، جو ويچارو سيٺ سوکڙيون پاکڙيون پيو موڪلي. هڪ ٻه ڀيرو آءٌ وٽن ويئي آهيان ته مون کي ايتري آبرو ڏني اٿن، جو حد کان ٻاهر.
زينبت – دائي، اڄ تون الله ۽ رسول جي تعريف ڇڏي اچي انهيءَ سيٺ جي تعريف ۾ پيئي آهين، ٻيو خير ته آهي.
بختاور – امان! جيڪي وڙن وارا هوندا، تن جا ته وڙ ڳائبا، سندس پٽ ڊوڙي مون وٽ آيو، اچي مون کي ڀاڪر پائي مليو ڏاڍو ملوڪڙو ٻار آهي. ماشاء الله وڏي هوندي ته موتيءَ جو داڻو ٿيندو.
زينت – پوءِ تنهنجو ڇا؟
بختاور – خدا ڪري ته زينت تون به اهڙي سکئي گهر ۾ وڃي سکي ٿين.
زينت – دائي، واه واه، اڄ تون سنڀري مون کي گاريون ڏيڻ آئي آهين ڇا؟ آءٌ. توکي ماءُ وانگي ڄاڻي گستاخي ڪري، توسان چرچا گهٻا ڪندي آهيان، متان انهيءَ ڪري سنڌو سيڙهو وڃائي ڇڏيو اٿئي ڇا؟ هونءَ ته سياڻي هوندي هئينءَ اڄ ڇا ٿيو اٿيئي؟
بختاور – زينت امان، انهيءَ ۾ ڇا آهي؟ ڌيون نيٺ پرايون آهن. تون سمجهه واري آهين، توکي خبر ناهي ته سدائين هن گهر ۾ ويٺي ڪين هوندينءَ، نيٺ ڪنهن سکر جو گهر وسائيندينءَ؟
زينت – سو ته سچ آهي، مگر دائي، تون دعا ڪر ته ڪنهن سچي پچي لائق ماڻهوءَ سان پلئو اٽڪي، جو ساري ڄمار انهيءَ سان رهڻو ٿيندو. هونءَ ته مون کي حيا ٿو ٿئي، پر جڏهن اڄ تون بيحيا ٿي بيٺي آهين، ۽ اهڙي ڳالهه سڌي مون سان چورين ٿي، تڏهن آءٌ به توکي بي حجاب ٿي سچ ٿي چوان.
بختاور – ڇو مائي، سيٺ گل محمد جي گهر ۾ ڪا گهٽ آهي؟ سندس گهر جيڪڏهن تنهنجو وڃڻ ٿئي، ته هزارن جا ڳهه ڳٺا پائين، مون جهڙيون ڏهه دايون تنهنجي اڳيان ڪمائين. دنيا ۾ اهڙي سکي زال پوءِ جيڪر ڪا مشڪل ملي.
زينت – اهڙو سک ڪهڙي ڪم جو؟ هوڏي ٿي چوين ته سيٺ جو پٽ اڃا گرانٺ جيڏو آهي، سو تون متان اٺ سان گهنڊڻي ٻڌڻ سنڀري آهين؟
بختاور – هان مائي، اڄ ننڍو سڀاڻي وڏو. تون به ته اڃا ڪالهه ايڏي هئينءَ، اڄ ته ڏس، زالن جيڏي زال ٿيو ويٺي آهين.
زينبت – دائي، دنيا سازيءَ جي سک لاءِ اهي هزار ۽ لک ڪنهن ڪم جا ڪين آهن. اهو سون روپو اڄ هوندو ته سڀاڻي ڪونه هوندو، زال کي آسرو سون روپي جو ته ڪونهي، انهيءَ ماڻهو جو آهي جنهن سان سندس پلئو ٿو ٻڌجي. انهيءَ جي جڏهن اڃا خبر ئي ڪانهي ته چڱو ٿيندو يا بڇڙو ٿيندو، سڌرندو يا کرندو، تڏهن انهيءَ جي آسري ڇا لڳبو؟ پر دائي سچ ته چؤ، تون اڄ پاڻهي مون سان اهو ذڪر ٿي چورين، يا امان ڪو اشارو ڏنو اٿئي؟ سچ چئج – آءٌ توکان پنهنجو حال ڳجهو ڪين رکندي آهيان.
بختاور – امان، سچي پڇين ته مون کي پنهنجي منهن به گهڻو فڪر هو، پر مائيءَ انهيءَ بابت مون کي چيو آهي.
زينت – تڏهن دائي سچ ته ٻڌاءِ، امان هنن سان هائو ته نه ڪئي آهي؟
بختاور- نه امان، هائو ته نه ڪئي اٿس، مگر انهن ڏي توڙي ٻين ڏي خيال بيشڪ ا ٿس.
زينت – ٻيا ڪهڙا
بختاور – ڇو اڳئين جمعي رات شربت ۽ گلاب جا شيشا ڪين ڏٺا هيئي؟ محمد رمضان وڪيل موڪليا هئا. اهو ويچارو به پيو مٿا هڻي.
زينت – ڇا دائي، اهو وڪيل جنهن بابت انهيءَ رات مانيءَ مهل حامد ڳالهه ڪئي ته ڪنهن مجلس ۾ ماڻهن سندس گلا پئي ڪئي ته پئسا ججها اٿس ۽ وڏو ماڻهو آهي، مگر اهڙو ڪنجوس آهي، جو کاڻي مانيءَ تان کل به نه لاهي ۽ پائي به خدا جي واٽ ۾ نه ڏئي، غرين کي دڙڪا تاب ڏيو ڦريو پنهنجو گهر پيو ڀري، ۽ ٻيو ته شراب پيئڻ جي به عادت اٿس، جو اڪثر شراب پي مست ٿي پوءِ اچي پنهنجي زال ۽ گهر جي ٻين ڀاتين کي وٺي.
بختاور – هائو امان، اوهو.
زينت – واه دائي واه، اهڙي ڪميني ماڻهوءَ جا ٿيون نياپا نڙا توهين ٻڌو! اهڙي خسيس ماڻهوءَ جون ٿيون سوکڙيون سڙيون وٺو! شرم جي ڳالهه آهي، جو سکر اشراف ٿي اهڙي نيچ آدميءَ جون گاريون جهليو. وري جڏهن هن کي هڪڙي زال اصلي آهي ۽ اها به اهڙي سکي آهي، تڏهن ٻي ڪهڙيءَ کي انهيءَ کڏ ۾ پوڻ تي دل چوندي؟
بختاور – نه امان نهن هڻينس گڏ ۾، مائيءَ کي به انهيءَ جو خيال ڪونهي، مگر مائيءَ جي مرضي گهڻي تنهنجي ماروٽ اميد عليءَ ڏي آهي.
زينت – مائي منهنجو ماروٽ هجي ته ڀلي هجي، جنهن کي ڳالهائڻ به نٿو اچي، چٽ گونگو آهي تنهن جي حوالي مون کي ڪندا ڇا؟ امان اهڙو قهر ڪيئن ڪندي؟ تنهن کان مون کي زهر جو ڍڪ ڏئي ته پي پاڻ کي به عذاب کان ڇڏايان ۽ ٻين کي به.
بختاور – دائي صدقي، خير گهُر! خدا توکي پٽن پوٽن وارو ڪندو، تنهنجون مرادون اسان کي ڏيکاريندو. پر امان، کريا به پنهنجا، ٻريا به پنهنجا. پنهنجي مامي جو پٽ اٿئي، پنهنجو رت اٿئي. جيئي سندس پيءُ، کٽڻ ڪمائڻ جي ڪهڙي پروا ٿيندي؟ جهڙو پاڻ کائيندا، اهڙو توکي پيا کارائيندا.
زينت- دائي، خدا خدا ڪر، نڪي پيءُ – ماءُ جي حياتي جٽاءُ ڪندي، نڪي سندن ڪمائي، ڪم سڀ کي پنهنجو ڪمائي ايندي. جنهن کي پنهنجي فضيلت ڪابه ڪانه هوندي سو پاڻ دنيا ۾ ڪيئن گذاريندو ۽ ٻين کي ڪيئن پاريندو. نه دائي نه، خدا جي واسطي انهيءَ مرض کان مون کي ڇڏائجئين. اهڙي شاديءَ کان بک چڱي، اهڙي شاديءَ کان ڏک چڱو، مون کي کاڌي پيتي جي ڏکيائي ڪانهي، پنهنجي ابي جي گهر ۾ سکي ويٺي آهيان. جي امان ۽ ادي منهنجي سنڀال نه لڌي، ته پنهنجن بازن جي پورهئي ۽ سئيءَ جي ڪمائيءَ تي پيٽ پيئي پاريندس، پر انهن عذابن کان ڇٽي پئي هونديس.
بختاور – امان زينت، سچ ٿي چوين، پر تنهنجي ماءُ جي سا اها مرضي آهي.
زينت – دائي، وس پڄندي تون نه گهٽائج. تون مون کي ماءُ وانگي ڀائيندي آهين، ڀلائي ڪري امان کي انهيءَ ڳالهه تان لاهه. اگرچ ماءُ جي حڪم کان ڌيءُ کي پير ٻاهر ڪڍڻ مناسب ناهي، تڏهن به ههڙن ڪمن ۾ جڏهن نڙيءَ تي لت ايندي، تڏهن ڌيءَ کي به دانهن ڪرڻ کان ڪو عيب ڪونهي، سو اهڙو ڪو بلو ڪج جيئن ايتري حد تي ڳالهه نه وڃي.
بختاور- ڌيءُ! تڏهن تنهنجي مرضي اصل ڪانهي؟ توکي خبر آهي ته هيڏي ساري ٻار کي گهر ۾ ويهارڻ جو وقت ڪونهي. پنهنجي مائٽن ۽ پاڙي وارن جي حال جي توکي خبر آهي ته کلڻ ۽ ٽوڪن ڪرڻ جا وجهه پيا ڳولين. ڪنهن جي نياڻي ٻه – ٽي ڏينهن وڌيڪ ويهي ٿي، ته جهان پيو چوندو آهي ته ”فلاڻيءَ جي لاءِ گهوٽ ڪونه ٿو لڀين.“ انهيءَ ۾ وري به امان، اسان جي گلا آهي. آخر اهو جهان جو دستور آهي. خدا ۽ رسول جو حڪم آهي، سو ته پورو ڪرڻ حق آهي.
زينت – بيشڪ اهو ضرور آهي، مگر ڏسي وائسي کوهه ۾ ٽپو به نه ڏجي.
بختاور – تڏهن پوءِ نيٺ ڪيئن ڪجي؟ توکي الائجي ڪهڙي قسم جو گهر، ڪهڙي قسم جو ماڻهو چڱو نظر ٿو اچي، اسين ته اجهي اهڙا ٿا ڏسون جهڙا ٻڌئي.
زينت – دائي، گهر جو به گهڻو فڪر ڪونهي. غريب هوندو ته ڇا! دليادار هوندو ته ڇا! پئسن ڏي ڏسڻو ناهي، غريبت ۽ شرافت ڏي ڏسڻو آهي. پوري پُني گذران وارو هجي، مگر آبرو ۽ شرافت وارو هجي، چڱيءَ چال وارو هجي، علم ۽ هنر وارو هجي، پوريءَ عمر وارو هجي، پر امير جو پٽ نه هوندو ته به عيب ڪونهي. اهڙي ماڻهوءَ سان حياتيءَ جون ٻه – ٽي گهڙيون گذاري ته سگهبيون. ڪتابن ۾ پڙهيو اٿم ته زال مڙس جي وچ ۾ صحبت وارو سلوڪ هئڻ گهرجي، اهڙي صحبت جنهن مان ٻنهي کي خوشي حاصل ٿئي، ٻنهي جي حالت سڌري، ٻنهي جو وقت چڱو گذري. اهڙيءَ صحبت ڪري سڄو گهر به پيو کلندو. جتي اهڙو مزو ۽ سلوڪ ناهي، اتي سڄو گهر دوزخ جي ڏيکاري پيو ڏيندو. چؤ دائي سچ آهي ڪ ڪوڙ؟ تو به گهڻا زمانا ڏٺا آهن.
بختاور – جيجل، سچ ٿي چوين. جهڙي تون ڏاهي آهين، اهڙو گهر وارو الله شال توکي ملائيندو. چڱو امان، آءٌ مائيءَ سان ڳالهه چوري ڏسنديس.
ائين چئي بختاور هلي ويئي ۽ زينت بانوءَ به اٿي اڳئينءَ جي نماز جو سعيو ڪيو. ذري کان پوءِ مائي به اٿي. گهر جو ڪم ڪار ڏهاڙيءَ وانگي هليو. پوياڙيءَ مهل حامد علي به آيو؛ ٻه وڏا ڪتاب پاڻ سان آندائين، جي انهيءَ مهل ڀاءُ – ڀيڻ ٻنهي گڏ ويهي ڏٺا، حامد، ماءُ کي سڏ ڪري چيو ته ”امان! سڀاڻي پاڻ وٽ مهمان ايندا.“
ماڻس پڇيس ته ”ابا ڪهڙا؟“
حامد وراڻيو ته ”اڄ آءٌ علي رضا وٽ ويو هوس، هلڻ مهل اندران چوائي موڪليائون ته پنهنجي گهر خبر ڪج ته سڀاڻي اسين اوهان وٽ اينداسين ۽ اچي ڏينهن گذارينداسين، جو ٻه – ٽي ڏينهن ٿي ويا آهن، ته نه آيا آهيون.“
ماڻس چيو ته ”ابا ڀلي اچن.“ پوءِ ته خير جي رات آئي، ماني ٽڪي کائي سڀيئي سمهي پيا. بختاور سڀ کان پوءِ سمهندي هئي، جو گهر جو ڪم ڪار ٿيندو هوس. سمهڻ مهل مائيءَ کي جاڳندو ڏسي اچي پيرن کي به زور ڏيڻ لڳس ۽ آهستي چوڻ لڳس ته ”مائي اڄ ڏينهن جو مون ۽ زينت پاڻ ۾ ڏاڍي چٽا ڀيٽي کاڌي آهي.“
مائيءَ پڇيو ته ”ڇا تي؟“
بختاور چيو ته ”ٻيو ڇا تي، اجهو انهيءَ ڳالهه تي جنهن جو تاڪيد ڪيو هوءِ.“ شهربانوءَ پڇيو ته ”پوءِ نيٺ شير ڪي لوغان؛ ڪهڙو خيال ڏٺئي ڇوڪريءَ جو؟“
بختاور چيو ”مائي، هوءَ ته هٿ ڇهڻ کان پري بيٺي آهي.، اهي ٻه – ٽي جايون، جن جي پاڻ ڪالهه صبح جو رٿ پئي ڪئي، سي ته هتي نظر ۾ ئي ڪين آهن.“
شهربانو وري پڇيو ته ”نيٺ ڇا ٿي چوي؟“
بختاور ورندي ڏني ته ”چوي ٿي ته هونءَ ته ماءُ مالڪياڻي آهي- وڻيس ته ڌيءَ کي تاري، وڻيس ته ٻوڙي، مگر اهڙي ڪم ۾ ڌيءُ جي ڳالهه مڙيئي ٻڌڻ گهرجي. چوي ٿي ته اهڙي ڪم ۾ سون رپي ۽ عزيزي خوشيءَ ڏي اوترو ڏسڻو ناهي، پوريءَ عمر ڏي، اشرافت، لياقت، غريبيءَ، چڱي هلت چلت، موچاري کٽڻ ڪمائڻ جي لياقت، علميت ۽ هوشياريءَ ڏي ڏسڻو آهي – سو اهي خاصيتون انهن ماڻهن ۾ ناهن.“
شهربانوءَ چيو ته ”بختاور! ڏس اڄوڪو زمانو پٽ ته پنهنجي وات وڪيل ٿيا آهن، پر هاڻي ڌيئون به پنهنجي وات وڪيل! گهوڙا گهوڙا! حق تي برڪت ملڪ مان ويئي آهي، حق تي آهن سهانگو نٿو ٿئي. هاڻي وڃي پڙهو گهمائجي ته ههڙن پارن وارو ڪو گهوٽ هجي ته اچي، نه ته بس!“
بختاور چيو ته ”مائي تنهنجي ڳالهه سچي آهي، مگر تنهنجي ڌيءَ به ڪوڙ نٿي چوي. ويچاريءَ مون سان پنهنجو سڄو حال ونڊيو. پهريائين ته حيا کان ڪڇيائين ڪين ٿي، پر جڏهن تنهنجي چئي تي مون زور رکيس، تڏهن مون سان حجت دليل ڪرڻ لڳي. اگرچه منهنجو خيال به پهريائين اهڙو هو جهڙو تنهنجو آهي، مگر زينت بانوءَ جي ڳالهين ٻڌڻ کان پوءِ ڄاڻان ٿي ته اهڙي اجائي بندوبست ڪري اسان جي مهل في الحال سا خوشيءَ سان گذرندي، باقي پوءِ جي خبر ناهي ته نينگريءَ جو ڪهڙو حال ٿيندو. اسين ٻارهوئي جيرا ڪين هونداسين، نڪي ساڻس گڏيا وتنداسين، نڪي پئسا جٽا ڪندا، نڪي زال مڙس جا مائٽ کين ڪم ايندا. پنهنجي سر پاڻ ۾ حياتيءَ دم تائين پيا ڳن ڏيندا؛ سو جي ٻئي چڱا هوندا ته غريبيءَ منجهه به پاڻ ۾خوش رهندا ايندا ۽ جي ٻيءَ طرح ته پوءِ ٻنهي کي جٺين جو گذران ڪرڻو پوندو.“
مائي شهربانو چيو ته ”اهو سچ آهي بختاور، مگر اهڙي به ڪالهه اچي پئي آهي. ائين ڪندي ڪندي ته نينگريءَ جي هيڏي ڄمار اچي ٿي آهي. پڻس هليو ويو، آءٌ به اڄ سڀاڻ هلي وينديس پوءِ الائجي ڪنهنجن هٿن ۾ ڳالهه ايندي – انهيءَ جو مرم ٿو مون کي ماري.“
بختاور چيو ”مائي! خدا سڀ خير ڪندو. تون شال پنهنجي اولاد جون مرادون ڏسندينءَ. اسان جي زينت خدا جي مهربانيءَ سان اهڙي سڌريل ڌيءُ آهي جو ڪنهن وٽ ڪا ٿوري هوندي. جڏهن ڪين جهڙن جون ڌيئون وڃي سکيون ٿين، تڏهن پڪ آهي ته ههڙو املهه ماڻڪ رهجي ڪين ويندو. خدا تي کڻي رک، پاڻهي پنهنجا ڪم ڪندو. دل ۾ ڪوبه فڪر نه ڪر.“
شهربانوءَ چيو ته ”هائو مائي، الله تي لڄ آهي.“
پوءِ ته بختاور اٿي ويئي ۽ شهربانو ٿوري تائين خيال پچائي پچائي سمهي رهي. خواب ۾ ٿي ڏسي ته سرائي، سندس گهر وارو ٻاهران ڪنهن سفر کان آيو آهي – ٻه – ٽي ڳنڍڙيون ڪپڙن جون کڻائي آيو آهي ۽ هڪڙو ڪنو مٺائي جو به. زال کي ٿو چئي ته ”توکي زينت جي ڳڻتي رهندي آهي، هاڻي سندس شاديءَ جو سعيو ڪر. آءٌ توکي چوندو آهيان ته انهن پنهنجن کان پراوا چڱا اٿئي ۽ پراون مان جن تي ڀاڙيو اٿئي سي ڪنهن ڪم جا ناهن. جيڪو هاڻ مون بندوبست ڪيو آهي سو چڱو آهي، پر جنهن کي ڏک ڏولاوا نصيب ۾ هوندا تنهن سان ڪو ڪنهن جو وس؟ ماٺ ڪري کڻي هائو ڪر.“ اتي شهربانوءَ جي اک پٽجي ويئي. وري اچي خواب جي لڳس، ڪڏهن دل ۾ چوي ته زال جي خواب جي تعبير ابتڙ ٿيندي آهي سو الائجي ڇا ٿيندو. ڪڏهن چوي ته مئو ماڻهو خواب ۾ ڏسبو آهي ته الائجي ڪهڙو حال ٿيندو آهي. انهن ڳڻتين ۾ وڃي بختاور کي اٿاريائين، جا ٽپ ڏيئي اٿي. هن کي آهستي پاڻ وٽ وٺي ويهاريائين ۽ خواب جي ڳالهه ڪري ٻڌايائينس ۽ چيائينس ته ”مون کي فڪر ٿي بيٺو آهي.“
بختاور چيس ته ”مائي! اسان جو سرائي اسان سڀني جو دعاگو آهي، خير سان خوشيءَ جي خبر آندي اٿس جو توکي انهيءَ پاسي جو انتظار هو. ٻيو سڀ خير آهي، الله ڪندو سگهوئي سبب ٿيندو!“ انهيءَ دلاسي ڪري مائي شهربانوءَ جي هانو تي ڇنڊو پيو ۽ دل کي تقويت آيس. ماٺ ڪري ڪلمو پڙهي وري سمهي رهي ۽ بختاور به وڃي پنهنجي جاءِ تي ستي.