زينت/باب ويهون
محبوب علي هاڻي پشيمان گهڻو ئي ٿيو، ۽ پيءُ- ماءُ جي تانگهه گهڻيئي لڳيس، پر هن جا ماءُ-پيءُ ته هنيئر بمبئيءَ ۾ ڪين هئا، هو وڃي سنڌ حيدرآباد کان نڪتا هئا. هنن ويچارن جڏهن ڏٺو ته جنهن پٽ جي آسري اسان ڪم ڪار ڇڏي آرام وٺڻ جي ڪئي هئي، سو اهڙو بيحيا ٿي بيهي رهيو جو آخر اسان کي کانئس جدا رهڻو پيو، تڏهن پنهنجو اصلوڪو ڳوٺ ۽ گذريل ڏينهن اچي ياد پين، سي ماٺ ڪري اوڏي اُٿي هليا.
بمبئيءَ ۾ جيڪي ڏينهن هي پنهنجي منهن رهيا، سي هنن بيشڪ خير سان گذاريا، مگر رکيل پئسو گهڻو جٽاءُ ڪين ڪندو آهي، نيٺ گهٽبو ويندو آهي، ۽ هنن کي في الحال ٻيءَ ڪنهن آمدنيءَ جي اميد ڪانه هئي ۽ بمبئي شهر جو خرچ به البت ڳرو هو، تنهن ڪري هنن ڄاتو ته موٽي وڃن حيدرآباد ۾، جتي رهڻ ڪري خرچ گهڻو هلڪو به ٿيندو ۽ پئسووڌيڪ جٽاءُ به ڪندو. ٻيو ته هنن جو ارادو هو ته هي پڇاڙيءَ جا ڏينهن گوشائتو ۽ آرام ۾ گذاريون ۽ جي ٿي سگهي ته ڪو زمين جو ٽڪر هٿ ڪري پوک- راهه جو بندوسبت ڪريون، جنهن ڪري مشغولي به ٿئي، کاڌي پيتي جهڙي اُپت به ٿئي ۽ آرام وٺڻ جو به گهڻو وقت ملي.
پر اهڙو بندوبست ته بمبئي شهر ۾ يا ان جي آسپاس آسانيءَ سان ٿيڻ اهنجو هو. اها سنڌ هئي، جتي ٿوري خرچ سان ماڻهو اهڙو بندوبست رکي ٿي سگهيو، علي رضا حيدرآباد جو چڱي طرح واقف هو، اتي ڄائو نپنو هو. ننڍي هوندي اوري پري گهميو ڦريو هو، سو سجهيس ٿي، ته اهڙا ٽڪر زمين جا اوڏي گهڻا آهن ۽ آسانيءَ سان هٿ ڪري به سگهبا.
وري هن کي پنهنجا ڏينهن ياد پوڻ لڳا، پنهنجا مائٽ ياد پوڻ لڳا. دستور آهي ته ڏکن ۾ گذريل ڏينهن ياد پوندا آهن. سو جيئن اهي خيال پئي پچايائون، تيئن اوڏي موٽڻ جو شوق زياده ٿي ٿين، ۽ جيئن هنن جو رکيل پئسو روز بروز گهٽبو ٿي ويو، تيئن بمبئيءَ مان نڪرڻ جو وڌيڪ سعيو ٿي ٿين، آخر هو ٺهراءُ ڪري سنبريا.
جيڪي پنهنجا گهرا دوست هئن، تن کان موڪلايائون. سڀني کي سنڌ ڏي وڃڻ جي لاءِ چڱو عذر ڏنائون، جنهنڪري ڪنهن کي به اهڙو شڪ ڪونه پيو ته هي بمبئيءَ ۾ گذاري نٿا سگهن، تنهنڪري لڏي ٿي وڃن. هنن پنهنجي ڌيءُ عظمت بانو ۽ سندس مڙس کان به موڪلايو. هن ويچاريءَ کي به گهڻو ڏک ٿي ٿيو، جو پيءُ – ماءُ جي هوندي هن کي وڏو ڏڍ هو.
هن ويچاريءَ کان به جيڪي پڄي سگهندو هو، سو پيءُ-ماءُ جي لاءِ ڪندي هئي. هنن کي غريب ڏسي ي لاءِ ڪندي هئي. هنن کي غريب ڏسي ي لاءِ ڪندي هئي. هنن کي غريب ڏسي پنهنجي پر ۾ پئسي پنجڙ جي مدد ڪرڻ ۾ ڪين گهٽائيندي هئي. هوءَ دولتمند جي گهر ۾ هوندي هئي، تنهنڪري اهڙي اڃا ٻاجهه ڪرڻ ۾ حرڪت ڪانه هيس. اگرچه هنن کي اهڙي مدد قبول ڪرڻ ۾ گهڻو عار هو، پر تڏهن به عظمت بانو زور ڪري ٿورو گهڻو لڪائي ماءُ کي ڏيندي هئي. هينئر جو هو اتان نڪرڻ لڳا، سو هن ويچاريءَ کي ويتر ارمان ٿيڻ لڳو، پر لاچار ماٺ ڪري ويهي رهي ۽ اهو دلاسو ڏنائين ته جي قسمت ۽ حياتي هوندي ته هڪڙي ڏينهن اسين به اچي اوهان وٽن ڪرنداسين.
علي رضا جي پٽن مان محبوب علي ايتري بيحيائي ڪئي هئي، ته منصو رعلي وڏو حيا وارو هو. اسان چيو آهي ته هو تمام چڱي ۽ سالم طبع جو هو ۽ هن جا خيال پيءُ جي خيالن سان ملي ٿي آيا. هو هينئر استنبول ۾ گهر ڪري رهندو هو ۽ سندس ڪارخانو تمام زور هو.
هن جي پيءُ – ماءُ سان گهڻي خاطر هئي. تن ڏي علي رضا وقت بوقت حال پيو لکندو هو ۽ هو اتان پنهنجي ڀاءُ کي جٺيون به پيو ڪندو هو ۽ هنن لاءِ دلاسا به پيو لکندو هو. هنن ڏي ائين به لکي چڪو هو ته ”اوهين موٽي استنبول ۾ اچو، جو هتي سڀ ماڻهو اوهان جي ڏسڻ لاءِ مشتاق آهن ۽ اچي اسان جي اکين تي رهو. جيڪي اولاد جا حق آهن، سي سڀ اسين ادا ڪنداسين ۽ جيتري خدمت پڄي سگهندي، اوتري پيريءَ ۾ اوهان جي ڪنداسين.“
پر علي رضا جن کي اوڏي وڃڻ جي خواهش ڪانه هئي. چيائون ته ”هينئر حياتي جي پڇاڙيءَ ۾ دربدر ٿيڻ چڱو ناهي، اڳيئي گهڻو رُليا آهيون. هينئر گوشه نشين ٿي ويهڻ ۽ خدا جي عبادت ڪرڻ اسان کي زياده پسند آهي.“
تڏهن منصور عليءَ هنن ڏي ٿورو گهڻو پئسو مدد لاءِ موڪلڻ لڳو ۽ لکيائين ته ”جيڪي اوهان کي گهرجي، سو مون کي بيشڪ گهرائجو، جيڪي مون وٽ آهي سو سڀ اوهان جو آهي، حجاب بلڪل ڪونه ڪجو.“
جڏهن آخر هن کي خبر پيئي ته محبوب علي هنن سان تمام گهڻيون جٺيون ڪيون آهن، جنهن ڪري هو ڪيترا ڏينهن ڌار رهي حيدرآباد روانا ٿيا آهن، تڏهن هن کي گهڻو ارمان ٿيو. خيال ڪيائين ته ”پيءُ- ماءُ اولاد کي پالي وڏو ڪندا آهن ته پيريءَ ۾ اهو کين ڪم اچي. بابي سائينءَ اسان کي تعليم ڏيئي، هزار خرچي ههڙي درجي تي پهچايو هينئر اسين پنهنجين زالن سان فرحتن ۾ پيا گذاريون ۽ هو ويچارا غريبيءَ حال وتن ڪنڌ لڪائيندا. انسان جي حياتي الاجي ڪيتري آهي! زال ۽ ٻار ٻچا ٻيا به ٿي پوندا، تنهنڪري پهرين انهن جي سنڀال ڪرڻ حق آهي.“ اهي خيال ڪري هن جا هتي پير تپي آيا. زال سان صلاح ڪيائين ته ڪي ورهيه هلي سنڌ ۾ گذاريون.
بيبي فلڪ سوز بيگم به چڱيءَ طبيعت جي زال هئي، عقل واري هئي ۽ مڙس جي فرمانبردار هئي. اگرچه وطن کي ۽ مائٽن کي ڇڏڻ اهنجو به ٿي لڳس، پر تڏهن به مڙس کي خوش رکڻ فرض ٿي ڄاتائين ۽ اها به خبر هيس ته منهنجو مڙس به گويا پنهنجو فرض ادا ڪرڻ ٿو وڃي، تنهن کانسواءِ ڪن ٻين ملڪن جي سير ڪرڻ ۽ هوا بدلائڻ جو به خيال ٿين، تنهنڪري هي موڪلائي توڪلائي اُٿي هليا.
انهيءَ وچ ۾ علي رضا، زينت ۽ مريم اچي حيدرآباد کان نڪتا. هنن پنهنجي اصلوڪي ڪچي واري جاءِ وري وڃي هٿ ڪري وسائي. اتي هنن کي البت آرام آيو. اگرچه هي وڏا وڏا ملڪ ڏٺا هئائون ۽ جي وڏا وڏا عهدا ڪمايا هئائون تن جي بنسبت اها جاءِ ۽ اهو ملڪ ڪي به ڪين هو، تڏهن به هاڻوڪيءَ حالت ۾ هنن جي لاءِ وڏي غنيمت هئي.
سندن پراڻا واقف هنن کي ڏسي گهڻو خوش ٿيا. زينت بانو جا مائٽ جيڪي هنن سان نه ٺهيل هوندا هئا سي به سرائي فتح خان جي گهر ويران ٿيڻ کان پوءِ پشيمان ٿيا هئا، ۽ هاڻ هنن سان گهڻي مهرباني ڪرڻ لڳا.
هي ٿانيڪا ٿي ويٺا، تنهن کي مهينو – ٻه مس گذريو ته علي رضا کي منصور علي جو خط آيو ته ”اسين استنبول مان روانا ٿيون ٿا اميد آهي ته سگهوئي اوهان جي خدمت ۾ اچي حاضر ٿينداسين؛ پوءِ جيڪو حال هوندو سو اوهان جي آڏو پيش ڪنداسين ۽ جيڪا چاڪري پڄي سگهي، سا ڪنداسين.“ پيءُ ڏي هيئن به لکيائين ته ”ڪو هڪڙو چڱو بنگلو به لڳو لڳ ڀاڙي ڪري ڇڏجو ته اچي انهيءَ ۾ لهون، پوءِ اتي ڪي ڏينهن گڏجي گذاريون.“ اها خبر ٻڌي علي رضا ۽ زينت بانو گهڻو خوش ٿيا ۽ پٽ کي دعائون ڪرڻ لڳا.
منصور علي جو استنبول مان روانو ٿيو، سو پهرين آيو بمبئي ۾، اتي ڪي ڏينهن رهي پيو. ڀيڻ کي به گڏيو ۽ ڀاءُ کي به مليو. محبوب علي کي گهڻيون جٺيون ڪيائين، هو ته اڳهين پشيمان ٿيو هو. منڊم وئي کان پوءِ هوش ۾ آيو هو ۽ وري ٻي شادي ڪري البت چڱو رستو ورتو هئائين.
تنهن جڏهن ڏٺو ته منهنجو ننڍو ڀاءُ پنڌ تان رڳو پيءُ – ماءُ جي ڏسڻ ۽ انهن جي بندوبست ڪرڻ لاءِ آيو آهي ۽ حيدرآباد ڏي ٿو وڃي، تڏهن هن کي به دل ۾ آيو ته، آءٌ به هن سان گڏيو وڃان ۽ وڃي هنن کان گناهه بخشايان ۽ معافي گهران ۽ جيترو ٿي سگهي اوترو هنن جي خاطرداري ۽ تلافي ڪريان، سو هو به پنهنجي زال سان سنڀريو.
هنن ڀائن کي سنبرندو ڏسي، عظمت بانوءَ جي به دل سرڪي. هوءَ ويچاري ته هن کان وڌ پيءُ-ماءُ سان گڏ رهڻ جي ڪوڏي هئي، پر پنهنجي وس نه هئي، پرائي گهر ۾ هئي، تنهن کي ۽ سندس گهر واري کي به هنن چيو ته ”اوهين به ڪي ڏينهن اسان سان گڏجي هلو، پوءِ کڻي سگها وري اچجو.“ سو هوءَ به مڙس سوڌي سنبري.
ٽيئي جوڙا پنهنجي نوڪرن نڙن سميت وڏي ڌوم ڌام سان آگبوٽ تي چڙهي روانا ٿيا. پيءُ ڏي اڳڀرو خط لکيو هئائون، تنهن هڪڙو – ٻه بنگلو ٻيو به ڀر ۾ ڀاڙي ڪري ڇڏيو هو ۽ ضروري سامان مسواڙ تي وٺي جايون ڀري تيار ڪري ڇڏيون هئائين.
نيٺ هو اچي حيدرآباد پهتا. هن جو تجمل ڏسي ماڻهو حيران ٿي ويا. هي اچي بنگلن ۾ لٿا، جنهن شهر ۾ علي رضا ننڍو ٿي وڏو ٿيو هو، اُتي هينئر هي پنهنجي آل عيال سوڌو اچي نڪتو، ۽ عزت آبروءَ سان گذارڻ لڳو، انهيءَ خوشيءَ کان هن جي دل ته باغ باغ ٿي، پر سندس آشنا ۽ سندس زال جا مائٽ به گهڻو خوش ٿيا. سڀئي هن کي ڏسڻ آيا، ۽ هنن کي مبارڪون ڏيڻ لڳا.
محبوب علي اچي پيءُ-ماءُ جي پيرن تي ڪري پيو. هنن کي پهرين ته روئڻ اچي ويو، پوءِ نيٺ هن کي معافي ڏنائون ۽ پاڻ ۾ پرچي خوش ٿي ويهي رهيا. هو سڀئي گڏجي وري مرحوم علي نواز خان سندن بزرگ جي قبر تي زيارت لاءِ ويا، جو علي رضا جو پيءُ ۽ هنن جو ڏاڏو هو،. هن کي ختمو ڏيئي دعا گهريائون ۽ جان بيبي، جا مديني ۾ پوريل هئي، تنهن جي روح کي به ختمي جو ثواب بخشيائون.
جيڪڏهن علي رضا ويچارو پنهنجي سر هينئر غريب هو، ته ڀؤ ڪونهي، پر سندس اولاد تمام دولت وارو هو. ۽ انهن جي دولت سان هينئر هن جي دولت هئي، تنهن ڪري هن به هينئر پاڻ کي دولتمند ٿي ڄاتو، هنن جو گڏجڻ اتفاق سان ٿيو هو، پاڻ ۾ صلاح ڪيائون ته متان اهڙو وقت وري هٿ نه اچي، تنهن ڪري هڪڙي تصوير ڪڍڻ واري کي گهرائي، سڀني زالن مڙسن گڏ ويهي تصوير ڪڍائي، اها ساري ڪٽنب جي تصوير ورهين تائين پوءِ وٽن نشانيءَ طرح رهندي آئي.
انهيءَ طرح ٻه – ٽي مهينا هنن سڀني گڏجي پئي گذاريو. هينئر علي رضا کي بک ڪانه هئي. مگر هن جي دل ۾ جا ننڍي هوندي کان خواهش هئي ته پيريءَ ۾ زمين جو ٽڪر ٻهراڙيءَ ۾ هٿ ڪري، اُتي گهر جوڙي گوشه نشين ٿي ويهندس، ۽ آباديءَ جو شغل به ڪندس ۽ خدا جي بندگي به ڪندس. تنهن جو خيال هن کي اڃا دل ۾ هو. جيئن پيري ٿي باد پيس، تيئن انهيءَ جو شوق ٿي وڌيس.
هن جي مرضيءَ جي پٺيان سندس پٽن حيدرآباد جي اُڀرندي ڏي ڪوهه – ڏيڍ پنڌ تي هڪڙو چڱو زمين جو ٽڪر هٿ ڪيو، جنهن ۾ اڳيئي هڪڙو کوهه به جاري هو ۽ موچارو ننڍو باغ به ساڻس لڳل هو. انهيءَ سان گڏ وري ٿورو ٽڪر آباديءَ جي لاءِ به هنن ورتو. مڙيئي ٻارهن جريب زمين جا ٿيا، تن مان پنجن جريبن ۾ باغ هو ۽ ست جريب آباديءَ لاءِ هئا، جي کوهه تي به آباد ٿي سگهڻ جهڙا هئا ۽ واهه جي پاڻيءَ جي به مدد اچي ٿي سگهين.
باغ سان لڳ وري هنن موچارو ننڍوبنگلو جوڙايو. ۽ انهي سان لڳ هڪڙي ننڍي سهڻي مسيت به ٺهرايائون، ۽ انهيءَ ساري زمين جي چوڌاري اوڏڪي ننڍي ديوار کڻائي ڇڏيائون. انهيءَ هنڌ علي رضا ۽ زينت بانو۽ مريم ٽي ئيگڏجي اچڻ رهڻ لڳا. هنن باغ ۽ ٻنيءَ جي ڪم لاءِ جيڪي ٻه-چار ماڻهو ضروري ڄاتا، سي به چونڊي رکيا.
علي رضا پنهنجو وقت ورهائي ڇڏيو،. صبح جو ۽ شام جو ٻه – ٽي ڪلاڪ پاڻ پنهنجي سر وڃي باغ ۾ باغائيءَ سان ڪمائيندو هو، ۽ گلڪاري ۽ ميون جي وڻن جي سنڀال ۽ چمن ۽ ٻارن جي ڀڃگهڙ ڪندو هو. پوءِ وري ٻنيءَ جي ڪم جي نظرداري رکندو هو ۽ باقي وقت ڪتابن جي مطالع ڪرڻ ۽ ٻي لکپڙهه ۾ گذاريندو هو. انهيءَ سال گڏ هو مقرر وقتن تي عبادت ڪرڻ ۾ مشغول رهندو هو. زينت بانو ٻاهر جي ڪم ڪار ۾ سو گهڻو هٿ نه وجهندي هئي، باقي گهر ۾ هن جو به اهو ساڳيو شغل هوندو هو. انهيءَ طرح هي سانهه ستيءَ سان گوشه نشينيءَ ۾ گذارڻ لڳا.
جڏهن علي رضا جا پٽ پيءُ – ماءُ کي سندن مرضيءَ پٺيان انهيءَ هنڌ ٿانيڪو ڪري رهيا، تڏهن هنن کي وڏو انتظار دل تان لٿو. پاڻ اڃا شهر وارن بنگلن ۾ رهندا هئا. هيءُ جو هتي حيدرآباد ۾ ڳچ ڏينهن رهيا، تنهنڪري البت ٺهي ويا. ڪي سندن مرضي ٿي، ڪي ٻين صلاح ڏنين ته ”جي ٿي سگهيو ته پاڻ به سنڌ ۾ رهي پئو، جو چڱي موچاري پيدائش هتي به پيئي ٿيندي.“
علي رضا پاڻ به انهيءَ صلاح ۾ شامل هو، جو ڀانئيائين ته اولاد جي اکين آڏو نه هجي، ته من ويجهو هجي. سو في الحال هنن به انهيءَ صلاح تي هلڻ مناسب ڄاتو.حيدرآباد ۾ پنهنجي ڌنڌي جو گهڻو چالو نٿي ڏٺائون، تنهنڪري صلاح ڪيائون ته ڪراچيءَ ۾ هلي پنهنجو پنهنجو ڌنڌو هلايون، جو اهو شهر وري به بمبئيءَ جهڙو نمونو آهي، پوءِ اوير سوير پنهنجي دل جي خوشيءَ جي لاءِ يا ڌنڌي پٺيان حيدرآباد ڏي به پيو اچبو ۽ جي دل چيو ته بمبئيءَ به پيو وڃبو.
اها صلاح پڪي ڪري هي سنبريا. پر جدا ٿيڻ کان اڳ ٻنهي ڀائرن، خاص منصور علي پنهنجي پيءُ-ماءُ جي گذران لاءِ ڪنهن پڪي بندوبست ڪرڻ جو ٺهراءُ ڪيو. پاڻ ۾ ڳالهيون ٻولهيون ڪري ٺهراءُ ڪيائون ته في الحال هڪ هزار روپيا هو ڏيئي، هڪ هزار روپيا هو ڏيئي، ٻه هزار ڪري سرڪاري بئنڪ ۾ پيءُ جي نالي رکائن، پوءِ اڳتي به جيڪي پڄي سگهين، سو هنن کي پيا پهچائين. هنن يڪدم ائين ڪيو. ٻه هزار رپيا بئنڪ ۾ رکائي، داخلا جو ڪتاب پيءُ جي حوالي ڪيائون ۽ پيرين پئي موڪلايائون. ۽ دعا گهريائون، ۽ اهو دلاسو به ڏنائون ته ”اوير سوير اسين اچي ٿيو پيا وينداسين ۽ جيڪڏهن ڪا ضرورت پئجي وڃي ته هڪدم اسان کي گهرائي وٺن لاءِ اختيار وارا آهيو.“ انهيءَ طرح هي موڪلائي ڪراچيءَ آيا ۽ عظمت بانو به موڪلائي پنهنجي مڙس سوڌو بمبئيءَ ڏي رواني ٿي. هي ٻيئي ڀائر اچي ڪراچي ۾ جايون جڳهيون وٺي ويٺا. هڪڙي باريسٽر يا وڪيل ٿي، ۽ ٻئي ڊاڪٽر ٿي، پنهنجو ڌنڌو هلايو، ۽ سگهوئي ٻنهي سنڌ ۾ پنهنجو نالو ڪڍيو.
انهيءَ نئينءَ جاءِ تي علي رضا ۽ زينت بانو ڏاڍي آرام سان رهڻ لڳا. جهڙي ننڍي هوندي کان خواهش هين ته وڏپڻ ۾ گذاريون- اهڙي سندن مراد خدا پوري ڪئي. هنن جو تمام سکيو گذر پيو ٿيندو هو ۽ چڱو وقت پيو گذرندو هو. اتي هو ڇهه ورهيه رهيا. آخر زينت بانوءَ پهرين وفات ڪئي.
هوءَ سٺ ورهين ڄمار جي ٿي مُئي. هن جي مرڻ ڪري علي رضا ويچارو هيڪلو ٿي پيو. سارو ڏينهن غم ۾ پيو گذاريندو هو. هڪڙو اڳهين فرتوت هو، جو عمر سندس ستر-پنجهتر ورهين جي هئي، ٻيو وري هي تازو زال جو ڏک، تنهن ماري وڌس، زال جي مئي کان پوءِ ڇهين – ستين ڏينهن پاڻ به دم ڏنائين. هنن ٻنهي ڄڻن اڳيئي پاڻ ۾ صلاح به ڪئي هئي ۽ مرڻ مهل وصيت به ڪئي هئائون ته اسان کي انهيءَ باغ واري بنگلي ۾ دفن ڪجو، سو ڪيائون ته ائين، ٻنهي کي اندر بنگلي جي وچين صفي ۾ لڳو لڳ پوريائون ۽ سندن وصيت موجب پڪي گچ سان قبرون جوڙي ڇڏيائون ۽ سندن سيرانديءَ کان هڪڙي ننڍي مسجد به ٺهرائي ڇڏيائون، جيئن اڪثر دستور ٿيندو آهي. انهن جي قبر تي ويچاري مريم، جا پڻ هينئر تمام ڪراڙي اچي ٿي هئي، سا ٻهاريدارمجاور ٿي ويٺي، ڏهاڙي جاءِ صفا ڪيو، انهيءَ باغ مان گل ۽ نازبو پٽي قبرن تي وجهيو ويٺي هوندي.
محبوب علي ۽ منصور علي، جي بروقت ماءُ جي مرڻ جي خبر ٻڌي ٻارين ٻچين آيا هئا، سي اڃا اتي ئي هئا، ته سندن پيءُ مري ويو، سي ويچارا ڏاڍي غم ۾ هئا. نيٺ مهينو کن ٽڪي قبرون ٺهرائي، دائيءَ کي ويهاري، باغ ۽ ٻنيءَ جو بندوبست ڪري وري ويا.
پنجن – ڇهن مهينن کان پوءِ مريم به موڪلايو، تنهن جي به قبر سندس ڌڻيءَ ۽ ڌڃاڻيءَ جي پيرانديءَ کان جوڙايائون. انهيءَ طرح انهن نيڪ، ديندار ۽ ايماندار ماڻهن جي خير سان پڄاڻي ٿي.