خولاسەیەکی تاریخی کورد و کوردستان/جڵدی 2/بەینی جەزیرە و کلیس

by محەممەد ئەمین زەکی بەگ

بەینی جەزیرە و کلیس

ئیمارەتی حەسەنکێف

ملووکی ئەم ئیمارەتە، بە ڕیوایەتی شەرەفنامە، نەتەوەی خانەدانی ئەیووبییە. ئەووەڵ ئەمیری، مەلیک سلێمان بووە و تەسادوفی دەوری جەنگیزی کردووە. کە وا بوو، ئەبێ ئەم ئیمارەتە لە ٧٣٦ هـ.دا دامەزرابێ. مەلیک محەمەدی کوڕی مەلیک سلێمان لەگەڵ موغول و حکوومەتی ئێراندا باشی ڕابواردووە. مەلیک ئەشرەفی کوڕەزای مەلیک محەمەد، تەسادوفی دەوری تەیمووری لەنگی کردووە و لە ماردین چۆتە [لای] تەیموور و حیمایەی ئەوی قەبووڵ کردووە. مەلیک خەلیلی کوڕی، لەگەڵ شاهڕوخی کوڕی تەیمووردا مودارای کردووە. مەلیک خەلەف (= ئەبو ئەلسەیفەین)ی کوڕی مەلیک خەلیل زۆر بەجەرگ و ئازا بووە و بەرامبەر بە ئیستیلای ئاق قۆیۆنلووی حەسەنکێف، مەردانە مودافەعەی کردووە، بەڵام بە خیانەتی یەکێ لە ئومەرای، قەڵاکە کەوتۆتە دەس دوژمن و ئەم ئیمارەتە بە مووەقەتی لە ناو چووە.

مەلیک خەلیل ناو ئەمیرێکی ئەم خانەدانە، لە دوای ئیستیلای ئاق قۆیۆنلوو ڕایکردبووە حەمما، لە وەقتێکدا کە ئومەرای ئاق قۆیۆنلوو بۆ تەختی سەڵتەنەت لە بەینی خۆیانا کەوتبوونە شەڕەوە، ئەم مەلیک خەلیلە هاتەوە کوردستان و بە موعاوەنەتی عەشایرەوە، سعردی زەوت کرد. لە دواییدا حەسەنکێفیشی سەندەوە و ئیمارەتەکەی سەرلەنوێ دامەزراندەوە.

مەلیک خەلیل هەرچەند لەگەڵ خانەدانی سەفەویدا موناسەبەت و خزمایەتیشی پەیا کرد، بەڵام لە شەڕی شاهـ ئیسماعیل ڕزگاری نەبوو و سێ ساڵ لە تەورێز حەپس کرا و لە دوای شەڕی چاڵدێران، خۆی نەجات دا و هاتەوە سەر ئیمارەتەکەی و تابیعی عوسمانی بوو و موددەتێک ئیمارەتەکەی بە دەس نەتەوەیەوە دەوامی کرد و لە دواییدا لە تەڕەف حکوومەتی عوسمانییەوە لە ناو برا.

ئیمارەتی سلێمانی

شەرەفنامە، خانەدانی ئەم ئیمارەتە ئەباتەوە سەر سێ کوڕی ئاخیر خەلیفەی ئەمەوی (مەروانی محەمەد) و ئەڵێ ئەم کوڕانە لە دوای لەناوچوونی حکوومەتی ئەمەوییە هاتوونە مەنتیقەی قولب و بە یارمەتیی عەشیرەتی بانووکی (= بانەکی)ی کوردەوە وردەوردە ئەو ناوەیان تا دیجلە داگیر کرد و بەعزێ قەڵا و نەواحیشیان لە ئەرمەنی و گورجی سەند و لەو ناوەدا حکوومەتێکی باشیان پێکەوە نا.

لە هەشت عەشیرەتی گەورەی ئەم ئیمارەتە، بەعزێکی سوننی بوون و بەعزێکیشی بوون بە یەزیدی. بەشی زۆری، گەڕۆک بوو و عەشیرەتی «سلێمانی»ش لەمانە بوو.

دیسان هەر بە قسەی شەرەفنامە، ئەبێ موئەسیسی ئەم ئیمارەتە، مەروان ناوێک بێ. لە زەمانی پێنجەم پشتی ئەم ئەمیرەدا کە «میر دیادین»یان پێ ئەگوت، شاهـ ئیسماعیلی سەفەوی پەیا بووە و ئەمیر دیادین لەگەڵ والیی دیاربەکری سەفەویدا باش ڕایبواردووە و حەتتا بۆتە زاواشی. لە پاش وەفاتی ئەم ئەمیرە، ئیدارەی حکوومەتەکەی کەوتۆتە دەس برازاکانی و دوو قۆڵی لێ پەیا بووە: خانەدانی گلاب و باتمان، خانەدانی میافارقین.

ئەم دوو خانەدانە تا مەبادیی عەسری بیستەمی میلادی، حوکم و نفووزیان بە دەرەجەیەک مابوو (ئینسقلۆپێدیای ئیسلام، جڵدی ٣، ل ١٦١)

ئیمارەتی زراکی

شەرەفخانی بتلیس ئەڵێ ئەم عینوانی «زراکی»یە لە «ئەزرەقی»یەوە پەیا بووە و موئەسیسی ئەم ئیمارەتە، شێخ حەسەن لە سووریەوە هاتۆتە ماردین و بە کەشف و کەرامات، شۆرەتی پەیا کردووە و چونکە جلی شینی لە بەر کردووە، پێیان گوتووە «ئەزرەقی».

زۆری پێنەچووە ئەم شێخە لە تەڕەف حاکمی ماردینەوە، کە موحتەمەلە ئاق قۆیۆنلوو بووبێ، حەپس کراوە، بەڵام لە دواییدا بە سەبەبی بەعزێ کەرامەتیەوە بەر دراوە و حاکمەکەش کردوویەتی بە زاوای خۆی و ئەم شێخ حەسەنە لە دوای خەزووری، حکوومەتی ماردینی گرتۆتە دەس خۆی، لە پاشدا لە نەتەوەی ئەم زاتە، چوار خانەدانی تر پەیا بووە: درزینی، کردکان، عتاق، ترجیل.

قۆڵی ئەووەڵ لە تەڕەف «هابل»ی کوڕی شێخ حەسەنەوە لە قەڵای «دیرزیر»دا.

قۆڵی دووەم لە تەڕەف کوڕەزای هابلەوە لە کردکاندا (بەینی دیاربەکر و میافارقین).

قۆڵی سێیەم لە تەڕەف ئەمیر بەگی زراکییەوە لە قەڵای عتاقدا.

قۆڵی چوارەم لە قەڵای ترجیلی نزیک دیاربەکردا دامەزراوە.

هەر چوار قۆڵەکە لە دەوری عوسمانیشدا موددەتێکی زۆر دەوامی کردووە.

ئیمارەتی کلیس

ئینسقلۆپێدیای ئیسلام ئەڵێ، خانەدانی ئیمارەتی کلیس، بێ شوبهە مەنسووبی خانەدانی ئیمارەتی حەکاری و عیمادییەیە. شەرەفنامە ئەڵێ ئەسڵی ئەمانە عەباسییە و ئەمانە سێ برا بوون: شەمسەددین، جەددی خانەدانی ئیمارەتی حەکارییە؛ بەهائەددین، باوکەگەورەی میرانی بادینانە؛ مونتەشا موئەسیسی خانەدانی ئیمارەتی کلیسە. ناوی ئەم سێ زاتە لە تەڕەف کوردانی ئەو ناوەوە بە نەزەری لەهجەیانەوە کراوە بە: شەموون، بەهدین، مەند.

لەمانە «مونتەشا = مەند» قووەتێکی موناسیبی کوردی کۆ کردۆتەوە و چۆتە میسر و شام و خدمەتی حکوومەتی ئەیووبیی کردووە و لە تەڕەف سوڵتانی ئەیووبییەوە نزیک لە ئەنتاکییە ناحیەی قەسیری دراوەتێ؛ مەند، بەرەبەرە یەزیدیی ئەو ناوە و خێڵانی کوردی «سوم» و «کلس»ی لە دەوری خۆی کۆ کردۆتەوە و لە خدمەت و سەداقەتی ئەیووبیشدا دەوامی کردووە. لە موکافەئاتی ئەمەدا، سوڵتانی ئەیووبی، ئیمارەتی کوردانی شام و حەڵەبی پێ بەخشیوە.

لە دەوری مەملووکی میسر و ئەخلافیدا نەتەوەی مەند لەگەڵ یەزیدییەکانا زۆر خەریک بوون. ئەمیر قاسم بەگ لە زەمانی عوسمانیدا لەگەڵ شێخ عیززەددینی ڕەئیسی یەزیدی، کەوتۆتە شەڕەوە و نیهایەت بە حیمایە و ئیلتیماسی قەرەجە پاشای بەگلەربەگی حەڵەب، قاس بەگ گیرا و کوژرا و جان‌پۆڵا بەگی کوڕیشی برایە ئەستامۆڵ و خرایە ئەندەروونەوە و شێخ عیززەددین بووە ئەمیری کوردانی ئەو ناوە.

لە زەمانی سوڵتان سلێماندا ئینجا ئیمارەت کەوتەوە دەس جان‌پۆڵا و تا زەمانی سوڵتان ئەحمەد تا دەرەجەیەک حوکم و نفووزی نەتەوەی جاری بوو و نیهایەت میر عەلی عوسیانی کرد و سەربەخۆیی لە حەڵەبدا ئیعلان کرد، بەڵام زۆری پێنەچوو قویوجی موراد پاشا شکاندی و لە ناو چوو (١٠١٦ هـ).