Бынан 15 сәнә мөҡәддәм Өфө губернаһында... ҡәрйәһендә мәшһүр мәҙрәсәлә уҡып ятыусы Ғәлә исемле шәкерт, көтөб ҡылыр ваҡытында, һалдат хеҙмәтенә алынып, Русиәнең ғәрбендә булған Варшау шәһәренә ебәрелмеш ине. Үҙ фекеренсә йөрөгән, ғәзиз ғүмерҙе ғилем юлында сарыф иткән бер шәкерттең, һалдат булып китеүе, йәш ғүмерендә ағырлыҡ менән тәхсил иткән ғилемдәренең бер файҙаһыҙ ҡалыуы, бер ҙә донъя күрмәү, ислам мәҙрәсәләренең мөйөшөндә ятҡан бер шәкерттең бер таҡын тәрбиәһеҙ һалдаттар менән бергә көн күрергә мәжбүр булыуы Ғәлә әфәнде өсөн ғүмерендә онотолмаџлыҡ бер хәсрәт күренә ине.
Ләкин ғилемдең файҙаһы, ҡайҙа булһа ла, теймәй ҡалмайҙыр. Сөнки Ғәлә шәкерт унда барып, ете-һигеҙ ай һалдат хеҙмәте иткәс, мосолман һалдаттарына имамәтлек вазифаһын итә башланы. Бәнем фекеремсә, Ғәлә әфәнде һалдатҡа китеүенән файҙа ла күрҙе. Ғәлә әфәнде һалдатҡа китмәй ҡалған ваҡытта ла, һалдат казармаһынан артыҡ булмаған мәҙрәсәлә ятып-ятып, бер ҡәрйәгә имам булыуҙан артыҡ урынға керә алмай ине. Һалдатҡа барып күргән файҙаһы ла: аҙ булһа ла донъя күреп, русса тел үгрәнеп ҡайтты. Һалдат хеҙмәтенән ҡайтҡас та, бер ҡәрйәгә имам булыуында шик юҡ ине. Мәҙрәсәлә тәхсил иткән ғилемдәре лә, бик мәғлүм вә ғади булғанға күрә, уларҙы онотоп, зарар итәсәк дәгел ине.
Сөнки дәрес китаптарын үҙе менән бергә һалып алып бармыш, буш ваҡыттарында, хосусан имам булғас, был китаптарҙы мөтәләғә итә, бынан ләззәт ала, мәктәптә ятҡан замандарын иҫенә төшөрә ине. Кашки Ғәлә әфәнде шул китаптар урынына русса телгә вә уҡырға күберәк әһәмиәт бирһә ине, шөбһәһеҙ, артыҡ файҙа күрәсәк, ул юл менән мәҡсудына тиҙерәк ирешәсәк ине.
Ләкин улай фекер итеп ҡарамаҡ, нисек барһа файҙалы буласаҡты уйламаҡ Ғәлә әфәнденең күңеленә кереп тә сыҡманы. Варшау кеүек бер ҙур шәһәрҙә тороп та, уларҙың мәҙәниәтенән вә тәрәҡҡиҙәренән ғибарәт алманы. Бының да сәбәбе — йәштә күргән тәрбиәһе, ғәмәли һүрәттә уҡымаған ғилеме, файҙаһыҙ булған жидаль вә бәхәстәрҙе — бынан артыҡ нәмә йыһанда юҡтыр тип иғтиҡад итеүе булһа кәрәк.
Ғәлә әфәнденең дәрес-китаптарҙы ләззәт менән уҡыуына бән ҡырын күҙ менән ҡараным. Сәбәбе лә уның: мөтәләғә ҡылған ғилемдәр, ошолар тип уйлаған китаптары «Мулла Жами», «Шәмсиә» фәләндәр булғанға күрәлер. Юҡһа, Ғәлә әфәнде тарих, сир вә ислам философтарының әџәрҙәрен, үтеп китмеш ислам шағирҙарының әшғәрен уҡыһа, бының илә бәрәбәр русса тел уҡып, рус әҙәбиәтен ҡушып ебәрһә, бән Ғәләне һис тә ғәйеп итәсәк дәгел, бәлки мәдех итәсәк инем.
Ғилемде дәрт иткән ҡайҙа булһа ла тәхсил итә, теләгән нәмәһен ҡайҙан булһа ла табалыр. Ғилемде табырға маниғ булған нәмә — ялҡаулыҡ илә тәртипһеҙ барыштыр. Ләкин Ғәләнең башҡа ғилемдәргә дәрте төшмәне, үҙенең ихлас бағлаған китаптарынан айырылаһы килмәне. Әҙәм балаһы бер нәмәгә мөхәббәт итһә, күп ваҡытта уның файҙа-зарарын уйлап ҡарамай, дөрөџмө-хатамы — хәҡиҡәтте тәфтиш ҡылмай, шул мөхәббәт иткән нәмәне тамам итергә ашығалыр.
Бынан истисна ителәсәк инсандар бар иһә, ул да камил тәрбиә күргән вә камил ғилем алған, серек менән таҙаны, яҡшы менән яманды айырып белгән, ғәмәли һүрәттә ғилемдәренән файҙа күрә белгән инсандарҙыр. Был көнгә ҡәҙәре беҙҙең ислам мәҙрәсәләрендә был дәрәжәгә ирештерә торған ғилем менән тәрбиә бирелмәйҙер ине.
Ғәлә лә шул мәҙрәсәләрҙең береһендә тәхсил иткән бер шәкерт дәгелме?
Нисек булһа булды, Ғәлә әфәнде һалдат хеҙмәтен тамам итеп, һыуын эсмеш, һауаһын тәфтиш итмеш, нанын ашамыш, иң ғәзиз ғүмеренең бер ҡисмен бында үткәрмеш, асыл ҡәрйәһенә ҡайтып керҙе. Бер ҡәҙәр русса белеп ҡайтһа ла, быны ихтыяры менән белмәй, зарурат көсләп үгрәтмеш, былар һиңә бер ваҡытта мотлаҡан кәрәк булырмын, тип ихтыярһыҙ беленмеш русса ине. Аҙ ғына русса белеүҙең ниһайәтһеҙ күп файҙаһы булһа ла, Ғәлә әфәнде быны файҙа тип хисап итә алмай ине.
Сит милләттәр илә ҡатышып йөрөп ҡайтҡан Ғәлә әфәнде үҙенең ата-әсәһе, яҡын туғандары илә йығлаша-йығлаша күрешеп, дүрт сәнә күргән ағырлыҡтарын бер сәғәт йығлауҙан рәхәт нәмә бармы? Ун-ун биш көн һуңра Ғәлә әфәнде лә үҙенең ҡәрйәһендә бөтә күргән михнәттәрен онотоп, гүйә, бер ергә лә бармаған, бер кешенән дә золом күрмәгән, ғүмерен шул ҡәрйәһендә тороп уҙғарған бер кеше кеүек булып көн итә башланы. Ғәлә әфәнде дүрт сәнә күргән ағырлыҡтарҙы ун биш көндә онотто тиһәм, шайәт һеҙ тәғәжжеб итерһегеҙ.
Ләкин быға тәғәжжеб итмәгеҙ! Юғарыла бәян ителгән рәүешсә тәхсил иткән мәҙрәсәһе шөйлә булған, алған ғилемдәре лә буйлә сафсата илә тулған бер кешенең башҡаларҙан күргән хәҡәрәте, михнәт вә мәшәҡәттәре тиҙ онотолоуында ҙур эш юҡтыр.
Ғәлә әфәнде һалдат хеҙмәтенән ҡайтып күп торманы, ҡатын алмаҡ, донъя көтмәк өсөн әҙерләнә башланы. Ғәлә әфәнде ошбу ғилеме илә указ алып, бер ҡәрйәгә имам булмағын бик асыҡ белә, собраниеға барып, указ алып ҡайтмаҡ өсөн бер ҙә артыҡ нәмә кәрәк түгел, бәлки унда (Өфөгә) барғас та, ун-ун биш көндә, имтихан ваҡытында, кәрәк нәмәләрҙе белеп алырға хәленән килә икәнен һорашып белгән ине.
Беҙҙең өйәҙ ҡәрйәләрендә мулла буласаҡ кеше өсөн ҡыҙ тапмаҡ, ҡатын алмаҡ кеүек еңел эш бармы? Хосусан халыҡ араһында: «Ғәлә һалдаттан аҡсаланып ҡайтҡан»,— тип төрлө хәбәрҙәр таралған, шуның өсөн ҡыҙын бирәм тигән кешеләр ҙә бар ине.
Бындай «ҡыҙ бирәм» тип тороусылар бар ваҡытта, ҡыҙҙы һайлап наҙланмаҡта ғәйеп эш булмаһа кәрәк. Һайлап алған ваҡытта ла, тәрбиәле булһын, ғалимә һәм әхлаҡлы булһын, тип һайлап алыу дәгел, фәҡәт бай булһын да матур булһын, башҡа юҡ. Ғүмерлек юлдаш, ҡайғы-хәсрәт ваҡыттарында моңдаш, ҙур эш ваҡыттарында серҙәш булырлыҡ тәрбиәле, әхлаҡлы, ғилеме лә бар ҡыҙҙы алмаҡ өсөн ижтиһад итмәккә лә күп тәрбиә һәм ғилемгә әһел булыу кәрәктер. Беҙҙең ағайҙарыбыҙ иһә, ҡатын алғанда, хайуаниәт сифаттарынан булған ҡеүә шөһөүәниәләрҙе әда итмәк йәһәтенән башҡаһын хәтерҙәренә кертеп тә сығармайҙар һәм башҡа йәһәттәре бар тип тә уйламайҙар.
Ғәлә лә һайлап-һайлап, уртанан бер байҙың Зөһрә исемле ҡыҙын алмаҡ, бай ҙа бирмәк булды. Зөһрәлә Ғәлә эҙләгән байлығы илә матурлыҡ сифаттарының һәр икеһе лә бар. Уның өџтөнә лә, Ғәлә эҙләмәгән дәхи бер ҡәҙерле сифат бар. Ул да Зөһрәнең гүзәл холоҡ сахибе булмаҡ ине. Зөһрә аҙ ғына уҡырға-яҙырға белһә лә, әҙәби китаптарҙы бер ҙә тип әйтерлек уҡымаһа ла, хөсне әхлаҡтә Ғәлә әфәнденең үҙенән нисә дәрәжә артыҡ икәне асыҡ мәғлүм ине. Уҡыусылар! Һеҙ бәлки: «Ғәлә ун йыл мәҙрәсәлә тәхсил итеп тә, нисек хөсне әхлаҡтә Зөһрәнән кәм булһын?»— тип сөәл итерһегеҙ. Һәм был сөәлегеҙ бик урынлылыр.
Кем күп уҡыһа, шул кеше тәрбиәле, әхлаҡтә башҡаларға үҙе рөһбәр булырға тейешле, тип әйтергә хаҡығыҙ бар, һәм шулай булырға ла тейешле дәгелме?
Дөрөџ, Ғәлә әфәнде лә хөсне әхлаҡтә башҡаларҙан кәм түгел ине. Фәҡәт мәҙрәсәлә ята торғас ҡына әҙерәк әхлағы боҙолдо. Унда ул ни ҡәҙәре бәхәстәр ятлап, мөжәдәлә вә мөбәхәсә юлдарын үгрәнде. Шулай ғилеме эсендә һыймай башлағас, башҡалар менән ҡысҡырыша башланы. Бара торғас, үҙенә хөснөзанлы булып, тиҙ асыулы бер кеше булып ҡаны боҙолдо. Бының былай ҡаны боҙолоп, тәбиғәтенә зарар килеүе дүрт йыл һалдатта йөрөгәндә лә бөтмәне, бәлки артты. Беҙҙең һалдаттар ҙа тәрбиәлеме? Юҡмы? Шуның өсөн Ғәлә кеше менән нисек мөғәмәлә итеүҙе лә бик яҡшы белмәй, талаша башлағанды үҙе лә һиҙмәй ҡала ине.
Зөһрәгә килһәк, ул тик тороп үџте, яҙыу-һыҙыуҙы ижтиһады илә генә белде. Аллаһы тәғәлә ихсан итмеш тәбиғәте, тәрбиә менән алға китмәһә лә, артҡа ла китмәне, артыҡ эштән сығырлыҡ боҙолманы. Зөһрә лә Ғәлә кеүек мәҙрәсәгә барып тәхсил итһә, шикһеҙ тәбиғәте боҙолор һәм әхлағы ла үҙгәрер ине. Сөнки ниҙә ысулы тәғлим һәм тәрбиә бар? Ниҙә хөснө мөғәмәлә вә әхлаҡ үгрәтеү бар? Бынан ун биш сәнә әүәл иџке әхлаҡ китаптар уҡылмай, уҡылһа ла, ни өсөн уҡылғаны үгрәтелмәй, яңы әхлаҡ һәм әҙәби китаптар юҡ. Булһа ла уҡырға ярамай ине.
Инде Ғәлә Зөһрә илә ҡушылды, туй ҙа булды, бәғзе кешеләрҙең донъяның иң рәхәте тигән заманға ла иреште.
Туғрыһы, былар ирле-ҡатынлы булды.
Инде Ғәлә әфәнденең донъяла бер генә маҡсуды ҡалды, ул да бер урынға имам булып, хәҙрәт исемен алмаҡ ине. Имам булырға бик яҡшы урын да бар, ләкин имтихан ҡылынып ҡайтырға кәрәк... Имтихан әллә ниндәй ағыр эш түгел икән. Өфөгә барҙы ла ҡайтты. Улай-былай йөрөп бер сәнә уҙған ине, Ғәләбеҙ, хәҙрәт булып, имам буласаҡ ауылына күсеп тә барҙы.
Был ваҡытта быларҙың көнкүрештәре, Зөһрә илә бер-береһенә булған мөнәсәбәттәре бер ҙә насар тип әйтерлек түгел ине.
Юғарыла яҙылғанса, Ғәлә мулла бәғзе ваҡытта бик тиҙ асыуланып, донъяны һәләк итер кеүек булһа ла, Зөһрә абыстай, быны ихтыярынса ҡуйып, сабырлыҡ илә эште тамам итә, арала боҙолоп китерлек бер асыу-фәлән дә ҡалдырмай бара ине.
Урыны илә шуны ла әйтеп китәйем әле: донъяла тиҙ асыуланыусан һәм дә үҙенә хөснөзанлы булған кеше илә бергә тороп, мәғишәт итеү ҡәҙәре ағыр эш бик аҙ булалыр. Уның илә бергә генә булған тормош, үрмәксе ауы кеүек, бик тиҙ ватылып китергә генә торалыр. Инде шулай булған бер тормошто ватмай, боҙмай алып барыу өсөн, ни ҡәҙәр сәйәсәт вә ни ҡәҙәр ғаҡыл вә тәдбир кәрәктер.
Һәр ике тараф асыулы һәм үҙенә хөснөзанлы булһа, мотлаҡан айырылышыуға йәиһә ғәзиз ғүмерен һәр ваҡытта ағырлыҡ илә, зинданда ятып кисергән кеүек, кисерергә кәрәк булалыр.
Зөһрә лә Ғәлә мулла кеүек булһа ине, әллә ҡасан ике эштең бере булған булыр ине. Көндәр үтә, Зөһрә лә үҙенең ғаҡылы арҡаһында, Ғәлә мулланы үҙе теләгәнсә йөрөтә ала ине. Ғаҡыл вә тәжрибә, фекер вә тәдбир илә айыуҙарҙы бейетмәк, уҫалдарҙы мәсхәр итеп теләгәнсә йөрөтмәк, туғрыһы, инсан ғажиз ҡалырлыҡ эштәрҙе ҡылмаҡ мөмкиндер. Ни ҡәҙәр уҫал булһа ла, бәғзе кеше үҙенең зарар күргәнен вә башҡаларға хеҙмәт иткәнен белмәйҙер. Шуның өсөн, ғаҡыл вә тәжрибә илә арыҫландарҙы ауламаҡ бик еңел, тигәндәр.
БАЛАЛАР БУЛА БАШЛАНЫ
Былар ирле-ҡатынлы булғандан алты сәнә һуң биш йәнле бер ғаилә булдылар. Фатима, Зәйнәп намында ике ҡыҙҙары, Ғәлиәхмәт намында бер уғылдары булып, был көндә Фатима биш йәшендә, Зәйнәп өс йәшендә, Ғәлиәхмәт бер йәшендә ине. Быларҙың был ваҡыттағы мәғишәттәренә ҡарағанда, сәғәҙәтле бер ғаилә тимәк мөмкин ине. Матур-матур балаларҙың йүгерешеп, уйнап-көлөп йөрөүҙәре, Ғәлиәхмәттең дә, сәй эскән ваҡытта, көлөп, бер уйынсыҡ булып, Зөһрәнең алдында ултырыуы Ғәлә муллаға ла шатлыҡ бирә ине. Бала-сағалы булып, уларҙың рәхәтен күреп тормаҡты балалы кешеләр ғәйәт ҡыҙыҡ тип әйтәләр. Бының өсөн шатланмаҡ та урынлы.
Ләкин Ғәлә мулланың да шатланыуы, уларҙың ҡыҙыҡлы хәрәкәттәрен күреп, үҙенең балалары булыу йәһәтенән генә ине. Юҡһа, аллаға шөкөр, балаларым булды, быларҙы тәрбиә итеп уҡытырым, ҡыҙҙарым тәрбиә арҡаһында милләт әсәләре булдығы кеүек, балам да милләт атаһы вә милләт ҡаһарманы булыр. Шулай итергә ижтиһад итерем, быны үҙемә бурыс белерем, тип, шатланыу түгел ине. Зөһрә абыстай ҙа, әлбиттә, былай уйламай торғандыр.
Һәр ата-әсә, үҙҙәре ни кәсептә булһа, балалары ла киләсәк көндә шул кәсептә булыр кеүек күренеү йәһәтенән, ихтимал, Ғәлә мулла Ғәлиәхмәтте мулла булыр тип уйлап, Зөһрә лә — ҡыҙҙарын үҙе кеүек бер абыстай булыр тип уйлай торғандыр. Сауҙагәрҙәр, үҙҙәренең балаларын мотлаҡан сауҙа ҡылмаҡ өсөн тыуған, тип уйлағаны кеүек, игенсе лә — балам иген сәсеү, утынсы — балам утын һатып мәғишәт итер тип фекер итәлер.
Хәлбуки игенселек илә утынсылыҡтан юғары дәрәжә юҡ дәгелдер. Балаларының да ҙур дәрәжәләргә ҡәбилиәттәре булалыр. Ләкин уларҙың фекере вә маҡсуды игенселек илә утынсылыҡ-фәләндән үтмәгәнгә күрә, балаларын да шул үҙҙәренең белгәненсә тәрбиә итеп, игенселек илә утынсылыҡ дәрәжәһендә ҡалырға үгрәтәләр вә шуға рази булаларҙыр.
Игенсе, утынсы, тегеүсе балаларынан бөтә донъяға мәшһүр философтар, мөхәррирҙәр, сәйәсиҙәр дәхи әллә кемдәр сығып, хеҙмәт итмәктәре быларҙың хәтерҙәренә кереп тә сыҡмайҙыр. Туғрыһы, ғилемһеҙ, тәрбиәһеҙ инсандар һәр ваҡытта балаларын үҙҙәренең кәсебе илә генә торорға яраҡлы итеп тәрбиә итәләр вә башҡаларын уйлап та ҡарамайҙарҙыр. Инсан балаһы тәрбиә ителһә, ҙур дәрәжәләргә ирешеп сәғәҙәттә торасағын белгән милләттәр, үҙҙәре тегеүсе улдығы хәлдә балаларын мөғәллим, мөхәррир, хатта профессор вә башҡалар итер өсөн, ижтиһад итеп тапҡан аҙ аҡсаларын шул ғәзиз балаһын инсан итер өсөн сарыф итәләр һәм мәҡсудтарына ла ирешәләр. Беҙҙә иһә уҡымаҡ, белмәк фөҡара балаларының, мәҙрәсәнән-мәҙрәсәгә ашарға табалмай йөрөгән шәкерттәрҙең эшелер. Бай балаларына уҡыу ниңә кәрәк! Улар, уҡыһа ла, аҡса арҡаһында кеше булам тип уйлай бит!
Дөрөҫ, кеше бик тиҙ бөләлер, бисара атаһы тапҡан парәне алып, бара-бара йөҙө ҡара вә бисара булып ҡалалыр.
Зөһрә абыстай, шулай булһа ла, балаларҙы яҡшы тәрбиә итә. Тәрбиә итеүе лә өҫ-баштарҙы таҙа йөрөтөп, ашаған-эскән ваҡыттарында ҡарап ашатып, рус килә, ен килә тип ҡурҡытмай, яҡшы һүҙҙәрҙе үгрәтеүҙән ғибарәт ине. Бының өсөн Зөһрә абыстайға афарин тимәк мөмкиндер. Сөнки ул бала тәрбиәһе хаҡында бер китап та күргәне юҡ дәгел, бәлки ишеткәне лә юҡ дәгелме.
Әгәр ысул тәрбиәне күргән, уҡыған булһа ине, нисек тәрбиә итер ине? Ысулы тәғлим вә тәрбиәне Зөһрә дәгел, Ғәлә мулла үҙе лә белмәй. Был турала меңдәрсә жилд китаптар барлығында ла хәбәре юҡ ине. (Бынан ун биш сәнә мөхәддәм дәгел, ысулы тәрбиә вә ислам мәҙрәсәләрендә был көндәрҙә яңы күренә башланы. Быға даир китаптар яңы нәшер ителеп донъяға сыға башланы.)
Ярай әле Зөһрә, балалар йығлаған ваҡытта, таҡталарҙы дөбөрҙәтеп, рус килә, ен килә, тип, ҡурҡытып туҡтатырға тырышмай. Башҡа әсәләребеҙ иһә, балалары йырлаһа, шулай ҡурҡытып, бала ваҡыттарынан юҡ хыялдар илә боҙалар, рустарҙы кеше ҡурҡытып торорлоҡ бер уҫал халыҡтар кеүек күрһәтәләр. Бының әџәре булараҡ, был балалар ҙурайғас та, ен тейә, фәлән тейә тип иғтиҡад итеп ҡандарын вә ғәйрәтле терек вә татарлыҡ тәбиғәттәрҙе боҙалар, ҡараңғы урын булһа, ҡайһы яҡтан ен күренер икән тип ҡалтырап торалар, юҡ хыял илә ауырыу булып, үҙҙәре ен булып бөтәләр.
Ватандаш рустарыбыҙҙың урам ҡараусыһын күргән ваҡыттарҙа башҡаларыбыҙ дәгел, муллаларыбыҙ ҡалтырап торалар. Әлхасил, был тәрбиәнең зарарын ғәйрәтһеҙлеккә сәбәп булыуҙарын яҙмаҡ өсөн нисә жилд яҙырға тура киләлер.
Былай тәрбиә ителгән балаларҙан татарҙарҙың боронғо ғәйрәттәрен өмөт итмәк бынан биш-алты быуат Аурупа илә Азияла йөрөп, арыҫлан кеүек сауҙа иткән татарҙар вә төрөктәрҙең балаларыбыҙ тип дәғүә итерлек һүрәттә булмаҡ бик йыраҡтыр.
Үгрәтеү арҡаһында ыласын үҙенән ун мәртәбә ҙур булған бөркөттәргә һөжүм итеүҙән ҡурҡып тормайҙыр. Беҙҙең балаларыбыҙ ҙа камил тәрбиә ителеп, ғәйрәткә үгрәтелһә, былай юҡ-бар нәмәләрҙән ҡурҡып ҡалтырап тормаҫ ине.
Тәкрар итәм, һәр нәмәнең башы — тәрбиә һәм уға ла ғилем кәрәк. Туғрыһы, былар һәр икеһе — бер-береһенә бағланған нәмәләрҙер.
ХӘСРӘТЛЕ ВАҡЫТТАР
Донъяла торған ваҡыттарҙа ағырлыҡ һуңында ағырлыҡ, фәҡирлек һуңында фәҡирлек күрмәк бик ағыр булмайҙыр. Ихтимал, бының да сәбәбе ағырлыҡҡа, фәҡирлеккә тамам үгрәнеп бөткәнлектән булыр. Әммә рәхәт һуңында ағырлыҡ, байлыҡ һуңында фәҡирлек кеүек ҙур хәсрәт һәм ағырлыҡ булмайҙыр. Шуның өсөн, әүәлдән фәҡир булып өйрәнгән кешене күргән ваҡытта ҡыҙғанырға тура килһә лә, байлыҡ һуңында фәҡирлеккә дусар булған кешене һәм ғаиләне башҡаса ҡыҙғанырға тура килә, күңелдә ҙур йомшаҡлыҡ хасил булалыр, донъя быларға артығыраҡ золом ҡылған кеүек күренәлер. Фәҡир булып тиҙ байыған кеше, байлыҡты күтәрә алмай урынһыҙ истиғмал ҡылған байҙан фәҡир булған кеше лә, ни эшләргә белмәй, фәҡир булып көн итеүҙең сараһын белмәй ғажиз булалыр.
Донъяның барышы бик тәртипһеҙ булыу сәбәпле, бик яҡшы ғына торған ваҡытта, һис уйламаған яҡтан, әллә ниндәй иҫ китеп, хайран ҡалырлыҡ ағырлыҡтарҙы килтереп сығаралыр. Шуның өсөн был донъяның үҙенән дә бик аҙ кеше мәмнүн булып, күберәк халыҡ донъяға дошман булып, «һай донъя!»— тип бармаҡ һелкеп кенә торалыр. Әгәр донъя күҙгә күренә торған бер нәмә булһа, уны бик тиҙ һәләк итеп ташларҙар һәм юҡ итерҙәр ине.
Донъяның үҙе күҙгә күренә торған нәмә булмағас, донъяла рәхәт күргән, донъяның үҙ балаларын, йәғни хакимдар менән байҙарҙы, донъяға һәр ваҡытта дошман кешеләр уларға насар күҙ менән ҡарайҙар. Донъянан аласаҡ үсте уларҙан алып ҡына торалар.
Хакимдар, мөхәррирҙәр, әлхасил, һәр ғаҡыл әһелдәре был донъянан шикәйәт итеүҙән бушамайҙар. Быларҙың һәр береһе шул донъяны әхлаҡлы итергә һәм китештәрҙе тәртипкә һалырға бөтә ҡеүәттәрен сарыф итәләр. Шулай булһа ла, донъя һаман, истибдадлы хөкүмәт кеүек, үҙенең маҡсудын теләгәнсә әжерә ҡыла, теләгәнсә хөкөм итә. Теләгән кешене ас, теләгән кешене етем ҡалдыра, теләгән кешеһен зинданға яба, туғрыһы, һаман шул золомонда дауам итәлер. Бер тарафтан тәртипкә һалам тип торған ваҡыт, икенсе тарафтан унан ҙур тәртипһеҙлектәр сығалыр. Әлхасил, донъяның үҙ йәһәтенән килгән тәбиғи булған ағырлыҡтарҙы мөдәфәғә итеп тә бөтөрөүе ағырҙыр.
Был донъяның күп золомонан береһе Ғәлә әфәнде ғаиләһенә лә иреште. Фатима ете, Зәйнәп биш, Ғәлиәхмәт өс йәшендә ваҡытта Зөһрә ауырый башланы. Бының берҙән-бер ауырыуы был рәхәт тора торған ғаиләнең барышын боҙҙо. Өйҙә нур бөттө, балаларҙың көлөп торған асыҡ йөҙҙәре ҡайғылы хәзин һүрәттә күренә башланы. Ғәлә муллаға был эш бик ағыр күренде, һалдатта күргән ағырлыҡтар был хәсрәттәр янында бик рәхәт бер нәмә кеүек күренде. Сөнки, һәр кемгә мәғлүм, үтеп киткән ағырлыҡтар, хосусан йәш ваҡытта булһа, бер ҡунаҡ кеүек булып ҡала, тәьҫире һис онотолмаһа ла, хәсрәте бөтәлер.
Ғәлә әфәнде — Зөһрә ауырығансы, кашки үҙем ауырыһам, бер ҙә был дәрәжә хафаланмаҫ инем, тип, уйлай башланы. Үҙе ауырыһа ла ҙур ҡайғы буласағы асыҡ бер эштер. Ләкин күҙе ауырыған кеше тешем һыҙлаһа бер ҙә ауырынмаҫ инем тигән кеүек, теше һыҙлаған кеше лә, күҙем ауырыһа, бер ҙә ауырынмаҫ инем тимәк бер ғәҙәттер. Хәҡиҡәттә, ҡайғы-хәсрәттең күренеп торғаны башҡаларҙың барсаһынан ағыр күренәлер.
Зөһрәнең ауырыуы Ғәлә муллаға ағыр күренде. Шулай булһа ла, бында иң ҙур ағырлыҡ ҡыҙғаныс балалар илә Зөһрә абыстайҙың башына төшәсәктер. Әжәл ауырыуы илә ауырығанда, йөрәк парәһе — балаларының ят, үгәй әсә ҡулына ҡалыуҙарын, етем исемен алып, әсәләре үлгән, аҙыҡһыҙ ҡарлуғас балалары кеүек булыуҙарын иҫкә алып, хәтерләп, ни ҡәҙәр йәне һығыла һәм тарығалыр. Кешенең киләсәктә нәмә күрәсәкте бөгөндән әйтеп булмаһа ла, беҙҙең халыҡта, бәлки, бөтә инсанда вә бөтә хайуандарҙа башҡалар балаһының ҡәҙере булмай, уларҙың күҙ йәше илә йығлап ултырмағы үгәй әсәләргә зәррә ҡәҙәре улһын, тәьҫир итеп, ҡаты ҡәлебтәрҙе йомшата алмайҙыр. Быны хайуандар ҙа бик асыҡ беләлер, етем ҡалған быҙау килеп, баҡырып һөт һораһа, һыйыр ҙа уны ҡабул итмәй, һөҙөп ебәрәлер. Был балалар ҙа шулай ҡаласаҡ дәгелме? Донъяла йәш көйөнсә әсәнән етем ҡалған кешеләргә етем тороп ҡалыуҙың ни дәрәжә ағыр идекен таусиф ҡылып торорға ла ярамайҙыр. Етем баланың һүрәтенән етем икәне беленеп тора, кескенә булһа ла, ҙур кешеләр кеүек, хәсрәтле булалыр. Сөнки был донъя үҙенең уҫаллығын, беренсе дәғүә улараҡ, быларға иң ағыр йәһәттән күрһәтеп, үҙенең залим идекен белдереп ҡуялыр. Бер уйлап ҡарағанда, был етемлек, үгәйлек, яңғыҙ әсәһе вафат булған балала ғына булмай, бәлки бик ҙур йәмғиәт тәшкил иткән бөтөн милләттәрҙең етем һәм үгәй булып ҡалыуы барҙыр. Былар ҙа, үгәй әсә ҡулында ҡалған бала кеүек хәсрәтле булып, асыҡ йөҙлө, шат күңелле була алмайҙар. Быларға һөт, йомшаҡ тәғәм биреп, ҡәҙерләп үҫтереү булмай, бәлки, нәмә тура килһә, шуны ашап үҫергә тура килә. Шул сәбәпле был ифрад милләттең тәндәре зәғиф, насар булып үҫәлер. Ул милләт ни ҡәҙәр тырыш вә һалышыусан булһа ла, эштәре тиҙ алға бармайҙыр.
Үгәй әсә балаларҙы, тар күңеле илә ҡыҫып, һәр ваҡытта мәшәҡәттә аҫырарға, үҙ балаларын һимертеп, ҡеүәт уларҙың ҡулында ғына булыуын теләп ижтиһад итер. Шуның, өсөн, үгәй әсә үҙенең маңҡа балаһын кешенең бик таҙа һәм матур балаһынан артыҡ күрәлер.
Быға был көндө бөтә донъяға таралған йәһүдиҙәр, мосолмандар, башҡалар миҫал ула алыр. Сөнки хөкүмәттәрҙең шулай булырға тейеш идекен үҙ сәйәсәттәре иғтиза итеп торалыр.
Үгәй әсәнең үгәй балаһын артҡа ҡалдырып, үҙ балаһын нисек булһа ла алға сығарырға ижтиһад итмәки. Ингелитрә хөкүмәтенең, үҙ сәйәси файҙалары өсөн, һиндлеләрҙе артҡа ҡалдырырға ижтиһад итеүҙәренә бик оҡшайҙыр. Туғрыһы, етемлек һәм үгәйлек һәр ваҡыт зыяндан башҡа бер нәмә лә килтерә алмай.
Зөһрә абыстайҙың хәле көндән-көн ағырлашып, бер көн үҙенең аҡтыҡ көндәре идекен белде. Был ваҡытта ике ҡыҙы илә Ғәлиәхмәтте берәр-берәр саҡырып, арҡаларынан һөйә, һүҙ урынына, күңеленең иң нескә вә назик ерҙәренән ҡайнашып сыҡҡан күҙ йәше илә былар менән иҫәнләшә, айырылышыу вәғәҙәһен итә ине. Бәғзе ваҡыттарҙа әҙәм балаһының ҡыҙғаныслы хәрәкәте, ҡыланышы, күҙ йәше һүҙҙән күп дәрәжә артыҡ тәьҫир итә һәм күп мәғәнәләрҙе ифада ҡылалыр. Мөхәррирҙәр, шағирҙар йәнһеҙ йомадтарҙың тормошонан вә уларҙың хәл-телдәренән ни тиклем мәғәнәләр, тәьҫирле тасуирҙар вә хикәйәләр яҙа белдеке хәлдә, йәнле, фәҡәт һүҙ әйтергә ғажиз ҡалған хәсрәтле кешеләрҙең хәрәкәтенән бигерәк күп мәғәнәләр сығарып яҙа белерҙәр. Зөһрә абыстайҙың хәрәкәте вә күргән ағырлығы яҙылһа, тасуире илә жилдтәр тулыр ине. Шәфҡәтле әсәнең ул кескенә балаларынан айырылыу хәсрәте илә ауырыу ҡайғыһының бергә ҡатышыуы, вә ул кескенә балаларҙың да әсәләрен был хәлдә күреп, ҡурҡыуҙарынан йығлауҙарын онотоп, иҫһеҙ бер хәлдә тороуҙары ҡыҙғаныс дәгелме? Ғәлә мулла бөгөн йәсиғ намаҙына барып, имам булып намаҙ уҡыһа ла, теле кыйраәт уҡыған хәлдә, күңеле Зөһрә абыстайҙа вә әллә ҡайҙа йөрөй ине. Сүрәләргә ғәйәт милек хасил ҡылдығынан бер ҙә фекер итеп тормаһа ла, яңылышыу ихтималы ла юҡ ине.
Ғүмерлек юлдаш булған бер ҡатындан, бик яҡын бер әхбабтән айырылыуҙың ағырлығы әрбабына мәғлүмдер.
Ғәлә мулла намаҙҙан ҡайтып кергәс, Зөһрә абыстайҙың балаларына ҡарап, аҡрын ғына һүҙ әйткәндәрен вә берәр-берәр һөйгәнен күргәс, ихтыярһыҙ улараҡ аңланы, тәхетенән, бәхетенән айырылған шаһтар кеүек уфланы.
Шул ваҡытта Зөһрә абыстай ҙа Ғәлә муллаға ҡарап, аҡтыҡ һүҙе улараҡ, ошо һүҙҙәрҙе васиб итеп әйтте:
— Ғәзиз зәүжем! Бәнем был сәғәттә йәнем ғәйәт ҡыҫылды. Инде, шикһеҙ, был яҡты донъянан айырыласағымды асыҡ белдем. Инде был донъянан, хосусан, хәләл зәүжем, һинән, күҙ нуры балаларымдан айырылып, яңғыҙ ҡара ҡәбергә барасаҡмын. Бәнем өсөн иң ағыр нәмә лә һеҙҙән, хосусан, был етем ҡаласаҡ, ҡош балалары кеүек, өс баламдан айырылыуҙыр. Бәнем беренсе маҡсудым — ғәзиз иман илә һеҙҙең ризалығығыҙ һәм дә был ғәзиз сабыйҙарҙы рәнйетмәй тәрбиә итеүегеҙҙер.
Инде был бисаралар үгәй әсә ҡулына ҡаласаҡтыр. Белмәйем, быларҙың әсәләре ниндәй уласаҡ? Әгәр донъяның вафаһыҙ бер алдаусы икәнен белеп тә, етем балаларҙы ҡыҙғанып тәрбиә итер улһа, бик яҡшы! Ләкин шәфҡәтһеҙ, мәрхәмәтһеҙ булып, был бисараларға үгәй әсә күҙе илә ҡарап, һуғып, орошоп, өҫ-баштарын ҡара итеп йөрөтөр булһа, минең сыҙар хәлем булмаҫ!.. Уф! Фәҡәт мин ул ваҡытта ҡара ҡәберҙә тупраҡ аҫтында булыуым сәбәпле, аһ-зарым һеҙгә ишетелмәҫ... Шуны ла хәтереңдә тот, был балалар минән һеҙгә иң ҙур аманаттыр. Әгәр ҙә минең был васыяттарымды онотор булһаң, ҡиәмәт көнөндә, ғәҙел хөкөм булған йәнәбе хаҡ алдында, ике ҡулым яғаңда булыуында һис шик юҡтыр. Йәш ҡатын хәтере өсөн, минең хәтеремде вә йәш балаларҙың хәтерен ҡалдырыр булһаң, аллаһы тәғәләнең ризалығы һинән йыраҡ булыр. Хуш, хәләл зәүжем, минән бәхил бул! Уф!— тип ҡул һуҙҙы ла, күҙҙәренән йәштәрен ағыҙып, башын икенсе яҡҡа бора. Был ваҡытта Ғәлә мулла ла Зөһрә абыстайҙың ҡулын тотоп, ҡалтыранған тауыш илә:
— Ярар, ярар... бәхил булдым, үҙең минән бәхил бул, васыятыңды урынына еткереүҙән туҡтамам,— тип әйтеүҙән башҡа һүҙгә хәле килмәй.
Зөһрә абыстайҙың был васыяты ни ҡәҙәр тәьҫирле һәм онотолмаҫлыҡтыр, ләкин Ғәлә хәҙрәт күпме ваҡыт онотмай торор, ғүмерегеҙ булһа, бик тиҙ күрәсәкһегеҙ.
Күп ваҡыт үтмәй Зөһрә абыстай Ғәлә муллаға «ез шәриф» уҡырға ҡуша, Ғәлә лә ни эшләргә белмәй, ҡайғылы бер һүрәттә «ез» уҡырға башлай. Бисара балаларҙы шул ваҡытта күрһәгеҙ ине: Ғәлиәхмәт былар ни эшләйҙәр тигән кеүек аптырап тора, Фатима үкһеп-үкһеп йығлай, Зәйнәп иһә Зөһрә абыстай ятҡан мендәрҙең бер яҡ ситенә башын ҡуйып ята ине.
Быларҙан башҡа Зөһрә абыстай һәм дә әсәһе Шәмси ҡарсыҡ ҡайғылы һүрәттә ултыралар ине. Быларҙы күргәндә шул шиғырҙарҙы әйтмәй сыҙап булырлыҡ дәгел ине:
Ғәлә мулла ултыралыр ез уҡып,
Зөһрә ята, үләмен тип, ҡайғы йотоп.
Шәмси ҡарсыҡ Зөһрәнең хәлен ҡарай,
ѓасан йәне сығыр тиеп, ҡулын тотоп.
Фатима, Ғәлиәхмәт һәм дә Зәйнәп,
ѓалдыра был вафаһыҙ етем әйләп,
Хаҡ тәғәлә мөхәббәттең ебе илә
Быларҙы әсәһенә ҡуйған бәйләп.
Мөхәббәтле әсәләре шул Зөһрә,
Ихтыярһыҙ ҡара ергә барып керә.
Был көндә Зөһрә вафат булып китһә,
Быларға тәрбиәне кемдәр бирә?
Әжәл тигән муйынына ҡороҡ һалып,
ѓәбергә һалып ҡуя, бынан алып.
Әллә юҡһа ысынлап уҡ үләме?— тип,
Ултыралыр Ғәлә мулла хайран ҡалып.
Шәм кеүек бик тиҙ һүнә был ғәзиз йән,
Донъяла янып тороп бер аҙ заман,
Донъяны «Һин насар» тип һүкһәләр ҙә,
Был донъя был ғәҙәтен ташламаған.
Ауыр ваҡыт — ғәзиз йәнең сығыр ваҡыт,
Хәсрәтеңә саҡ-саҡ ҡына сыҙар ваҡыт.
Сәскәле алмағастай буйҙарыңды
Төбөнән тамыры илә йығыр ваҡыт.
ѓыҙыҡлыҡтың аҡтыҡтары ҡайғы булып,
Хәсрәт илә ике күҙҙәр йәшкә тулып,
Балаларға был донъяла ни рәхәт бар,
Әсәләре китеп барһа айырылып?
Донъяла берәү уйнай, берәү көлә,
Ата, бала хәсрәт күрә — әсә үлә.
Шатлыҡтар бөтмәҫ кеүек торған саҡта,
Кертеп ҡуя сыға алмаҫлыҡ бер мәш килә.
Ғәлә мулла ез шәрифте ике мәртәбә уҡып («вәжәғәлиҙе минәлмөкөрөмин») аят шәрифәһенә еткән ваҡытта, Зөһрә күҙҙәрен аҡтыҡ мәртәбә өй эсенә әйләндерел ҡараны ла: хуш булығыҙ инде, мин сараһыҙ был донъянан киттем, һеҙҙән айырылып, ни ҡәҙәре китмәҫкә ижтиһад итһәм дә, файҙа бирмәне,— тигән кеүек, ҡоро кәүҙәһе һуҙылып ятып ҡала...
Ғәлә мулла ла бер ҡиммәтле ташты тәрән диңгеҙгә төшөрөп хайран ҡалған кеше кеүек, «аһ» тигән һүҙҙән башҡа һүҙ ҙә әйтә алмай. Аҡ нәмә илә уның өҫтөн ябалар.
Аһ, бисара балалар, һеҙ бала булыу сәбәпле үлемдең ағырлығын белмәйһегеҙ, фәҡәт ғәзиз әсәгеҙ булыу йәһәтенән, был ни эшләне, тип, ҙур кешеләр йығлап торғанға ғына йығлайһығыҙ!
Ғәлиәхмәт, һин, ихтимал, бөгөн әсәм былай ятһа ла, иртәгә кире әүәлгесә булып йөрөй башлар, тип уйлай торғанһыңдыр. Аһ, бала, һинең әсәң инде кире әйләнеп ҡайтасаҡ дәгел...
Һеҙ был көндән һуң үгәй бала, етем бала намын алып, бөтә рәхәтлегегеҙҙән айырылдығыҙ! Һеҙҙең әсә ҡосағында үҫеп ҙураймаҡығыҙға әсәгеҙҙең әжәле маниғ улды. Әжәл уны һеҙҙән ихтыярһыҙ тартып алып китте.
Ул төн Ғәлә муллаға һәм балаларға иң хәсрәтле төндәрҙең бере ине. Шунда ла, балалар йығлап тора торғас, ятып йоҡланылар. Был төн Ғәлә мулла өсөн бик ағырлыҡ илә үтә, төрлөсә уйҙарға төшөрә, донъяла, истиҡбалда бер ҙә өмөт һәм шатлыҡ ҡалмаған кеүек күренә ине. Ләкин инсан балаһы һәр ваҡыт ҡайғы ваҡытында шулай фекерҙә була, фәҡәт был ваҡыттарҙы бик тиҙ онотоп китәлер.
ЗӨҺРӘ АБЫСТАЙҙЫ ҡӘБЕРГӘ АЛЫП КИТӘЛӘР
Иртә торғас та Зөһрә абыстайҙың вафаты бөтә ауылға тарала, бының өсөн һәр кем ҡайғыра, быны һәр кем ҡыҙғана. Шулай булһа ла, «кәзәгә йән ҡайғыһы, ҡассабҡа май ҡайғыһы» тигән кеүек, бәғзе ҡатындар инде Ғәлә мулла кем ҡыҙын алыр икән? Уның кеүек бай кешегә йөҙ ҡыҙ табылыр, тигән мәғәнәлә һүҙҙәр әйтәләр.
Дөрөџ, ҡыҙ табылыр, беҙҙә ҡыҙ бик арзан, нисә ҡыҙ табып алырға мөмкин, эш фәҡәт Ғәлә муллала түгел, етем ҡалған өс балалыр.
Ғәлә муллаға, ихтимал, бик яҡшы юлдаш табылыр. Бында беҙҙең ҡыҙғанған нәмәләр, ағырлыҡҡа ҡаласаҡ, үгәй намын аласаҡ өс балалалыр.
Сәғәт ун икенсе булғанда Зөһрә абыстайҙың барып ятасаҡ мәңгелек йорто әҙерләнде. Үҙендә ихтыяр ҡалмаған Зөһрәнең кәүҙәһен өйҙән күтәреп алып сыҡтылар. Был ваҡытта Зәйнәп илә Фатиманың ни рәүештә икәнен күрһәгеҙ!..
Тәрбиә итеп, хәләл һөтөн биреп үҫтергән ғәзиз әсәләре бөгөн айырылып китте дәгелме? Кәүҙәһе лә: «Хуш инде, балаларым, һеҙҙән айырылдым, һеҙҙе яңғыҙ алланың рәхмәтенә тапшырҙым»,— тип, хәл теле илә әйтә дәгелме? Бөгөндән һуң был балаларға кем шәфҡәт күҙе илә ҡарар? Быларҙың һәр бер һорағандарын кем биреп торор? Фатиманың күҙенән битенә ағып төшкән йәштәре, хәзин-хәзин тауыштары, бәлки бөтә вөжүде үҙенең хәленән шул шиғырҙар илә шикәйәт итә дәгелме?
Әсәм китте ҡәбергә, ҡурҡыныс ҡара ергә,
Беҙҙәр бында ҡалабыҙ, китә алмайынса бергә.
Китте сығып әсәбеҙ, хәсрәтенән янабыҙ,
Инде беҙҙәр бөгөндән етем, үгәй ҡалабыҙ.
Инде нисек итербеҙ? Кемде әсә итербеҙ?
Үҙ әсәбеҙ бар ине тип, ҡайҙа эҙләп китербеҙ?
Һеҙҙе киттеләр алып, ағас табутҡа һалып,
Нисек сабыр итербеҙ, беҙҙәр был ерҙә ҡалып.
Өҫкә кейеп аҡ кәфен, ташлап киттең ошо көн,
Мәхшәр көнөнән ағыр был көндәр беҙҙең өсөн.
Ғәлә мулла ла Зөһрәне ҡуйып ҡайтҡас, хәсрәт илә ни эшләргә белмәй, һис нәмәнән матурлыҡ тапмай, көндәрен төндәренән айырмай, аһ-уф илә ғүмерен уҙҙыра башланы. Был көндәрҙә етем балаларҙы Зөһрәнең әсәһе бында тороп тәрбиә итә башлаһа ла, балаларҙың йөҙҙәре һары булып, күңелһеҙ бер һүрәткә керҙеләр.
Бер ваҡытта өс йәшендәге Ғәлиәхмәт Фатима апаһынан шул һүҙҙәр илә әсәһен һораны.
Ғәлиәхмәт:
— Фатима апайым, беҙҙең әсәй ҡайҙа китте? Ә инде ул ҡайтмаймы ни?
Фатима:
— Әсәй инде ҡайта торған ергә китмәне, инде ул ҡайтмаҫ, беҙ уны ҡиәмәттә күрербеҙ.
Ғәлиәхмәт:
— Ул һуң ниңә беҙҙе ташланы? Беҙҙе ни өсөн ҡыҙғанманы? Әллә юҡһа, ул ҡиәмәт бик матур ерме?
Фатима:
— Ул бит үҙ ихтыяры илә беҙҙе ташламаны, ауырып вафат булды. ҡиәмәттең нисек икәнен атайым белер. Унан һора. (Был балалар шул һүҙҙән һуң икеһе лә йығланылар.)
Ғәлиәхмәт атаһы янына барҙы ла, шул турала шулай һүҙ башланы.
Ғәлиәхмәт:
— Атай, апайым Фатима: «Инде беҙҙең әсәй ҡайтмаҫ, беҙ уны ҡиәмәттә күрербеҙ»,— ти. Уны ниңә унан ҡайтармайҙар. ҡиәмәт нәмә ул?
Ғәлә мулла кескенә баланың был әҫәрле сөәлдәренән ғәжәпләнеп, әҫәрләнеп күҙҙәре йәшләнде. Һәм әйтте: «Балам, инде әсәйеңде бында күрә алмабыҙ, унда барғас күрербеҙ. Ул ҡиәмәт беҙҙең, үлгәс, барып бергә күрешә торған ерҙер»,— тине.
Аһ етемлек! Хәҙер ҡиәмәттең нисек икәнен белдерә башланы. Шул көндән һуң бисара Ғәлиәхмәт уйнап йөрөгәндә, атаһы янына ултырғанда: «Мин тиҙ үлеп, әсәйем янына барамын, мин әсәйем кеүек булам»,— тип, һуҙылып ятып, ауырыған әсәһе сифатына керә ине. Балаларға әсәләр бик ҡәҙерле шул. Тик әсә менән бергә ваҡытһыҙ китеп булмай. Ғәлә мулла әйтмеш, ҡиәмәт көндәрен көтөргә тура киләлер.
ҒӘЛӘ МУЛЛА ЙӘШ ҡАТЫН АЛЫРҒА УЙЛАНЫ
Ғәлә мулланың яҡын күргән дуҫ-иштәре һәм башҡалары һәр ваҡытта килеп: «Күп хәсрәт сикмә! Үлгән кеше артынан үлеп булмай инде, сабыр ит, инша аллаһы рахман унан артыҡ ҡатын да табылыр. Үҙеңдең башың һау булһын, тәҡдиргә сара юҡ идекен үҙегеҙ беләһегеҙ бит!»— тип, тәсәллә итергә, хәтерен тынысландырырға тырышалар ине. Кешегә кеше һүҙе тәьҫир итмәй ҡалмайҙыр. Шул сәбәпле Ғәлә мулла ла Зөһрә абыстайҙы көндән-көн онота, күңелендә хәсрәттәре бөтә күңеленән юҡ өсөн ҡайғырам, миңә бит унан күп артыҡ ҡыҙ табылыр, тип фекер итә башланы.
Был урында, ысын күңел илә яратҡан кешенән айырылыу хәсрәте ғүмер буйынса онотолмай бармаҡы ла ысын тәрбиә күргән кешеләрҙә генә була тип хәтергә киләлер. Юҡһа ҡалған кешегә ҡатын да, мал да табылыр, унан күп эш юҡ. Фәҡәт ысын яратып, күңел-күңелгә, холоҡ-холоҡҡа тура килгән бер юлдашты бик тиҙ табыуы ағыр эштер. Быны иһә ысын әхбаб, ысын юлдаш эҙләгән кешеләр белерҙәр. Ысын әхбаб, ысын юлдаш табыу — миллион бәйәгә торған алмас ташы табмаҡтан күп дәрәжә ағыр эштер. Аҙ файҙа өсөн, йәиһә бер һүҙҙе күтәрә алмай, айырылып киткән дуҫтар — иң ҙур дошмандарҙыр. «Донъяла таш табылыр, ҡиммәтле баш табылмаҫ» тигәндәр.
Күп ваҡыт уҙмай, Ғәлә муллаға йәш ҡатын да табыла. Үҙе мулла булып торған ҡәрйәлә Сафа бай, Латифа исемле ҡыҙын бирмәксе булып, вәғәҙә итә. Ғәлә мулла ла быға ысын күңел илә рази улып, тиҙ көндән туй яһамаҡсы булалар. Донъя тигән нәмәлә заман сәғәте бик тиҙ уҙа торған бер хәл булған өсөн, вәғәҙә ҡуйған көндәр килеп тә етә. Кискә ҡаршы Ғәлә әфәндебеҙ, матурланып, шатланып, бабаһы өйөнә, матур ҡыҙға ҡушылырға бара.
Аһ донъя, был ваҡытты Зөһрә килеп күрһә, йөрәктәре ярылыр, ихтыярһыҙ йығлар, ни эшләргә белмәҫ ине.
Ғәлә муллаға бик тиҙ ҡыҙ табылды, Зөһрә абыстайҙы онотторорлоҡ булды. Бисара балаларға әсә ҡайҙа? Уларҙың әсә хәсрәтен кем бөтөрә ала? Был әсә уларға үгәй намында уласаҡтыр. Ғәлә мулла ҡыҙға барып та ҡушылды, хәсрәттәр таралды.
Латифаға ҡушылып, ике-өс көн торғандан һуң, бер-береһенә танышлыҡ вә үгрәнеүлек хасил булғандан һуң, Латифа абыстайыбыҙ, үҙ фекеренсә, үҙен Ғәлә муллаға бигерәк һөйҙөрөп, гүйә Зөһрәне оноттормаҡсы булып: «Мин матурмы, үлгән катының Зөһрә матур инеме? Йә, әйт!»— тип әйтә башланы.
Латифаның ошо ике йөмлә һүҙенән уҡыусылар, уның тәрбиәһеҙ идекен, шайәт аңларҙар тип, хәҙер уның нисек идекен яҙмай торабыҙ. Бәлки, киләсәктә Латифаның ҡыланыш-йөрөшөнән нисек идеке үҙ-үҙенән бик асыҡ беленер. Латифаның «Мин матурмы? Зөһрә матурмы?» тигән һүҙенә ҡаршы, Ғәлә мулла: «Миңә ҡайһығыҙ тәрбиәле, әхлаҡлы булһа, шул матур»,-— тип яуап биреү кәрәк ине. Ләкин Ғәлә мулла Латифаның заһири матурлығына ҡарап ҡына, башҡаһын тикшермәй: «Һеҙ матурыраҡ»,— тип әйтеүҙән үҙ-үҙен туҡтата алманы. Күп ваҡыттар ҙа үтмәй Ғәлә мулла Латифаны үҙ өйөнә алып килеп, бергә мәғишәт итә башланылар.
ЛАТИФАНЫ АЛҒАНДАН ИКЕ ЙЫЛ ҺУңЫРАҡ
Ҡара-ҡаршы, ҙур итеп бина ителгән яҡшы ғына ике өй булып урам яғындағыһы матур өй (ҡунаҡ өйө), эске яҡтағыһы аш өйө, тип тәғбир ителерлек өйҙәр, Ғәлә мулланың өйҙәре ине. Шул уҡ аш өйөндә, туғыҙ йәшендәге Фатима, ете йәшендәге Зәйнәп һәм биш йәшендәге Ғәлиәхмәт, ҡулдарында берәр телем икмәк улдығы хәлдә, ҡатыҡ ашап ултыралар ине. Был балаларҙың өҫ-баштары ҡарайған, күлдәктәренә ҡатыҡ буялған, йөҙҙәре нурһыҙ булып һулыған, күҙҙәре эскә батҡан, ҡыҙҙарҙың сәстәре таралмай сыуалып бөткән, Ғәлиәхмәттең күлдәк еңе йыртылып, бәйләп ҡуйылған ине. Быларҙы был хәлдә күргән ваҡытта, бер ҙә белмәгән, танымаған кеше лә, был бисаралар етем икән, тип белеп ҡыҙғанырлыҡ ине. Латифа абыстай илә Ғәлә мулла ҡунаҡ өйөндә, матур өйҙә, рәхәт-рәхәт уйнап-көлөп, сәй әсәләр. Ашъяулыҡта (дәстәрхан) майға бешкән эҫе ҡоймаҡ, бал-майҙар тулы улдығы хәлдә, урталарында ултыра башлаған бер бала ҡулына шәкәр тотҡан, төшөп китһә-нитһә, Латифа абыстай алып бирә, Ғәлә хәҙрәтебеҙ ҙә был балаға ҡарап, ауыҙын һыҙғыртып, ике ҡулды һуҙып: «Кил миңә, кил!»— тип саҡырмаҡта, йәш бала, әҙрәк талпынып, килергә теләһә, ирле-ҡатынлы ҡыҙыҡ күреп шарҡылдашып көлмәктә инеләр. Теге өйҙәге балалар ҡатыҡ ашап ултырған ваҡытта, был йәш баланың шәкәр ашап ултырыуынан да был бала йәш ҡатын Латифа абыстайҙың балаһы идеке һорамаған кешегә лә мәғлүм ине.
Бисара Фатима, ҙур кешеләр кеүек, туғандарына ҡарап: «Туғандарым, ҡатыҡты түкмәй ашағыҙ, йәш әсәй килеп керһә, асыуланыр, беҙҙе туҡмар»,— тип ултырғанда, Латифа абыстай килеп кереп: «Ашағыҙ, бирәндәр!.. Туймаҫ кеүек булып тора инегеҙ, туйығыҙ!»— тигән кеүек ҡаты һүҙҙәренән бының шәфҡәтһеҙ идеке беленә ине. Бисараларҙың күрәһе ағырлыҡтарына ҡаршы, шул ваҡытта Ғәлиәхмәт ҡалаҡты яңылыш алдына төшөрөп ебәреү илә, Латифа абыстай бының сикәһенә сабып, күҙенән уттар сығарып, теге өйгә сығып китте. Шул дәрәжә ҡаты һуҡһа ла, Ғәлиәхмәттең ҡысҡырып йығлау ихтималы юҡ ине. Сөнки улар һуғылыуға шул дәрәжә ғәҙәт алғандар ине, ҡасан ваҡыт етер ҙә, ҡасан таяҡ төшөр, тип, көтөп кенә торалар ине.
Әгәр һуғылған ваҡытта йығлап тауыш сығарһалар, дәхи нығыраҡ (ҡатыраҡ) һуғыласаҡтарын бик асыҡ беләләр ине. Латифаны күргән ваҡытта ҡалтырап, ҡурҡыуҙарынан бизарур ғәйепле эштәрҙе эшләп ҡуялар, шул сәғәттә ағыр язаларҙы ла күрәләр, бер генә һуғылыу илә ҡотолоп ҡалһалар, бик ҙур ғәнимәт, тип беләләр ине.
Латифа абыстай теге өйгә кергән ваҡытта: «Түгәләр ҙә бөтәләр, көнө-төнө ашауҙан бушамайҙар»,— тип һөйләнеп барып керһә лә, Ғәлә мулла бер һүҙ ҙә өндәшмәй (тик тора), әлбиттә, йәш абыстай дөрөҫ итә тигән кеүек тик торҙо. Былар әүәлгесә кәйеф-сафа илә сәй эсә башланылар. Кашки шул ваҡытта Зөһрә абыстай килеп күрһә, Ғәлә муллаға ҡарап: «Һай, оятһыҙ, инсафһыҙ! Минең аҡтыҡ көнөмдә йән әсеһе илә әйткән васыятымды оноттоңмо? Ул ваҡытта, һис инсафһыҙ булмаҫ кеүек, минең һүҙҙәремде күҙ йәшең илә ҡаршы алған инең дәгелме? Йәш абыстай кәйефе һәм хәтере өсөн, үгәй балаларҙың хәтерен ҡалдырмаҫҡа булған вәғәҙәң ҡайҙа? Үҙегеҙ тәмле һәм татлы аштар илә сәй эсеп, бисара етемдәргә асы ҡатыҡ илә ҡара арыш икмәге биреп ҡуйыуығыҙ ҡәҙәр инсафһыҙлыҡ бармы? Алтын кеүек балаларымды тәрбиәһеҙ был һүрәттә ҡалдырыуығыҙ өсөн, бер алла хозурында ни яуап бирерһегеҙ?»— тип ҡанлы йәш илә ҡаты һүҙҙәр әйтәсәк. Латифаға ла ҡарап: «Ай, таш йөрәкле ҡатын! Үҙең минең кеүек вафат булып, балаларың минең ҡулымда ҡалып, шулай ағырлыҡтар күрһәтһәм, нисек булыр ине? Ошоларҙы аҙыраҡ уйлап, был бисараларға аҙ ғына булһын шәфҡәт итерлек һиндә ғаҡыл юҡмы ни?»— тип әйтәсәк ине.
Һай, бисара, Зөһрә абыстай, был донъя золом вә яфа донъяһылыр. Бик аҙ ғына инсандар инсафы илә сифатланып, ҡалғандары ла залимдарҙыр. Бер кеше кеше ҡулында мәғлүб булып ҡалһа, һәр заман мазлум булып, аһ-зар илә көндәрен уҙҙырырға тура киләлер.
Был хәлдәр яңғыҙ һинең етем ҡалған балаларыңда ғына дәгел, бәлки бөтә милләттәрҙә барҙыр. Балалар үгәй әсә ҡулына ҡалдығы кеүек, бер милләттең дә етем булып ҡалыуы барҙыр.
Залимдарҙың ҡул аҫтында сикһеҙ мазлумдар шул етемдәрҙең Латифа абыстай алдында ҡалтырап торҙоғо кеүек,ҡалтырап тормаҡталарҙыр. ҡулынан ҡалағы төшкән Ғәлиәхмәт кеүек, аҙ ғына ғәйебе өсөн яза күргән Ғәлиәхмәт илә донъя тулған. Асы ҡатыҡ ашаған кеүек, асы яза һәм ағырлыҡтар күргән кешеләр хисапһыҙ булған. Фәҡәт, тәмле аштарҙы Латифалар илә Ғәләләр кеүек, рәхимһеҙ вә шәфҡәтһеҙҙәр генә ашап туйған, башҡалар ас ҡалғандар.
Инсандар шулай залим була тороп та, һаман үҙҙәрен хаҡлы, золомдарын урынлы белеп, быға дәлилдәр ҙә килтереп мәшәҡәт сигәләрҙер.
Башҡа эштә дәгел, хатта былар бер гонаһ эшләп ташлаһалар, шайтан сәбәп булды тип, шайтан бисараны ғәйепле яһарға вә гонаһты уға ауҙарырға тырышалар.
Гонаһ ҡылһа был көндә ибне инсан,
Сәбәп булды быға, тиҙәр, ул шайтан.
Үҙен ҡотҡаралыр, шайтанға һылтап,
Бер инсан хәйләһенә һин яуап тап!
Уҫаллыҡҡа былар ниндәй ипле:
Гонаһ эшләп — була шайтан ғәйепле.
ҠЫҙҒАНЫС ХӘЛ
Латифа абыстай Ғәлә муллаға тамам баш булған, ҡәүемдәр тәғбиренсә әйткәндә, теләһә ҡайҙа аяҡ баҫтыра ала ине. Бының был дәрәжә ашҡыныу, хәддән тәжәүез итеүе, әллә күрәһе булғанғамы икән, тип, хәтергә килә башлаған ине. Бер көн Латифа абыстайҙың аҫырау ҡыҙы ебәргән ерҙән ҡайтманы, Латифаның үҙенә ҡамыр баҫырға тура килде. Шул сәбәпле ғәйәт асыуланып йөрөй. Нисек булһа ла, аҫырауҙың үсен бер нәмәнән алырға теләй ине. Фатима, Зәйнәп, Ғәлиәхмәт ҡурҡыуҙарынан өйҙән сығып ҡасҡандар. Әсәләренә күренмәй йөрөгән булһалар ҙа, ҡаҙан аҫтына ут яғырға кеше кәрәк булғас, ул: «Ҡайҙа китте шул мөхәббәтһеҙ әрәмтамаҡтар, тиҙ килегеҙ!»— тип ҡысҡырҙы.
Шул ваҡыт Зәйнәп йүгереп килеү илә: «ҡайҙа йөрөйһөгөҙ, ашарға ғына беләһегеҙ»,— тип, асыуланып ҡулындағы уҡлау илә уның башына шул дәрәжә ҡаты һуҡты, Зәйнәп, бисара, тауышһыҙ-тынһыҙ йығылып китте, уның өҫтәүенә аяғы илә тибеп ебәрҙе. Зәйнәптең һис хәрәкәте юҡ, фәҡәт битенән, йөҙөнән ҡыҙыл ҡан шаулап аға ине. Латифа асыуынан бындай ҙур эште белмәй эшләһә лә, аҙыраҡ ҡурҡыуға төшөп, Зәйнәпте барып ҡарап, башы ярылғанды күреп, ҡыҙғанып бер ситкә күтәреп алып ҡуйҙы.
Ғәлә мулла, эштән ҡайтып, ғәҙәте буйынса, асыҡ йөҙ илә Латифа абыстай янына керҙе. Күңелһеҙ бер хәлдә күреп, сәбәбен һорағас, Латифа хәйлә илә: «Ана, балаларың шаярып, Зәйнәп мейес башынан йығылып төшөп башын ярҙы»,— тип яуап бирҙе. Ғәлә мулла ҡурҡып, тиҙерәк Зәйнәп янына барып, уның иҫһеҙ бер хәлдә ятҡанын күреп, ихтыярһыҙ йығлай башланы. Латифаға ҡарап: «Был баланың башына еттең! Ни өсөн мейес башынан йығылды тип алдайһың? Һәр ваҡыт шундай бер эш булыр тип уйлай торған инем, ахыры, был көн тура килде. Мин һине, үҙе белер тип уйлап, ул балалар тураһында һис бер һүҙ әйтмәй инем. Һин белмәнең!»— тине.
Латифа ни эшләргә белмәй ҡыҙарып:
— Мин нисек әйтәйем? Үҙҙәре шаярып, уйнап шулай булдылар. Һинең балаларың минең һүҙҙе тыңлайҙармы ни?— тине.
Эш үткән инде, ҡарап торорға ярамай, тиҙерәк бер сараһын табырға кәрәк. Бында доктор-фәлән юҡ инде, беҙҙең татар (төрөк) докторы — табибы — әбей килтерергә тура килде. Әбей ҙә килде, дауа ла ителде, фәҡәт бының илә генә Зәйнәптең башы төҙәлмәне. Белмәгән көйөнсө дарыулаған булып, зарар ғына иттеләр. Етем вә үгәй булып, бындай һәләкәткә осраған баланы, бының кеүек ауырыуҙан ҡотҡарырға камил докторҙар, беренсе дәрәжәләге табибтар кәрәк булалыр. Үгәй булып, күҙенән ҡанлы йәш аҡҡан милләттәрҙе лә, Зәйнәп кеүек ауырып, үлергә ятмыш инсандарҙы ла, әүәлге хәленә ҡайтарып ислах итер өсөн камил докторҙар кеүек, инсандарҙың вә милләттең мадди вә мәғнәүи ауырыуҙарын белгән кешеләрҙең ҡулынан ғына килер.
Әбей Зәйнәптең башын төҙәтә алмаған кеүек, яһил улып, мадди һәм мәғнәүи ауырыуыбыҙҙы белмәгән кешеләр, ни ҡәҙәр ислах тип ижтиһад итһәләр ҙә, әфсәд ҡына ҡуйырҙар.
Бисара Зәйнәп әбей ҡылған дарыуҙар илә сихәт таба алманы, өс-дүрт көн ятып, бишенсе көн Зөһрә абыстай барған ҡара ҡәбергә китте. Етем вә үгәй балалар ҙа ике дана ғына ҡалды. Ни сара, Ғәлә муллабыҙ ҡайғырҙы, хәсрәтләнде, тәҡдир тип әйтеүҙән башҡа тәдбир ҡалмағас, мәғлүм сыҙамлы тәҡдиргә тапшырҙы. Әлдә беҙҙең бер тәҡдиребеҙ бар, юҡһа ни эшләр инек?
Тәҡдир булмаһа, беҙҙең шикәйәт итер урыныбыҙ ҙа юҡ шул! Бер аҙҙан һуң Зәйнәп хәсрәте лә онотолдо, улай-былай булманы, бик тыныс бөттө. Инде Ғәлә муллаға бер генә эш ҡалды, ул да әүәлгесә уйнап-көлөп мәғишәт итеүҙән ғибарәт ине.
Латифа инде ҡалған балаларҙы уҡлау илә һуғыуҙан һаҡлана, фәҡәт тел илә һүгеп, ашау яғынан ғына ҡыҫа башланы. Был эше илә лә был ике бисараның вөжүдтәре донъяла ҡалдырмаҫҡа мөмкиндер.
Һәр ваҡыт ҡайғыға балалар дәгел, ҙур кешеләр ҙә сыҙай алмайҙыр, былар нисек сыҙаһын?
РУСИӘ ИЛӘ ЯПОНИЯ МӨХӘРӘБӘҺЕ
Был донъя инҡилаб донъяһы дәгелме? Шуның өсөн был донъяны наҙан халыҡтар ҙа: «Донъя, тәгәрмәс кеүек, әйләнеп тора»,— тип тәғбир итәләр.
Бер көн бер мәмләкәт, мин беренсе тип торғанда, икенсе ерҙән донъя тәгәрмәсе әллә ниндәй хөкүмәттәрҙе килтереп сығаралыр. Әлхасил, донъя тигән нәмәнең ҡайғы-хәсрәте ҡара ҡәбергә барып кермәй һис бөтәсәк дәгелдер. Ҡайғыларҙың береһенән һуң береһе ағып килә, теләгән кешене хәсрәт тулҡыны ҡағып алып китәлер...
...сәнә 26 ғинуарҙа башланмыш рус-япон мөхәрәбәһе килеп сыҡты. Хисапһыҙ кешеләрҙе ҡорбан, күп ҡатындарҙы тол, балаларҙы ата йөҙө күреүҙән мәхрүм итеп, етем вә үгәй ҡалдырҙы. Бөтмәҫ тип уйлаған ҡеүәттәр, күҙҙән йәш ағыҙып йыйылған парәләр Ляодун шөбһәи йәзирәһендә, Маньчжурия сахраларында ҡалды. Бер-береһен ҡыҙғанмаған, бер-береһенең ҡанына һыуһаған инсан балалары мөхәрәбә ҡылды. Көтөү-көтөү инсандар барып ҡайтманы. Шулай мөхәрәбә ҡыҙған ваҡытта беҙҙең һалдат хәҙрәтебеҙ — Ғәлә муллаға ла унда барырға тура килде.
Был донъя яңғыҙ үгәй балаларҙы ғына хәсрәт вә ҡайғыға ҡалдырмай, бәлки уларға төрлө язалар күрһәтеүсе Латифаларға ла ҡайғы-хәсрәт күрһәтә ала.
Шул йәһәттән ҡарағанда, донъяны бер ғәҙел нәмә тип әйтергә лә мөмкинлек барҙыр.
Был эштәр, Ғәлә мулла өсөн, иң ҙур хәсрәт булды, етемлектең насар икәнлеген яңы белде. Башҡа милләттең үҙ руханиҙары рәхәт-рәхәт ятҡан ваҡытта, беҙҙең сәлләле хәҙрәттәребеҙ, сәлләләрен ташлап, йығлай-йығлай йыраҡ шәреҡтәргә, ҡайтмаҫ сәфәрҙәргә киттеләр. Аш өйөндә үгәй балаларға ҡатҡан арыш икмәге илә асы ҡатыҡ ашатҡан Ғәлә мулланың үҙенә лә ҡатҡан арыш икмәктәре ашарға тура килде.
Сүп өҫтөнә сүмәлә тигән кеүек, бында дәхи иң ҙур ағырлыҡ Фатима илә Ғәлиәхмәткә төшәсәк, әсәһеҙ ҡалған бисаралар, атаһыҙ ҙа ҡаласаҡтар.
Ғәлә мулла ла йығланы, зарланды. Һушһыҙ улдығы хәлдә ватанынан, һөйгән абыстайҙан айырылып китте. Матур-матур Өфө сахраларын, һуҙылып ағып ятҡан Иҙел вә уның өҫтөндә йөрөгән пароходтарҙы, «мин һинән дә көслө бит» тигән кеүек торған, Иҙел өҫтөнән күперҙән үтеп киткән поездарҙы күреп, хәсрәттәре дәхи арта ине. Унан үтеп, Урал тауҙарын ярып үтеп киткән тимер юлдар илә, Урал тауҙарын ташлап китеүе вә быларҙы кире күрмәҫ кеүек булыуы Ғәлә муллаға ҡайғы өҫтөнә ҡайғы була ине. Шуны ла диҡҡәт итергә тейешле: Ғәлә мулла быларҙы күргән ваҡытта, бер ҙә ғибрәт алмай, фәҡәт: «Һай, рустар, был күперҙәрҙе нисек яһағандар! Был күккә етеп торған тауҙарҙы нисек ярғандар!»— тип өҫтән генә уйлап китә ине. Кашки Ғәлә мулла «Шәмсиә» уҡыған ваҡытта, замирҙы ҡайҙа ҡайтарырға кәрәк, тигән ҡәҙәре, тәхҡиҡ илә был юлдарҙың нисек яһағанлыҡтарын тәхҡиҡ ҡараһа, шикһеҙ файҙа аласаҡ ине. Нә сара уйлә тәхҡиҡ вә тәфтиштәр «Шәмсиә» уҡығанда бөткәндер! Был урында ғибрәт менән ҡарап, быларҙы башлап эшләтеүсе мөҡәндистәр, был дәрәжә эшләүсе оҫталарҙы, быға сарыф ителгән һиммәт вә ҡеүәттәрҙе, быға ла сәбәп ғилем, мәғариф идеге Ғәлә мулланың хәтеренә кереп тә сыҡманы. Үҙенең фекерһеҙлеге сәбәпле, үрмәксе тоҙағына төшкән себен кеүек, йығлап бара, үгәй бала кеүек, һис кемдән шәфҡәт вә мәрхәмәт өмөт итә алмай ине.
Дөбөрләп барған вагондарҙың тауышы гүйә Ғәлә муллаға, «һине унда алып барһаҡ та, кире алып ҡайта алмабыҙ» тигән булып тора ине. Ғәлә мулланың бәхетһеҙлегенә ҡаршы, уны һалдаттарға имам итеп тә ҡуйманылар. Уның өџтөнә Ляодун мөхәрәбәләренә мөдафаға итергә барырға тура килде.
Бөтә донъяның диҡҡәтен йәлеп итеп, хайран ҡалдырған был мөхәрәбәләрҙә яңғыҙ Ғәлә дәгел, йөҙ меңдәрсә ғәскәр мотлаҡан япондарҙы мәғлүб итәсәк булып ҡаршы торғандар ине. Ләкин көслө көсһөҙҙө, ғалим яһилды мәғлүб итмәк ағып торған бер тәбиғәт улдығындан, был тәбиғәт тулҡынына ҡаршы килеп булманы.
Ҡеүәтле дауылға осраған ағастар кеүек, мәғлүб тараф ергә ятты. Был ваҡыттарҙа һәр кешелә баш ҡайғыһы булып, ғәләбә һалмаҡтан өмөт өҙөп саҡ-саҡ ҡасып ҡотолдо, нөжәт тапты. Ергә ятҡандар араһында беҙҙең Ғәлә хәҙрәтебеҙ ҙә ятмаҡта, ләкин ғүмере булыуы сәбәпле, ғәзиз йәне тәнендә ине. Мәжрух илә Ғәлә хәҙрәтебеҙ үҙ тарафыбыҙға алынды, был ваҡытта уның вафат булмауы өмөтлө булғанға күрә, дауа ителә башланды.
Был ваҡыттарҙа Ғәлә хәҙрәт үҙенең үткән ғүмерен, Зөһрә илә мәғишәт иткән ваҡыттарын, унан айырылып ҡалып йәш абыстай илә нисек ғүмер иткәнен, ул ваҡытта улған рәхәттәрҙе уйлап, был көндәр кире килерме икән, тип, фекер итә ине. Шуның артынан, Латифаның етем балаларға күрһәткән золомдарын, уның матурлығына алданып, етемдәрҙе илтифатһыҙ ҡалдырыуын уйлап, выжданы ғазап күрә. Быға хайран ҡалып, үҙ-үҙен шелтә итте, былай булып ятмаҡты шуның язаһы тип белә ине. Ғәлә мулла шунда дауа ителеп ҡалды, беҙ хәҙер бында, йәғни Латифа абыстайҙарҙың һәм дә Фатима илә Ғәлиәхмәттәрҙең хәленә, быларҙың нисек көн күргәндәренә киләйек.
ДӘХИ БЕР ҠЫҘҒАНЫС
Фекерһеҙерәк инсан балаһы ни ҡәҙәр ҡайғы-хәсрәт күрһә лә, бынан ҡотолһа, уларҙы бик тиҙ онота, әле ул бәлә-ҡазаларҙан ҡотолдом, бер нәмә лә булманы, үтте-китте, тип, әүәлге әхлаҡһыҙлығына кире ҡайталыр. Латифа абыстай Зәйнәпте теге донъяға ебәрҙе. Был ваҡытта аҙыраҡ ҡурҡып, ҡалған етем вә үгәй балаларға золом итмәҫкә тәүбә ҡылһа ла, был тәүбәһе бик күп дауам итмәне.
Латифа абыстай Фатима илә Ғәлиәхмәтте һаман ҡыҫа, ҡулынан килгән ҡәҙәр ағыр язаларҙы күрһәтә ине. Хосусан, Ғәлә мулла шәреҡ сәфәренә киткәс, Латифа абыстай быларға иркенләп золом итә башланы. Ғәлә мулла шәреҡтә йығлап йөрөгәндә, Фатима илә Ғәлиәхмәт ғәребтә йығлап торалар, рәхәтлек яңғыҙ Латифа абыстайҙа ине.
Бер көндө аҫырау илә Фатима ҡайҙа булһа ла бер ергә киткәндәр, өйҙә бишенсе йәшенә кергән Ғәлиәхмәт илә Латифа абыстай ғына ҡалған ине. Өйҙә һыу бөтөп ҡалған сәбәпле, ҡура (кәртә) эсендәге ҡойоға һыу алырға сығырға тура килде. Һәр нисек был яҡын ғына ерҙән һыу алып кереү бик еңел эш булһа ла, Латифа абыстай үҙе сыҡмай, йәш бала Ғәлиәхмәтте сығарып ебәрҙе.
Йәш кенә баланың ҡойоуҙан һыу алып кереүе бер ҙә ғаҡылға тура килмәгән бер эш булһа ла, ҡойоуға төшөп-нитеп китер тип ҡурҡылһа ла, Латифа улай ҡурҡып торманы. Үгәй булғас, йәштән шулай ағырлыҡҡа үгрәтмәк тейешле тип, Латифа уйлай торғандыр. Ғәлиәхмәт, бисара, йүгереп сығып китте. Барып-барып силәк (биҙрә) илә тартып, һыу ала башланы. Ләкин Ғәлиәхмәт һыуҙы ала алмай, һыу Ғәлиәхмәтте алып тәрән ҡойоға тартып төшөрҙө. Инде Ғәлиәхмәт тә был донъянан китте!.. Ғәлиәхмәт тиҙ кермәгәс, Латифа абыстай, асыуланып, ҡыскыра-ҡысҡыра сыҡһа ла, инде ҡоро файҙаһыҙ ғына асыу ине. Барып ҡойоуҙо ҡарап, Ғәлиәхмәттең вафат булғанын күреп, йөҙө ағарып, быға нисек итергә тип, хәйлә эҙләй башланы. Инде бының хәйләһе бик анһат (еңел), Ғәлиәхмәт уйнағанда үҙе ҡойоуға төшкән дә киткән...
Фатима өйгә ҡайтып кереү илә Латифа абыстай: «Әллә ҡайҙа йөрөйһөгөҙ, ана туғаның Ғәлиәхмәт, шаярып-йөрөп ҡойоуға төшкән»,-— тигәс, бисара Фатима ла йүгереп, ҡойоу янына барып, һушһыҙ булған кеше кеүек, ҡурҡып ҡатып ҡала. Был хәбәр тиҙ арала бөтә ауылға таралып, Ғәлиәхмәтте ҡойоуҙан алып сығарҙылар. Бының өсөн бөтә ауыл халҡының йәне әсеп, һәр береһе Фатиманы ғәйепле яһанылар.
Был ваҡытта ҙур хәсрәттәрҙең әсеһе яңғыҙ Фатимаға ҡалып, бынан һуң да әллә ниҙәр күрәсәктәрен, мөхәрәбәгә киткән атаһының да шул ерҙә ҡалыуҙарын уйлап, яна вә көйә шул шиғырҙарҙы әйтә ине.
Ата-әсә, туғандары үлеп, бер ҡыҙ
Зар йығлап ошо көндө ҡалды яңғыҙ.
Һәр йәһәттән ҡайғы-хәсрәт солғап алып,
Киң донъя Фатимаға булды тығыҙ...
Хәсрәтенән был бисара йығлап ята,
Ихтыярһыҙ ҡайғы-хәсрәт йығлата.
Донъяның золомдары уҡтар кеүек,
Һәр тарафтан һөжүм итеп, эскә бата.
Иң әүәл ғәзиз әсәм булды вафат,
Зәйнәп үлеп, хәсрәт артты дәхи бер ҡат,
Ғәзиз энем вафат булып торған ваҡыт,
Атайың мәжрух булды тип, килде бер хат.
Ғәлиәхмәтте алып барып Зөһрә абыстайҙың янына ҡуйҙылар.
Ислам хөкүмәттәренең берәр-берәр вафат булып, яңғыҙ әҫәрҙәре ҡалдығы кеүек, был етем вә үгәй балалар ҙа үлеп, әџәр булараҡ ҡәберҙәр генә ҡалды. Бәғзе милләттәр бара-бара ҡыҫылып, мөнкәриз йәиһә башҡаларға ҡушылып бөтөүе кеүек, был үгәй балалар ҙа бөтөп, яңғыҙ Фатима ғына ҡалды.
Был ҡәҙәр хәсрәттәрҙе күргәндә, йәш ҡыҙ бала дәгел, ҙур кешеләр ҙә хәсрәттәренән ауырыу булырлыҡтыр. Был көндә Фатима ябығып һап-һары булып бөткән, уға, үлмәҫ борон уҡ, үлек төҫө, сифаты кергән ине.
Аурупа и Русиәнең шәрҡендә, ҙур бер шәһәрҙең вокзалында мөәккәл бай, фәҡир, зәғиф, таҙа, хәсрәтле, шат күңелле кешеләр хисапһыҙ күп йыйылған. Һәр береһе бер эш илә бында килгән ине.
Йыраҡ Маньчжурияға китәсәк поезд, Самар тарафынан килеп туҡтаған вагондарға тығыҙлап тултырылған һалдаттар, бөтә вокзалға жәьжүж кеүек таралған, унан артҡаны вагон тәҙрәләренән баштарын тығып, уҙған-барған кешеләргә асыуланып ҡарап торалар ине. Былар унда ни өсөн барғандарын вә кем ебәргәндәрен белмәй, урынһыҙ бындағы кешеләргә асыуланғандарын күреп, мин дә быларға ғәжәпләнеп ҡарап, тәрән фекерҙә тора инем.
Шул ваҡытта, йылан өҫтөнә йәбешкән ҡырмыҫҡа кеүек, күп халыҡ илә Сибирия тарафынан килгән поезд шатлығынан: «Аллаға шөкөр, бында ҡайтып еттек бит әле»,— тигән кеүек булып, килеп етте.
Бында йыйылған кешеләрҙең бәғзеһе яҡын ҡәрҙәштәрҙе оҙатырға, бәғзеһе лә Маньчжуриянан мәжрух булып ҡайтҡан вә ҡайтасаҡ ҡәрҙәштәрен ҡаршы алырға йыйылғандар ине.
Һәр кешенең күҙе Себер тарафынан килгән поезда булһа ла, ул поезд ранендар поезы булмай, пассажирский поезд булғас, мәьюс вә өмөтһөҙ булып кире сигенделәр. Унан килгән кешеләрҙең тауыштары илә бергә бындағы кешеләрҙең: «Әле һаман килмәй, ҡасан килер икән?»— тигән тауыштары, шуның өҫтөнә китәсәк һалдаттарҙың йүгереп үҙ вагондарына ултырған тауыштары бергә ҡушылып, күктәргә сыҡты. Сибирияға китәсәк поезд да: «Хуш булығыҙ инде!»—тип ҡысҡыра-ҡысҡыра ҡуҙғалып китте.
Был йыйылған күп халыҡ араһында яҡшы ғына кейенгән бер кеше, янындағы йәш кенә бер ҡатынға ҡарап: «Латифа, инде йыраҡ китмә! Тиҙҙән килер, күреп ҡалырбыҙ»,— тип тора. Был кеше лә Сафа бай булып, Латифа абыстай — уның ҡыҙы, Ғәлә муллабыҙҙың абыстайы ине. Тимәк, инде бөгөн мәжрухтар араһында Ғәлә хәҙрәт тә ҡайтып киләсәк, Латифа абыстай уны вокзалда бер сәғәт булһа ла күреп ҡаласаҡ, имеш.
Бер аҙҙан, мәжрухтар илә тулған гүзәл поезд килеп тә етте. Был мәжрухтар эсендә ҡулы һынған Ғәлә хәҙрәтебеҙ ҙә бар ине. Был поезд, бында күп тормай, Самар тарафына китәсәк. Ғәлә хәҙрәт, ул тарафта шифаханала тамам төҙәлеп бөткәс кенә, асыл Ватанына ҡайтасаҡ ине.
Сафа бай ҡыҙы илә кейәүҙәрен нисек булһа ла күрә алдылар.
Бик аҙ ғына ваҡыт күрешеп тороуҙары сәбәпле, бында шатлыҡ ҡатыш хәсрәт илә күҙҙәренән йәш түгеп йығлашыуҙан бушаманылар. Ҡайтмаҫлыҡ тип уйлаған, күреүҙән өмөт өҙөлгән бер кешенең ҡайтып килеүе, әлбиттә, ҙур шатлыҡтыр. Фәҡәт таҙа көйөнсә китеп, ҡулһыҙ булып ҡайтыуы ғына бер аҙ уңайһыҙҙыр.
Был бер сәғәт күрешкәндә Ғәлә илә Латифа, бер-береһенә ҡарап, рәхәт-рәхәт йығлап, айырылышып киттеләр. Бында шуныһы ғәжәп эш: «Фатима илә Ғәлиәхмәт сәләмәт торалармы?»— тип һорарға Ғәлә мулланың хәтеренә лә килмәне.
Бөтә мөхәббәте Латифа абыстайҙа булғас, үгәй вә етем балаларын вә уларҙың аһ-зарҙарын белергә әһәмиәт бирмәне. Кешенең үҙе яратмаған кешеләрҙең хәленә әһәмиәт бирмәү вә уларҙың хәлен ислах ҡылырға ижтиһад итмәү ғәҙәте барҙыр. Был ғәҙәт яңғыҙ Ғәлә муллала ғына дәгел, бәлки бөтә милләттәрҙә лә барҙыр. Ни ҡәҙәре тәрәҡҡи итһә итһен вә мәҙәниәтле булһын, ислах итмәк дәғүәһендә лә сабит булһын, һаман былар, үҙҙәренән башҡа милләттәр тураһында, был дәғүәләрҙең ғәҡеһен ҡылалар. Мәҙәниәт пәрҙәһе, тоғролоҡ дәғүәһе илә золомлоҡ вә инсафһыҙҙарын, көн дә көн ғәләмгә күрһәтеп торалар. Ғәлә илә Латифа ла, ихтимал, үҙҙәренең был насар фиғылдарын яҡшы тип уйлай торғандарҙыр.
ҒӘЛӘ МУЛЛА ҠАЙТТЫ
Ғәлә мулла бальниста бер аҙ ятып, йәрәхәт төҙәлеп, үҙҙәренең ауылына ҡайтты. Үҙҙәренең мулла вә имамдары ҡайтҡас, бөтә ауыл халҡы ҡаршы сыҡты. Ғәлә күргән ағырлыҡтарын иҫенә төшөрөп, быларҙы күргәндә, күңеле йомшап, аллаға шөкөрҙәр ҡылды. Гәрсә ҡулы зәғиф булһа ла, бындай ҙур мөхәрәбәләрҙән йәне ҡайтмаҡ уның өсөн бик ҙур сәғәҙәт күренә ине.
Ғәзиз атаһы ҡайтҡас, Фатима ла шатлығынан ҡаршы йүгереп сығып күрешеп, бөтә вөжүди күргән ағырлыҡтарҙы, сиккән мәшәҡәттәрен шикәйәт иткән кеүек, йығланы, күҙ йәштәре илә: «Инде Ғәлиәхмәт тә ҡойоуға төшөп үлде, мин яңғыҙ ҡалдым»,— тип әҫәрле тауыштары илә күңелендә булған ҡайғыларының хөләсәһен бәян итте.
Ғәлиәхмәттең былай вафат булыуы, Ғәлә өсөн башҡа хәсрәттәре илә бергә ҡушылып, күңелде йәрәхәтләндерҙе. Донъяның бөтмәҫ золомдары яңғыҙ үҙенә ҡойолоп торғанды хәтеренә килтереп, Зөһрә абыстай вафат булғандан бирле, бер сәғәт улһын, ысын рәхәт күрә алмауын уйлай башланы.
Ләкин был уйҙар күп ваҡытҡа бармай, Латифа абыстайҙы күреп бер аҙ һүҙләшеү илә онотола. Ауылға ҡайтып мәғишәт иткән көндән һуң, был фекерҙәр таралып, әүәлге Ғәлә була ине.
Мөхәрәбәгә барып, күргән аслыҡтары, унан ҡулы зәғиф булып ҡайтыуы, бында балаһының тәрән ҡойоуға төшөп вафат булыуы, яңғыҙ етем Фатиманың һап-һары булып кибеп бөтөүе, һис онотолмаҫлыҡ, сәбәптәрен тикшерерлек эштәр булһа ла, Ғәлә хәҙрәт сәбәптәрҙе тикшереп торманы, барсаһын тәҡдиргә бағланы. Шәриғәт сабырлыҡ ҡылырға ҡушҡан тип уйлап, үҙен сабыр әһелдәр йөмләһенән ҡылды. Сабырлыҡ бик яҡшы нәмә, фәҡәт бәлә-ҡаза, ҡайғы-хәсрәт эсендә ултырыуҙа Ғәлә хәҙрәт өмөт иткән һауаптар юҡтыр.
Ғәлә хәҙрәттең күргән хәсрәттәре күбеһе үҙенең эште яҡшы идара ҡыла белмәгәнлегенән, тәрбиәһеҙлегенән, яңғыҙ ҡатынына баш була алмай, уның ихтыярына ҡуя биргәнлегенән булды дәгелме?
Мөхәрәбә майҙанына бармаҡтың да асыл сәбәбе хәҙрәттәр үҙҙәре булып, һаман был туралағы үпкәләр үҙҙәренә ғайәттер.
Баштан бирле яҙып килдекемеҙ ике нәмә улурһа, Ғәлә муллабыҙ буйлә ағырлыҡтарҙы күрмәҫ ине. Ул ике нәмә лә — ғилем илә тәрбиәлер. Ғәлә мулла ла, файҙа килтерәсәк ғилеме улһа, был хәлгә ҡалмадыҡы кеүек, тәрбиәһе улып, шуның илә хәрәкәт итһә, тәзәүежләнгән вә юлдашланған ваҡытта, тәрбиәле юлдаш табырға ижтиһад итер,тәрбиәһеҙерәк ҡатын тура килһә лә, үҙе тәрбиә итеп әхлаҡтан ғилем бирер вә яҡшы юлға күндерә алыр ине. Хөснө холоҡ вә тәрбиә сахибы улһа, тәрбиәһеҙ, ҡаты ҡәлебле бер ҡатын юлы илә йөрөмәҫ, бәлки уны үҙенең юлына төшөрөргә ижтиһад итер вә бының илә муафәҡ улыр ине.
ФАТИМАНЫҢ АХЫРҒЫ КӨНДӘРЕ
Бынан ике сәнә мөҡәддәм... шәһәрендә апрелдең ун бишенсе көнөндә, иртә илә сәғәт туғыҙҙар самаһында, ҙур номерҙарҙың береһендә, иң ҙур урамға ҡараған тәҙрәне асып, ҡарап ултыра инем. ҡояш та ҡеүәтле нурын сәсеп тора, көндәр аяҙ, һауалар яҡшы, йылы, болот кеүек, кәйефһеҙлек килтерә торған бер нәмә лә юҡ ине. Минең диҡҡәтемде йәлеп итә торған вә был тәҙрәнән ҡарарға мәжбүр иткән нәмә был матур көндәр вә яҡшы һауалар түгел, бәлки урам тулып, береһе ул тарафҡа, береһе был тарафҡа уҡырға барырға сыҡҡан шәкерттәрҙең күплеге ине.
Һигеҙ йәшлек баланан башлап, барсаһы ҡулдарына дәрес китаптары тотоп, тәртип илә бәғзеләре гимназияға, бәғзеләре реальный училищеға, бәғзеләре башҡа түбән дәрәжә мәктәптәргә киткән егеттәр, һәм дә һигеҙ йәшлек ҡыҙҙан ун һигеҙ йәшлеклеләргә ҡәҙәр, һәр береһенең бер ваҡытта барыуҙары, махсус кейемдәр кейеп, һәр ҡайһыһы, ҡырып яһаған кеүек, бер һүрәттә булыуҙары мине төрлө фекерҙәргә төшөрә вә ҡыҙыҡтыра ине. Уҡый торған урындарының ни дәрәжә таҙа булып, унда барып кергәс, әсасле вә истиҡбалдәрен итәсәк ғилем вә мәғариф тәхсил итеүҙәре: «Аһ, беҙ ҙә шулар кеүек булһаҡ, ни ҡәҙәр сәғәҙәтле булыр инек!»— тип күңелгә килгәнде тел илә әйттерә ине.
Был ваҡытта үҙебеҙҙең уҡыу-уҡытыу вә мәҙрәсәләребеҙҙе иҫкә төшөрөп, шәкерттәребеҙҙең был көндә таралып китеп, хеҙмәт итеүҙәрен уйлап, быларға үҙебеҙҙе ҡыяс ҡылып хайран ҡалам вә үҙ-үҙемә асыуланып торам. Аһ, бер йәһәттән йәһәләтебеҙ, икенсегә был йәһәләтебеҙгә һәр тарафыбыҙҙан сәбәп булып килгән үгәйлегебеҙ, тип уйлай инем. Урыҫлашмаҡтан ҡурҡып, аталарыбыҙҙың балаларын уларҙың мәҙрәсәләренә бирмәүе, үҙебеҙҙең мәктәп вә мәҙрәсәләребеҙҙең уйлә бер хәлдә булыуы йәнемде ҡыҫа, туғрыһы, ғаҡылым шашып ҡала ине. Быларҙың, урта дәрәжә тигән бер шәһәрҙәрендә, ике ҡыҙҙар гимназияһы, ирҙәргә махсус тағы кеүек бер реальный училище вә бер гимназия булып (ибтидаи вә рөшдиҙәрҙең күплеге быларға ҡыяс ҡылып ҡарағанда беленер). Беҙ бисараларҙың, егерме миллионбыҙ тип дәғүә ҡылып та, дини мәҙрәсәләребеҙ харап бер хәлдә яталар. Был көндә фәнни, үҙ тәғбиребеҙсә, «донъяуи мәҙрәсәләребеҙ» юҡ, ҡасан булыр? Ике милләтте бергә килтереп сағыштырып ҡарағанда, араһы ер илә күк араһы ҡәҙәре булыуы, былай барһаҡ, шикһеҙ, был милләтебеҙ бөтөп исеме генә ҡалыуы ихтыярһыҙ уйға төшөп хайран ҡалдыра һәм ҡайҙа торғанды иҫтән сығара ине.
Ярты сәғәт ҡәҙәр ҡарап торғас, был уҡыусы милләттәр уҡый торған урындарына барып кереп бөттөләр. Бер ваҡыт миңә икенсе бер нәмәгә диҡҡәт илә ҡарарға тура килде. Әлбиттә, был урында, ишандар кеүек, күҙ йомоп булмай. Шул ваҡыт минең күҙемә үҙ ҡәрендәштәрем, диндәштәрем күренә башланы. Быларҙың күренеүе мине хәсрәткә генә ҡалдыра нә ҡайғы өҫтөнә ҡайғы ғына арттыра ине. Сөнки уларҙың уҡырға барыу ҡайғыһы юҡ, ҡарттары, йәштәре, аралаш улдығы хәлдә, күсерлек итәләр, урам һеперәләр, лимон, әфлисун һаталар, хәйер һоранып йөрөйҙәр, иҫке кейемдәр һаталар, балта күтәреп утын ярырға эҙләп йөрөйҙәр. Быларҙан ҡалған бик аҙ ҡисме сауҙа иткән булып, уҡыу-фәлән кәрәкмәй тип, ултыралар ине. Быларҙың, бер тән һәм бер йән кеүек ҡәҙерле булып та, был хәлдә йөрөүе күңелемдең иң нескә еренә тәьҫир итә. Фатима, Ғәлиәхмәт кеүек етем һәм үгәй балаларҙы иҫкә төшөрә ине.
Шул ваҡытта күп халыҡ илә бергә үҙебеҙҙең мосолман шәкерттәренән өс кеше килеп сыҡты. Быларҙың өсөһө өс төрлө кейем кейгәндер. Бар эштәре бөткән кеүек, ҡайғыһыҙ бер һүрәттә, теләһә нисек ҡарап баралар ине. Быларҙың был барыштары миңә бигерәк ныҡ тәьҫир итте. Асыуымдан номер тәҙрәһен ябып, өҫтәл янына килеп ултырҙым. Шулай асыу илә ултырған ваҡытымда, минең күрше номерҙа нәҙек-нәҙек тауыштар ишетелгәнгә күрә, ҡолаҡ һалып тыңламаҡлығым әҙәп вә әхлаҡ йәһәтенән ярап бөтмәһә лә, быларҙың зарлы вә әҫәрле тауыштары мине ҡолаҡ һалып тыңларға мәжбүр итте.
Был ике нәҙек тауышлы кешеләрҙең тауыштарынан ҡыҙҙар идеке беленеп тора, береһе икенсеһенә шул һүҙҙәрҙе теҙеп-теҙеп һөйләй ине:
— Мин был көндө ун дүртенсе йәшемдәмен. Минең атайым... ауылына мулла булған кеүек, әсәйем дә бер байҙың ҡыҙы вә шул хәҙрәттең оҫтабикәһе ине. Мин йәш ваҡытымда беҙ бик рәхәт тора инек. Мин ул ваҡытта бик йәш булһам да, был рәхәтлектәрҙе һис ваҡыт онота вә хәтеремдән сығара алмайым. Йәшем алты-етегә килгән ваҡытта, минең бәхетһеҙлегемә ҡаршы, әсәйем вафат булды. Мин һәм биш йәшендә бер һеңлем, өс йәшендә бер энем етем булып ҡалдыҡ. Шунан һуң атай бер байҙың ҡыҙын алды. Беҙҙең әсәйебеҙ, үҙенең ысынлап үгәй икәнлеген, беҙгә теле, ҡулы илә белдерә башланы.
Беҙҙең был әсәйебеҙ шул ҡәҙәр шәфҡәтһеҙ булды, нисә йылдар уның ҡулында тороп, бер шатлыҡ күрә алманыҡ. Минең был оҙон сәстәремдең яртыһы үгәй әсә ҡулы илә өҙөлдө, был йөҙҙәрем нурһыҙ булып ҡалды. Минең битем һәр ваҡытта күгәреп йөрөй ине. Сөнки ул беҙҙе бер ҙә ҡыҙғанмай, ни осраһа, шуның илә һуға ине. Минең туғаным Зәйнәп, шул әсәмдең уҡлау илә һуғыуынан башы ярылып, ауырып, вафат булды. Шунан һуң минең атайым япон тигән кешеләр илә һуғышырға китте. Ул киткәс, ғәзиз энем Ғәлиәхмәт тә, әсәйҙең ҡушыуы илә һыу алырға барып, ҡойоуға төшөп үлде. Былар шулай вафат булһалар ҙа, үгәй әсә мине һаман ҡыҫа, хәл ҡәҙәре минән асыуын ала ине. Шул хәсрәттәр илә мин ауырыуға һабыштым. Атай йәрәхәтләнеп һуғыштан ҡайтты, мин ул ваҡыттарҙа ауырый башлаған инем.
Инде шул ауырыуым мине һаман алға ебәрмәй, бәлки артҡа тарта. Инде ошо хәлгә килгәндә, мине олатайым был шәһәргә, докторға күрһәтәм тип алып килде. Инде олатайым докторҙы эҙләп киткән ине, тиҙ ҡайтыр, тип һүҙен киҫте.
Был бисараның һүҙҙәренә янындағы ҡатын да ҡыҙғанып йығланы. Мин бының үҙебеҙҙең баштан бирле яҙып килгән үгәй ҡыҙ Фатима икәнде белгәс, ихтыярһыҙ ике күҙемдән йәш аҡты. Урамда күргән хәсрәттәрем өҫтөнә дәхи бер хәсрәт артты.
Бисараға етемлек вә үгәйлек тәьҫир итеп, ауырый башлаған, имеш.
ҮГӘЙ БАЛАЛАР БӨТТӨЛӘР
...ауылында, июнь числоһының урталарында, бер яҡшы ғына көндә, Ғәлә мулланың өйөндә, ун дүрт йәшендәге Фатима, мәғлүм ауырыуҙан тамам һарғайып, хәлһеҙләнеп ята. Уның янында һис кеше юҡ, фәҡәт ҡаршы өйҙә аҫырау ҡыҙ ғына үҙ эше илә мәшғүл булып йөрөй ине. Был ваҡытта Ғәлә муллабыҙ ашта йөрөй, Латифа абыстайыбыҙ аталарына ҡунаҡ булып киткән ине. Фатима, ғәйәт хәлһеҙлегенән, тора алмай, һыуһап, һыу эскеһе килһә лә, алып биреүсе юҡлығынан, аҡтыҡ сәғәтендә бер эсем һыуға мохтаж булып ята ине. Һыуһауҙың ахыр дәрәжәһенә еткән ваҡытта, аҫырау ҡыҙ керһә лә, Фатиманың унан һыу һорап алырлыҡ теле юҡ, бәлки йәне сығырға бик аҙ ғына ваҡыт ҡалған ине. Тәрбиәһеҙ аҫырау Фатиманы килеп тә ҡараманы. Дөбөрләп йөрөп, үҙ эше илә булып, кире сығып китте. Мөнкәриз булыуға ҡәрип булған бер милләттең һис бер ярҙамсыһы булмаған кеүек, был етем вә үгәй Фатимаға ла бер ярҙамсы вә бер йотом һыу биреүсе кеше табылманы.
Инде Фатима үҙенең үләсәген вә бынан һуң һис кемгә мохтаж булмай торған мәңгелек йортҡа барасаҡты белеп, аяҡтарын һуҙып, салҡан ятты. Был ваҡытта Фатиманың фекеренә һис нәмә лә төшмәй, яңғыҙ үлем ҡайғыһы вә ауырыуының ағырлығы илә генә ғазаплана вә мәшәҡәт күрә ине. Үлер сәғәттә Латифаның булмауы күңеленә яҡшы кеүек беленә. Ул булһа, әллә нисек, бының рәхәтләнеп вафат булыуына ла маниғ булыр кеүек була ине.
Бер аҙҙан һуң аҫырау ҡыҙ был өйгә кереп, Фатима янына барҙы, быны тауышһыҙ-тынһыҙ бер хәлдә күреп, барып ҡарап, үлгән икәнде белеп, ҡурҡып йүгереп сығып китте. Ул тура Латифа янына барып:
— Абыстай! Фатима үлгән, ысын үлгән!— тип хәбәр бирҙе.
Латифа:
— Ул бик тиҙ үлмәҫ, хәйлә илә ята торғандыр,— тип яуап бирһә лә, Латифаның әсәһе вә башҡалар: — — Бисара үлгәндер, үлмәһә, улай ятмаҫ ине, бар, тиҙерәк ҡайтып ҡара!— тигәс кенә, ҡайтып китте. — Латифа ҡайтып, Фатиманың үлгәнен күреп, аллаға шөкөр бынан да ҡотолдом, тигән кеүек:
— Үлгән икән, бар, атаһына әйтеп ҡайт,— тип аҫырауҙы ебәрҙе.
Ғәлә мулла был хәбәрҙе ишеткәс, тиҙ-тиҙ генә ҡайтып, Фатиманы был хәлдә күреп йығлай башланы. Күҙ йәштәре һаҡал буйлап ағып төштө. Был дәрәжә илтифатһыҙлығына, хәл эсендәге ҡыҙын ташлап китеүенә ысын ҡайғырҙы, ләкин был ваҡытта эш үтмеш. Фатима ла был хәсрәт донъяһынан ҡотолмош ине. Береһе артынан береһе, үгәй балалар, төрлө сәбәптәр вә үгәй әсәнең ҡыҫыуы илә, был донъянан киттеләр. Үгәйлек вә етемлек һәр ваҡыт шулай бөтөрә, донъя йөҙөндә кешеләрҙең исемдәрен генә ҡалдыралыр. Үгәй булып ҡалғас эш уҙа, ҡулыңдан ҡеүәт һәм ихтыяр китә, Латифа кеүек, үҙ һүҙле кешеләр ҡулына ҡалып, ағырлыҡ күрергә тура киләлер. Үгәй балаларҙың һүҙҙәре әҫәрһеҙ, ҡылған эштәре файҙаһыҙ, күрһәткән ғәйрәттәре сәмирһеҙ ҡалалыр.
Үгәй балалар асы ҡатыҡ ашайҙар, уҡлау илә һуғылып вафат булалар, тәрән ҡоҙоҡтар кеүек сыҡмаҫлыҡ тоҙаҡтарға вә ағырлыҡтарға төшәләр, йөҙҙәре һары улдығы хәлдә һис ҡыҙғанысһыҙ, яңғыҙ улдығы хәлдә был донъянан китәләр. Быларҙың аһ-зарҙарына һис бер ҡолаҡ һалыусы булмағас, берәр-берәр бөтәләр.