Чераньяс, гутъяс (II)

by Маегов Афанасий Андреевич

Чераньӧс коді оз тӧд: гӧгрӧс рушкуа, кыз,
Кытсюрӧ гӧнъяса, зывӧк зэв, пеж.
Корсьӧ пыр пемыдін, шонді сай. Кыӧ сэн гез,
Гутъясӧс джагӧдны йиталӧ, лӧсьӧдлӧ вез.
Веськалӧ везйӧ гӧлиник гут.
Аслыд тай быдӧн со корсян кӧть омӧлик шуд!
Гут мыйӧн вез пиӧ шедӧ — сэн пом.
Горш черань важӧн нин тяпйӧдлӧ вом;
Веж югыд бугыля, кузь чукля кокъяса, грек,
Сійӧн и чужлӧма: кабравны, пӧдтыны век.
Видзӧдлӧй, пельӧсӧ ланьтӧма, вугралӧ, шыш,
Виччысьӧ гутъясӧс — абу тай дыш!
Оз тай ков велӧдны, майбырлӧн артмӧ быдтор —
Вӧчас да гутыдлӧн синъяссьыс чепӧсйӧ шор.
Пеж горшыд оз зэв и тэрмась, мед артмас бур вез,
Пельӧсысь пельӧсӧ нюжӧдас вӧсньыдик гез,
Сы бӧрын нюжӧдас мӧдӧс, коймӧдӧс. Кевмысяс сідз:
“Енмӧй пӧ, тӧлӧн эн жугӧд кӧть, видз”.
Мӧдӧдчас водзӧ — пыр водзӧ, да бергӧдчас бӧр,
Вомлӧсӧн босьтчас. А ку пиас лёкыс оз тӧр.
Маршъялӧ-ветлӧ, усьласиг, гӧгралігтыр,
Сіяссӧ йиталӧ, кӧртӧ. Сідз уджалӧ дугдывтӧг дыр.
Колӧ ӧд вочны — мед позйыд оз косясь, оз ор,
Кынӧмтӧ вердны мед шедлас жӧ сьӧлӧм нуртор.
Со коркӧ везйыд и артмӧма, эштӧма поз.
Шедлӧ кӧ, некутшӧм гутлы нин петны оз позь.
Поз сайӧ чераньыд сувтӧ — виччысьӧ сэн:
“Кор, шуас, йӧй гутӧй, чӧскыдӧй, шедлан тэ мем”.
Виччысьны зэв дыр оз ков, лэбӧ сэт тшыгъялӧм гут.
Тшыг кынӧм новлӧдлӧ, зэв коньӧр гӧлиник, руд,
Ӧтикла зургысяс, мӧдлаӧ... Видзӧдӧ — вез!
Веськыда сэтчӧ ий шедӧ... Гӧгӧрбок гез...
Вӧлись сэк казялӧ, код сійӧс кыйӧдӧ сэн.
Чепӧсйӧ петны бӧр. Тырмылас! Пеж черань садьмӧма нин.
Ньӧжйӧник ваджзьӧдӧ гут дорӧ, вир юысь, лёк.
Синъясыс сувтсаӧсь, певйыштны лӧсьӧдӧ кок.
Тэрмасьны весьшӧрӧ, зэв бура тӧдӧ, мый гут
Лэчкӧ кӧ шедӧма — пом сылы, чераньлӧн шуд.
Надзӧник гут дінӧ кыз рушку матыстчӧ пыр,
Матыстчӧ... Гутлӧн нин неуна садьыс эз быр.
Сьӧлӧмыс коньӧрлӧн тӧдӧ, мый мат воис, пик.
Веськыда тіралӧ ставнас, йӧрмӧма дзик.
Писькӧдчӧ мездысьны, бӧрдӧ, но везйыд оз лэдз.
Весьшӧрӧ бордъяссӧ чегъялӧ, шыбласьӧ сідз:
Везъяснас ёнджыка гартчӧ, выль вез вылӧ вез
Гартыштӧ гутӧс. А сы кості — дінас нин пеж.
Гут сэтчӧ чуралӧ, весигтӧ лолыс оз шед.
Чераньлы мойвиис, кӧть сэсся мый керас, мед!
Уськӧдчӧ черань, ва кокъяснас шымыртӧ, лёк,
Джагӧдӧ коньӧрӧс гутӧс — абу тай шог!
Зэв горша, тіралан тушаысь нёнялӧ вир,
Сьӧлӧмсӧ бурмӧдӧ, гажӧдчӧ, чӧсмасьӧ дыр.
Кодлы мый мог сэтчӧдз? Тіралӧ, пурӧ пеж горш,
Пӧттӧдзыс нёнялӧ: оз бара вир чутыд вош.
Пыдӧсӧдз певъялас, помтӧгыд мучитас дыр,
Кытчӧдз руд гутыдлӧн медбӧръя вир войт оз быр!
Джынвыйӧ кулӧмлысь — сэн на тон пычиктӧ вын.
Видзӧдлан коркӧ, дай гӧлиник гутыд ий кын.
Тыртӧм, куш, йики моз, вез пиын ӧшалӧ гут.
Эштӧма олӧмыс, эштӧма гӧлиник, руд!..
Чераньлы гут шойыд, кос киль моз, водзӧ оз ков,
Вез пиысь шыбитӧ, мед, шуас, новлӧдлас тӧв.
Чераньлӧн сьӧлӧмыс бурмӧма, дзенвидзӧ, пӧт,
Ваджиктӧ бӧр гортас. Вӧтасьӧ зэв мича вӧт.
“Ёна тай шань ме. Став олӧмӧй лӧсьыд да бур”.
Аскӧдыс сёрнитӧ: “Миянкӧд он на зэв дур!
Ме кодьыд таладор югыдын уна на эм.
Миянлы, бур йӧзлы, оз ков тай кувлыны нэм”.

* * *

Гутыс, кодлысь нёнялӧны вирсӧ, кодӧн пӧткӧдчӧны чераньяс, кодӧс виӧм бӧрын шыбитӧны ортсӧ, — сійӧ лоан тэ, деревняын-карын олысь гӧлиник уджалысь морт.

Руд гутъясыс — сійӧ ті, топалӧм сьӧд йӧз, нэм чӧжныд пессьысьяс; ті, пабрикын уджалысьяс; гутъясыс — сійӧ ті, рам, тіравтӧдз полысь томиник нывъяс.

Гутъясыс — сійӧ ті, сьӧлӧмшӧръяс, эбӧсысь петӧм нывбабаяс.

Ставныд ті полысь, топалӧм йӧз, ті онӧ лысьтӧ, онӧ кужӧ аслыныд личыдлун корсьны.

Гутъяс — сійӧ ті, том верстьӧ йӧз, тіянӧс саръяс, озыръяс асланыс горш вӧсна война вылын виалӧны. Шуны кӧ, гутъяс — сійӧ ставныд ті, шудтӧм, пыдзыртӧм йӧз. Тіянлысь сӧнъяссьыныд пычкӧны медбӧръя вир войттӧ, а кор нинӧм оз коль, тіянлысь шойястӧ кокни сьӧлӧмӧн зургӧны ортсӧ.

Гутъяс, ті вынсьӧдад ас чужан-быдман мунытӧ, сэтчӧ эмбур лӧсьӧдад, сьӧлӧм сетад, сы пыдди тай тіянӧс радейтӧны: муртса лэдзыштӧны кӧнкӧ пемыд гид пельӧсын, дука керкаын, шы ни тӧв, тӧдлытӧг, норасьтӧг лёкиндзи кулыштны. Коньӧръяс, гутъяс, энӧ ӧд буракӧ этша бурсӧ вӧчлӧй: ті, куш ті, тшӧгӧдлінныд баринъястӧ, асланыд вирнаныд, ловнаныд налы ті отсалід тшӧгӧдчыныс, лэптысьныс.

Чераньясыс — сійӧ баринъяс, озыръяс, вир юысьяс, лов сёйысьяс, зарни чӧжысьяс, дворанъяс, мувыв урӧсъяс, кырсалысьяс, дась нянь сёйысьяс, быдсяма дармоедъяс.

Чераньыс — сійӧ лёк олӧм лад, озыръяслӧн горшасьӧм, мый колӧ асланьӧ кыскӧм, мыйсюрӧ вӧчӧм, кыдзсюрӧ олӧм, мырддьысьӧм; сы вӧсна со бӧрдӧмӧн бӧрдӧны став уджалысь йӧзыс.

Чераньясыс — сійӧ озыръяс, гырысьяс, найӧ лӧсьӧдлӧмаӧсь миянӧс личкыны чорыд законъяс.

Чераньяс — сійӧ тиранъяс, найӧ миянӧс кывтӧм пемӧсӧ пӧртӧны.

Чераньяс — найӧ ставныс, кӧн мый эм, миян сьылі вылын йӧктысьяс. Гӧль йӧзӧс найӧ кок улас талялӧны, аддзӧны, мый некутшӧм ногӧн ми огӧ вермӧ найӧ вез пиысь мездысьны, сійӧн и нартитчӧны пежъяс, серавлӧны миянлысь вермытӧмсӧ, матӧ воӧмсӧ.

Гутыс — сійӧ судзсьытӧм уджалысь морт, кодлы сёйны-пасьтавны нинӧм, кодлы кыз мырдӧн лоӧ кывзыны став озырлӧн лӧсьӧдӧм законсӧ.

Чераньыс — сійӧ ыджыд пабрикант, коді лунтыръя личмунтӧг, лолышттӧг уджалӧмысь миянлы мынтӧ, корысьлы моз мыччӧ восьӧм гривен, зэв нин уна руб., а быд уджалысь весьт вит-квайт гӧгыль сюйӧ аслыс зептас.

Гутыс — сійӧ руда перйысь, му пыдӧссьыс чуктӧдлӧ быдсяма эмбурсӧ. Абу сылы сиӧма ас удж помсьыс овнысӧ: дука, пемыд му гуранас пӧдӧ.

Чераньяс — озыр банкиръяс, кык вевсьӧн, куим вевсьӧн барыш кульӧны, оз пӧтны, ворсӧны асланыс билетъяснас, видзӧдчӧны ӧтарӧ кызджыка курыштны, певйыштны эбӧсысь петӧм уджалысь йӧзлысь уджалӧм донсӧ. А корлӧй ті кымынкӧ куим ур содтӧд, лысьтлӧй — регыд эськӧ аддзанныд войска — сійӧ корӧны озыръяс тіянӧс, “бунтовщикъясӧс”, лӧньӧдны.

Гутъясыс — сійӧ шудтӧм челядьяс, ичӧтсяньыс ёрӧм кагаяс. Кынӧмпӧт перйӧм вӧсна налы лоӧ мам морӧс бердсяньыс да веськыда кык пес чурка дорӧ, гӧр юр помӧ кутчысьны, пабрикъясын, заводъясын помтӧм уджсӧ помавны, курыд синвасӧ ньылавны. Лоӧ тай жугӧдчыны — он буракӧ гортсаястӧ тшыгысла ви.

Сэтчӧ нин ёрлӧма-дорлӧма.

Чераньясыс — сійӧ озыр бать-мам. Тшыглуныс налысь челядьсӧ, вир юысьяслысь, оз вӧтлы пӧсь паччӧр вывсьыс, сьӧкыд удж помас, найӧс морыс оз ви.

Чераньыс — сійӧ весьӧпӧран, лёк олӧм лад, кор озыръяс мый вермӧны мырддьысьӧны, мый кӧсйӧны вӧчӧны, мый колӧ, мый лолыс лэптӧ куралӧны, мый вынсьыс уджалысь йӧзӧс виӧны, пӧдтӧны, весиг муса челядьсӧ уджалысь йӧзлысь морӧс бердсьыныс мырдӧн нетшкӧны. Сідз пӧ и колӧ — озырӧс дорйӧ озырлӧн гижӧм Закон!

Гутыс — сійӧ тэ, сӧстӧм, раминик, гӧлиник ныв: лэбан паськыд каръясӧ медӧн аслыд кынӧмпӧт корсьны, сэн тэ веськалан пабрикант улӧ, приказчик улӧ, чӧсмӧдлан налысь синъяссӧ. Кор пӧттӧдзыс тэнад гӧль эмбурнад вечмасясны, сэк налы тэ мустӧмман, мед оз йӧзасьны, тэнӧ сьӧкыд кынӧмӧн зургӧны ортсӧ.

Черань — сійӧ пеж проквост, озыр пи, пыриг-петігмоз тшыкӧдлӧ сӧстӧм уджалысь нывъясӧс, вельмӧдӧ быдӧнкӧд узьлыны, ачыс ошйысьӧ, кымын уна сӧстӧм нылӧс вермас тшыкӧдны, сымын сійӧ, зывӧк-пеж, вылӧ пуксьӧ.

Гутыс — сійӧ тэ, чӧв олысь, му пиын гудрасьысь крестянин. Сійӧ тэ, матӧ воӧмыд пӧсьӧн, лун ни вой он тӧдлы, баринлы уджалан-тільсян: гӧран, кӧдзан да няньсӧ он аддзыв, быдтассӧ пуктан, да босьтӧ со мӧд: тэнад вир юысь, горш барин — помещик.

Чераньясыс — сійӧ паськыд вотчинаа озыр йӧз, воысь воӧ кӧртым дон лэптысьяс. Мед налы гылыда да шыльыда овсяс, мед позяс пирысь пирӧ ветлыны, шӧвк-баркат новлыны, найӧ чинтӧны удждон, кывтӧм пемӧсъяс моз ныр вылас усьтӧдз уджӧдӧны ассьыныс кесйылӧссӧ, шӧриӧн — ужалысьяссӧ, му кӧртмалысьяссӧ, топалӧм, медӧн уджалысь йӧзӧс.

Гутъясыс — сійӧ ті ставныд, кывтӧм пемӧсъяс, топалӧм, гӧгӧр судзлытӧм йӧз, нартитӧм, матӧ воӧм, сьӧд, пемыд войтыр.

Чераньыс — сійӧ лёк олӧм лад, озыръяслӧн дугдывтӧг горшасьӧм, мырддьысьӧм, гӧль йӧзӧс барышъяс вӧсна синва пиын, гырд пиын пӧдтӧм, быдсяма ногыс нартитӧм, мырдӧналӧм.

Гутъясыс — сійӧ коньӧръяс, ми ставным, сьӧд гӧль войтыр. Ичӧтсяньным миянӧс велӧдлӧмаӧсь быд вичко вӧлтар водзын тіравны, быд поп водзын чегласьны, налысь сӧрӧмсӧ кывзыны, ылӧдлӧмас веритны, сювтчыны на водзын, кор пеж горшъяс миянӧс чуравтӧдз ад гуранӧн повзьӧдлӧны, йӧйясӧс. Абутӧминысь, абутӧм рай вӧснаыс уна нин эштылім тыртны ми мӧсъясӧн, межъясӧн, ыжъясӧн, дӧраӧн, кепысьӧн, вурунӧн, шаньгаӧн, ыж куӧн, выйясӧн, колькъясӧн, рысьясӧн, няньясӧн, зарниӧн, эзысьӧн, ыргӧнӧн поп-дяклысь горшсӧ.

Гутъясыс — сійӧ ми, йӧй пемыд войтыр, пурсям мӧд вераса йӧзкӧд дзирдалан юра аркирейяс, митрополитъяс вӧсна.

Чераньясыс — сійӧ попъяс да манакъяс, миянлысь сьӧлӧмъяс гудрӧдлысьяс. Кристос вера вылӧ лэччӧмӧн найӧ проповедуйтӧны миянлы озыръяслысь нартитӧмсӧ сьӧлӧмын пыкны, чӧв овны, норасьтӧг, шы ни тӧв виньгыртны, кывтӧм пемӧс моз быд вир юысьлысь кывзыны, сы водзын чегласьны, на вӧсна мӧда-мӧдӧс войнаяс вылын начкавны. А муртса мед поп-манак чукӧр казяласны миянлысь озыр вылӧ воӧм, сэк вичко шӧрсянь миянӧс лёк горшӧн ёрӧны, анапема сыркӧны уджалысь йӧзлы: онӧ тай, шуас, лысьтӧй озырлы дорышӧн сувтны, йӧй сьӧд пемыд йӧзыдлы, да кутшӧмкӧ личыдлун корсьны.

Чераньяс войдӧр чӧвталісны капкан-везъяссӧ ас горт гӧгӧраныс. Бӧръявыв кутісны позтысьны паськыд каръясӧ, кӧн йӧзыс сульӧ-вутшӧ, кыті став вузӧсыс, ньӧбасыс мунӧ.

Вир юысьяс радейтӧны зэв везйысьны уна пабрик-завода каръясын.

Муса пырысь позтысьӧны найӧ и погостъясӧ, деревняясӧ, сиктъясӧ, быдлаӧ, кӧн позьӧ певъявны вермытӧм йӧзӧс.

Кӧн судзсьытӧма олӧ уджалысь морт, кӧн удждысьӧ-пессьӧ крестянин, сэтчӧ паськӧдӧ овмӧссӧ, сарствосӧ лӧсьӧдӧ аслыс вир-яй сёйысь озыр, лёк капиталист. Быдлаын, быдлаын, кытчӧ он видзӧдлы, сэн озырлӧн лэч дзугӧма, а дзугъяс пиас матӧ воӧмаӧсь ӧткӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласьӧны уджалысь йӧз, пӧдӧны, весигтӧ шысӧ оз лэдзлыны.

Кымынкӧ синва тусь, вир войт киссьӧма нин нэмӧвӧйя гута-чераня кост косясьӧм чӧжнас. Казьтыштны кӧ ставсӧ, юрсиыд сувтас, сьӧлӧмыд доймас, мыйта уджалысь йӧзыслӧн гырдыс лэччылӧма, мыйта уджалысь йӧзыс пиньсӧ векыштӧмӧн быдсяма дойысла ымзалӧмаӧсь, бӧрдлӧмаӧсь; сӧс гырд опсылӧмаӧсь; тшыгысла, висьӧмысла кувлӧмаӧсь; олӧмсӧ ёрӧмаӧсь. Став мувыв лёкыс и пежыс, курыдыс-шогыс мунлӧма уджалысь юр вывті.

Мый сійӧ кольӧмтӧ казьтывны? Сёрниыс мунӧ ӧнія йылысь, водзӧ йылысь.

Матысяньджык видзӧдлам ӧнія гута-чераня кост косясьӧм вылас, пурсьӧм вылас, кыдзи найӧ олӧм вӧсна ӧта-мӧдсӧ виӧны.

Видзӧдлам, кутшӧм ногӧн налӧн мунӧ косьныс. Разьлам озырлысь мудера кыӧм дзугъяссӧ, тӧдмалам налысь наянлунсӧ.

Мед бурджыка вермам тӧдмавныс, миянлы войдӧр колӧ ставнымлы ӧтилаӧ ӧтувтчыны.

Ӧткӧн ми ог вермӧ, торйӧн миян вын оз судзсьы, вайӧ жӧ чукӧртламӧ ми ассьыным вынъяснымӧс ӧтлаӧ, мед вермылам ки-коксьыным кӧртӧдъяснымӧс разьны, миянӧс кутысь дзугъяссӧ орйӧдлыны, черань вез пытшсьыс мездысьны. Эстшӧм ёна миянӧс кӧртавлӧмаӧсь-дорлӧмаӧсь, везъяснас дзуглӧмаӧсь, пемыдінас гартлӧмаӧсь, кӧрт гӧрӧдӧн гӧрддзӧмаӧсь вир юысьяс, капиталистъяс!

Шыбитлӧй ылӧ кисьыныд кӧртӧдъястӧ!

Путкыльтлӧй позсьыныс вир юысьястӧ!

Чуксалӧй, вемӧсӧдз садьмӧдӧй быд уджалысь мортӧс, восьталӧй налысь синъяссӧ, мед мича шонді югӧрыс пемыд юрас пырнысӧ письтас, сьӧд пемыдінсӧ ломзьӧдас, мед ӧти пемыд пельӧс оз коль чераньлы поздысьныс. Мед оз вермыны вир-яй сёйысьяс сэтчӧ везъясьныс.

Ставыс тіян кӧсйӧм сайын!

Ок, эськӧ тіян кӧ кӧсйӧм гажныд вӧлі, тӧданныд, ті эськӧ ставсӧ дзик вермид, важӧн нин мича муыс тіян киын вӧлі.

Мый шуны, чераньяс ӧні на ёнӧсь, да зэв ӧд найӧ этшаӧнӧсь.

Гутъяс, ті ӧткӧн нинӧм он вермӧ, весиг онӧ тӧдӧ, торйӧн, разі-пельӧ тіян вынъясныд некытчӧ оз мӧрччы.

Эн вунӧдӧ, гутъяс, ті лыдтӧмӧсь, унаӧнӧсь. Сэн тіян вынныд!

Ок эськӧ, ӧтвылысь кӧ ті босьтчылід, ӧтчыдысьӧн пасьвартід став кӧртӧдсӧ, гӧрӧдсӧ. Ӧтчыд эськӧ и колӧ вӧлі бордъяснад шеныштны.

Сы дыра ті ӧткӧн мырсянныд вез пиын, он вермӧ водзсасьны тшыглункӧд, матыдкӧд, пӧдтанныд весьшӧрӧ асьнытӧ.

Ӧтувтчид кӧ, ті верминныд ӧтчыдысьӧн вуштыштны тшыглунсӧ, матсӧ, сир курыд олӧмсӧ.

Ставыс тіян кӧсйӧм сайын!

Велӧдчӧй, кужлӧй нин, бӧръявыв, кӧсйыныс!