Чакотка-јылыԍ

by Суханова Агния Андреевна

Чакоткаӧн меԁ уна јӧз віԍӧ, меԁ уна јӧз кулӧ. Тајӧ віԍӧмыԁ уҗалыԍ јӧзлӧн віԍӧм, најӧ меԁ јона сетыԍ кулӧны. Векыԍаԋ чакоткаӧн віԍлісны ԍӧкыԁа олыԍ јӧз, меԁԍа јона карса уҗалыԍ јӧз. Чакотка — вуҗан віԍӧм. Чакотка бырӧԁны верман јӧзлыԍ-кӧ олӧмсӧ кокԋӧԁан, оланногсӧ вежан.

Вуҗан віԍӧмыԁ зев уна ԍікас ем: коԉера, чума, уна пӧлӧс біја віԍӧм, піԍкі, скарлаԏіна. Тащӧм віԍӧмјасыс вывті ӧԁјӧн, регыԁӧн паԍкалӧны, ԁорала віԍӧԁасны, віјаласны јӧзтӧ, сеԍԍа лаԋтласны во-мӧԁ кежлӧ.

Мукӧԁ вуҗан віԍӧмыԁ ԋӧжјӧԋікӧн, кыјӧԁчӧмӧн пырӧ морт пыщкаԁ. Оліг костіыԁ, уҗаліг костіыԁ локтас, ԉіч леԇлытӧг, луныԍ-лунӧ, воыԍ воӧ, ӧтарӧ морттӧ јірас, аԍным веԍіг во-мӧԁ огӧ каԅавлӧј, огӧ чујмывлӧј. Сещӧм віԍӧмыԁ јӧзтӧ лыԁтӧг-щӧттӧг віӧ. Сещӧм і ем чакоткаыԁ. Чакоткаӧн гырыԍјас ԁорыԍ унҗык віԍӧны чеԉаԃ. Веԍіг сіјӧн віԍӧны кывтӧм пемӧсјас, пӧткајас.

Тајӧ віԍӧмсӧ паԍкӧԁыԍыс, вуҗӧԁыԍыс вывті посԋіԃік ԍінмӧн аԁԇытӧм беԃ-коԃ, куԅмӧс вӧсԋіԃік щакјас (батсіллајас). Віԍыԍлыԍ-кӧ ԁуԉсӧ мічӧԁан мыјӧн-кӧ ԁа віԇӧԁлан мікроскоп пыр (ыҗԁӧԁан ԍԏеклӧ пыр), аԁԇан вывті уна беԃ-коԃ щакјассӧ. Вот сіјӧ беԃ-коԃјасыс бурещ віԍӧмтӧ паԍкӧԁыԍјасыԁ і емӧԍ. Морт пыщкӧ најӧ пырӧны быԁлаӧ, чужӧны, јывмӧны, сіԍтӧны јајтӧ, ԍојӧны, піԍкӧԁӧны. На-понԁа јајыԁ піԍталӧ, лӧмӧԍԍӧ.

Тајӧ віԍӧмӧн пырҗык віԍмӧны мортлӧн лолалыԍјасыс — тыјас. Куԅԋечаыԍ аԁԇывлінныԁ пушкан? Бура-кӧ-тај сіјӧ пушкӧ — біыс југыԁа ломԇӧ, омӧԉа-кӧ пушкан уҗалӧ — біыс кусӧ, оз ломԇы. Сіԇі-жӧ тыјасыԁ. Ԇоԋвіԇаӧԍ-кӧ најӧ, бура-кӧ уҗалӧны, бура-кӧ лолалӧны, кыскӧны-пӧԉтӧны сынӧԁсӧ — міјанлыԍ олӧмсӧ біӧс-моз ломԇӧԁӧны, ԍетӧны вын.

Віԍмасны-кӧ тыјасыԁ, щыкӧны міјан пушканјасным, оз кут на-пыр ветлӧԁлыны сынӧԁ, олӧм міјан кусны кутас, куԅаӧн ԇікӧԇ помаԍас. Еща сынӧԁыԍ вір чінӧ, щыкӧ, кынтӧԁны јона кутас. Војԁӧр коса, шочіԋіка кызӧԁас, сеԍԍа щӧкмӧԁас јона, кутас петны ԍӧԁ гырԁ сора кашеԉ. Кашеԉнаԁ петӧны сіԍмӧм ты торјасыс. Со-ӧԁ најӧ тытӧ кыԇі сіԍтӧны асланыс јаԁнаныс. Мукӧԁ-ԁырјі морт сылӧ, віԍӧ ԁыр, во-мӧԁ. Мукӧԁ-ԁырјі тајӧ віԍӧмыс зев ӧԁјӧ регыԁӧн мортӧс віӧ, вежон-мӧԁӧн.

Лыԃԃӧны: став кулыԍ пыщԍыс-пӧ җынјыс кулӧ чакоткаӧн. Кык кулыԍ пыщкыԍ-пӧ ӧԏіыс чакотка помыԍ-ԋін кулӧма.

Віԍӧны тајӧ віԍӧмӧн і чеԉаԃјас. Кымын том мортыԁ, сымын рыж. Чеԉаԃлӧн тајӧ віԍӧмыс мӧԁногӧнҗык мунӧ, зӧлӧтукаӧн. Лӧмӧԍԍӧ чужӧм, јур, віԍмӧ ԍін, віјалӧ пеԉ; кыптӧ гӧрб, ԍурса лытӧ сіԍмӧԁӧ јаԁыс, сіԍмӧны і мукӧԁ лыјас. Тащӧм віԍӧмјасыԁ чеԉаԃыԁлӧн шочыԍ бурԁлӧны. Вемаԁ-кӧ веԍкалас тащӧм віԍӧмыԁ (јур вемӧ, лы вемӧ), зев регыԁӧн песовтас, віас морттӧ.

Быгыԁ, віртӧм чужӧма чеԉаԃ унҗыкыс віԍӧны чакоткаӧн. Налы зев кокԋіԁа шеԁӧ мукӧԁ пӧлӧс віԍӧм. Сещӧм чеԉаԃӧс колӧ јона віԇны, ԁӧԅӧрітны, бура верԁны-јуктавны.

Вӧлӧм-кӧ вермӧны віԍмыны тајӧ віԍӧмнаԁ кывтӧм пемӧсјас. Налӧн віԍӧмыс шуԍӧ жемчужнӧјӧн. Пемӧсјасыслӧн ты-мускыс ставыс југыԁ жемчуг-коԃ зуԉԉӧԍԍӧ. Мукӧԁлаын җын мӧскыс віԍӧ тащӧм-віԍӧмнаԁ. Сещӧм мӧсјасыԁлӧн јӧланыс беԃ-коԃ батсіллаыԁ уна ем. Ԍојан-кӧ пуԅӧԁтӧм јӧвсӧ віԍыԍ мӧслыԍ, віԍӧмыс мортыслы вуҗас. Пуԅӧԁӧмӧн віԍӧм новлӧԁлыԍ батсіллајасыԁ кулӧны.

Со-ӧԁ кымын пӧлӧс віԍӧм овлӧ чакотка помԍыԁ. Сіјӧн-ӧԁ мі чуксалам быԁӧнӧс вермаԍны тајӧ віԍӧмыскӧԁ. Лыԃԃӧмаӧԍ-ԁа шуӧны: быԁ ԍо морт костыԍ 95-ыслӧн ем пыщканыс тајӧ віԍӧмыԁлӧн батсіллајасыс. Сӧмын шуԁ ем мортлӧн — віԍӧмыс боԍтӧ наԇӧԋікӧн. Ӧԁјӧсӧ боԍтԍыны віԍӧмыс оз вермы со мыј-понԁа: быԁ ловја јајлӧн ем ԍамлун віԍӧмыскӧԁ вермаԍны. Сіјӧн ловја јај пырыԍ-пыр оз ԍетчы віԍӧмлы. Сӧмын віԍӧмлы ԍетчытӧм ԍамлуныс абу быԁ мортлӧн ӧтмынԁа. Том, јон, віна јутӧм, ԁолыԁ јӧз јонҗыка вермӧны віԁчыԍны. Налы озҗык кутчіԍ віԍӧмјасыԁ. Пӧрыԍ, шога, ԍӧкыԁа олӧм јӧз кокԋіԁҗыка ԍетчӧны, віԍмӧны. Ԃеревԋајасын олыԍјас, креԍԏана, пырҗык уҗалӧны ывлавылын, шонԁі воԇын, лолалӧны бур сынӧԁӧн (возԁукӧн); сы-понԁа озҗык ԍетчыны віԍӧмлы. Карса олыԍјас, пабрік-завоԁын уҗалыԍјас уҗалӧны щына-буса жырјасын (комнатајасын), щыкӧм сынӧԁӧн лолалӧны, щыг-ԋіԍӧ-пӧт олӧны, сіјӧн і унҗыкыс чакоткаӧн віԍӧны. Јона посԋі чеԉаԃлӧн віԍӧмкӧԁ вермаԍан ԍамлун веԍіг абу, сіјӧн меԁԍа јона најӧ кулалӧны. 7–8 арӧс тыр-мыԍԏі најӧ оз-ԋін сещӧма ԍетчыны віԍӧмјаслы, омӧԉҗыка кулалӧны. Вот мыј-понԁа меԁԍа јона віԍалӧны чакотканаԁ карса уҗалыԍјас ԁа налӧн чеԉаԃ. Вот мыј-понԁа чакотка — гӧԉ јӧзлӧн віԍӧм. Тајӧ віԍӧмкӧԁ верман воԇсаԍны сӧмын сек, кор лӧԍӧԁан уҗалыԍ јӧзлы бур, југыԁ олан ін, вын-ԍерԏі уҗ, бур ԍојан-јуан, тырмӧԇ шојтчӧг. Сӧмын морт-ногӧн бура олӧмӧн верман ԁыр ԇоԋвіԇаӧн овны. Бура олӧмыԁ ԍетӧ мортлы віԍӧмыскӧԁ вермаԍан ԍамлунсӧ; секі вір-јајыԁ оз ԍетчы віԍӧмлы, бырӧԁӧ батсіллајассӧ. Сіјӧн-ӧԁ озыр јӧз пыщкын тајӧ віԍӧмтӧ ԉока еща тӧԁӧны.

Чакотка віԍӧм пырҗык шеԁӧ чеԉаԃ-ԁырјі. Віԍӧм чеԉаԃлы вермӧ вуҗны баԏ-мамԍаԋ ԁа путӧм віԍан мӧс јӧлӧн верԁӧмыԍ. Сеԍԍа чеԉаԃыԁ җоҗын кыскаԍігӧн быԁтор воманыс ԍујӧны, налы вермас веԍкавны віԍӧԁан батсіллајасыԁ. Батсіллаыс җоҗас веԍкалӧ ԁуԉ, кашеԉ сорӧн віԍыԍ морт ԍӧлаԍігӧн. Мӧԁа-мӧԁԍаԋ школајасын ворсігјасӧн вермӧ вуҗны. Ԃерт і гырыԍјаслы вермӧ вуҗны віԍыԍјаскӧԁ щӧщ олігӧн.

Зев ӧԁјӧ віԍӧм вермӧ вуҗны кашеԉыԍ; сені батсіллајасыс вывті віԋовӧԍ, јаԁаӧԍ. Сы-понԁа віԍыԍлы оз ков кашеԉсӧ җоҗ паԍта разӧԁны, колӧ пыр ԁозјӧ ԍӧлавны ԁа ӧԁјӧҗык бырӧԁны.

Сещӧм віԍыԍјаслыԍ кӧлуј вӧрӧшітӧм бӧрын пыр колӧ кіјастӧ мыԍкыны мајтӧгӧн. Віԍыԍјасӧс колӧ торјӧԁны ԇоԋвіԇајас ԁіныԍ, віԇны југыԁ, кыпыԁ інын, аслас таԍті-паԋӧн верԁны.

Тајӧ віԍӧм-јылыԍ зев колӧ тӧԁны міјанлы, меԁ вермам воԇсаԍны сыкӧԁ. Тајӧ віԍӧм міјан креԍԏана костын шуӧны прӧстуԁаӧн. Ԋекущӧм абу прӧстуԁа сені, ставыс вуҗӧм-сајын ԁа морт вын-сајын. Вуҗны вермас чакоткаӧн віԍыԍԍаԋ. Вуҗӧмыԍ віԁчыԍны верман јона пеԉка олӧмӧн. Вуҗас-кӧ віԍӧм — колӧ вермаԍны бур, шоныԁ, југыԁ, пӧт, ԁолыԁ олӧмӧн. Віԍмӧм мортлы оз ков шогӧ уԍкӧԁчыны. Пырыԍ-пыр-жӧ колӧ боԍтчыны бурԁӧԁчыны, ԁоктор ԁінӧ ветлыны. Коԁі тӧԁны кутас мыјыԍ тајӧ віԍӧмыс лоӧ, ԁа кыԇі колӧ сыыԍ віԁчыԍны, — сіјӧ озҗык віԍмы.

Ӧні пабрік-завоԁјас, став ембурыс уҗалыԍ јӧз кіын. Велӧԁчӧм, ԇоԋвіԇалун віԇӧм, ембур јуклӧм — ас-сајын. Ӧні поԅӧ јонҗыка боԍтчыны чакоткакӧԁ вермаԍны.