Сӧстӧм олӧм — дзоньвидза олӧм
Дзоньвидзалуныд сӧстӧмлун сайын
Коді эз кывлы тайӧ кывъяссӧ, тайӧ нигаса медводдза шуӧмсӧ: сӧстӧм олӧм — дзоньвидза олӧм. Кодкӧ нӧ эм абу мӧд ног думайтысь? Дерт ӧти морттӧ огӧй аддзӧй сэтшӧмсӧ, быдсӧн шуасны, сӧстӧм олӧм пӧ — бур, няйт олӧм пӧ — лёк. Быдӧн сідз шуӧны да оз тай сідз вӧчны. Уна йӧз на шуӧны тайӧ, да мӧд ног вӧчӧны — олӧны няйта. Коді вӧвлывліс заграничаын, сійӧ аддзывліс, кутшӧм сӧстӧм да лӧсьыд сэн каръяс вылын, сиктъясын, оланінъясас. Мӧдпӧлӧсӧсь миян каръяс да сиктъяс. Дерт татшӧм олӧм миян лои унатор понда. Роч йӧзӧс да коми йӧзӧс зэв дыр жмитісны. Миян йӧз гӧль. Сы понда сійӧ эз вермы велӧдчыны да велӧдчӧмсьыс буртор босьтны. Важ правительстволы вӧлі велӧдчӧм йӧз оз ков — сьӧд йӧзтӧ ӧд кокньыдджык сысъявныд. Этша видз-му, этша нянь воӧм, лёка му уджалӧм крестьянинӧс гӧльмӧдӧ, кӧзяинлӧн ас вылас уджӧдӧм рабочӧй йӧзӧс личкӧ, лолыштны ёнджыка оз лэдз. Некор вӧлі сэки думайтны сӧстӧм олӧм йылысь, думайтчысьӧ вӧлі мӧдтор йылысь: кытысь эськӧ няньтор перйыштны (шедӧдны). Гӧль олӧм, праватӧм олӧм да пемыд (велӧдчытӧм) олӧм — куим чой вӧліны Россияын революцияӧдз. На понда и лои миян няйт олӧм да мисьтӧм олӧм.
Тайӧ нигаас висьтассьӧ, кутшӧм буртор вайӧ мортлы состӧм олӧм. Сійӧ быдӧнлы колӧ тӧдны. Тӧдам кӧ сійӧс, вермам ӧтвылысь мынтӧдчыны важ няйта олӧмысь. Ӧні уджалысь йӧз вӧчӧ выль олӧм, долыд олӧм. Колӧ сійӧ олӧмсӧ лӧсьӧдны сӧстӧмджыкӧс да лӧсьыдджыкӧс, мед лоӧ дзоньвидза олӧм. Тайӧ нигаыс висьталӧ, кыдзи сэтшӧм олӧмсӧ вӧчны.
Кыдзи вӧлі видзӧдӧны сӧстӧм олӧм вылӧ важӧн, кыдзи видзӧдӧны ӧні
Кыдзи вӧлі видзӧдӧны важӧн сӧстӧм олӧм вылӧ, аддзам со мыйысь: зэв важысянь нин быдсяма пӧлӧс кывъя йӧз лӧсьӧдӧны вӧлі сӧстӧм олӧм.
Важ еврейяслӧн, персъяслӧн, египтянаяслӧн да мукӧд йӧзлӧн вӧлі законъясас шуӧма, колӧ пӧ состӧма видзны оланінтӧ, паськӧмтӧ да яйтӧ.
Дерт вӧлі унаӧн оз тӧдны, мыйла сӧстӧма колӧ овны. Да, тыдалӧ, сэки нин казялӧмаӧсь — кӧні сӧстӧмджыка олӧны, сэні войтырыс кузьджык нэмаӧсь да дзоньвидзаджыкӧсь, шоча (гежӧда) висьӧны. Сэк сӧмын вӧлі оз тӧдны, мыйла сідз лоӧ. Сэк вӧлі думайтӧны, тайӧ пӧ чудӧ, тані пӧ ен отсалӧ. Сы понда быд вераын (религияын) эм яй мыськӧм ӧбрад. Сэк сӧмын та йылысь вӧлі мӧдног думайтӧны: сӧстӧма пӧ асьтӧ видзны ен тшӧктӧ, ен пӧ сы пыдди и сетӧ дзоньвидзалун да кузь нем.
Ӧніӧдз на сэтшӧмторъясыс (религиознӧй ӧбрадъяс) миян кольӧмаӧсь: кагаӧс пыртӧм, кулӧм мортлысь шой мыськӧм, еврейяслӧн да магометанинъяслӧн сёйӧм водзын ки мыськӧм. Сідз жӧ миян асылын мыссьӧм.
Ӧні нин сӧстӧм олӧм йылысь думайтӧны мӧд ног. Во 60–70 сайын наукаяс ӧдйӧ пондісны водзӧ мунны, быдмыны. На пытшкысь ёнджыка пондіс быдмыны морт дзоньвидзалун йылысь наука. Сійӧ наукаыс шусьӧ «гигиена».
Ӧні морт тӧдӧ нин уна сэтшӧмтор, кодӧс вӧлі войдӧр оз тӧд. Ӧні наукаяс висьталісны мортлы, чудӧ пӧ абу, висьталісны, кыдзи нэм мортлӧн дженьдаммӧ да висьӧмъяс ветлӧны ас няйт олӧм понда.
Кыдзи морт тшыкӧдӧ сынӧд
Быдӧн дерт тӧданныд, кутшӧм шоныд овлывлӧ керкаын, кор сэн уна йӧз чукӧртчасны. Мортыд шоныд. Сійӧ ёна кӧдзавны оз вермы. Шоныдыс (рочӧн шуасны «температура») мортыдлӧн пыр ӧткодь — комын сизим градус (37°). Морт шоныдла керкаын шоналӧ сынӧдыс. Мортыд шонтӧ сынӧдсӧ пач моз.
Лолалігӧн сэсся уна петӧ ва ру (пар). Сы понда сынӧд лоӧ уль (ва). Нӧшта уна ва руыс петӧ морт пытшкысь пӧсьӧн (ньылӧмӧн). Он кӧ веж сынӧдсӧ керкасьыд, он кӧ восьтавлыв ӧшиньястӧ да трубатӧ, сійӧ руыс пуксяс кӧдзыд стенъясад да ӧшиньясад. Тӧлын частӧ миян овлывлӧ ӧшыньясын гыӧр. Сійӧ гыӧрыс ва руа сынӧдсьыс пуксьӧ да кынмӧ. Кор ми кӧдзыд лунӧ сёрнитам ывла вылын, вомъясысь петӧ ру (пар). Сійӧ руысь кӧдзыд вылын артмӧ туман.
Наука висьталӧ: зэв ёна шонтӧм да уль сынӧд пытшкын морт оз ло дзоньвидза. Уль сынӧдӧн да пӧсь (пым) сынӧдӧн сьӧкыд лолавны. Сэсся сэтшӧминас морт пымалӧ (ёна шоналӧ), сійӧ лоӧ пым, висьысь морт кодь. Дыр сэтшӧм сынӧдын морт оз вермы овны. Уджалігӧн уль пӧсь сынӧдын морт нӧшта ёна пымалӧ. Сэк вермас сійӧ ёна висьмыны, усьны, сэк лоӧ рочӧн шуӧмӧн «теплӧвӧй удар». Татшӧм висьӧмнас медводз мортлӧн висьмӧ юр, сэсся юр пондас бергӧдчыны, пондас восӧдны, бӧръя помас юр садьыс вошӧ (садьтӧг усьӧ). Мукӧддырйи кувтӧдз лоӧ.
Шоналӧм да ульсалӧм кындзи лолалігӧн сынӧд вежсьӧ нӧшта мӧд ног. Вежсьӧ ачыс сынӧдыс. Лолалігӧн морт босьтӧ сынӧдсьыс газ-кислород. Кислородтӧг некутшӧм олӧм оз вермы лоны му вылын. Мортыд сійӧ кислород газтӧгыс оз жӧ вермы овны. Бӧр лолыштігӧн мортлӧн тыысь петӧ мӧд пӧлӧс газ — углекислӧй газ. Сійӧ газ лёк, вреднӧй. (Миян яй сійӧ газсӧ да мукӧд пӧлӧс лёкторсӧ ас пытшкас оз видз — шыблалӧ бӧр).
Кор сынӧдын уна углекислӧй газ да этша кислород — овны некутшӧм ловъя оз вермы, быдӧн пӧдӧ.
Дзескыд (тшыгӧм) керкаын йӧзысь сынӧдыд тшыксьӧ нӧшта мукӧд газъясӧн. Пӧськӧд (ньылӧмкӧд) мортлӧн тшӧтш петӧ ку пырыс тшӧг (гос, салӧ). Ньылӧмсьыс да сійӧ тшӧгсьыс лоӧны сэтшӧм лёк газъясыс. Нӧшта лёк газ лоӧ кок ньылӧмыс. Сэсся газъяс петӧны кынӧм пытшкысь, сювъясысь. Сэсь петӧ зэв ядӧвитӧй газ — сероводород. Тайӧ став газъясыс дерт нинӧм бурторсӧ оз вайны мортыдлы. Сійӧ сӧмын висьмӧдӧ морттӧ, отравляйтӧ. Кӧні чукӧрӧнджык олӧны, кӧні омӧльджыка вежлалӧны керкаын сынӧдсӧ, кӧні няйтӧнджык олӧны — сэні абу дзоньвидза олысьяс, сэні регыдджык висьмӧны.
Няйт-сӧса воздукын олысь йӧз, лёк сынӧдын лолалысь йӧз некор абу дзоньвидзаӧсь. Сэтшӧм йӧзыс кельыдӧсь, этша вираӧсь, кизьӧр вираӧсь, пыр юрнас висьӧдчӧны, омӧля сёйӧны. Зэв лёк сынӧда керкаын садьтӧг усьлывлӧны. Дыр кӧ сэтшӧм керкаас олан, верман кувны.
Ӧнӧдз ми сёрнитім лолалӧмысь да пӧсьысь сынӧд тшыкӧм йылысь. Воздук тшыкӧ нӧшта унаторйысь на. Ывлаад кӧ керка дорад няйт, куйӧд чукӧръяс да ёг чукӧръяс сэні куйлӧны, некор оз ло керкаад бур сӧстӧм сынӧд. Сэки кӧть пыр ӧшиньтӧ восьсӧн видз, керкаад сынӧдыд важыс кодь лоӧ. Лёк воздук сэсся вермас картаяс вылысь да гидъясысь. Миян коми йӧзлӧн, керка-карта лӧсьӧдӧны ӧтлаӧ, ӧти сарай улӧ. Керка да карта сулалӧны орччӧн, ӧти стенаӧн найӧс янсӧдӧны. Дерт сэки карта вылысь лёк воздукыс керкаӧ тшӧтш каяс. Сідз жӧ миян лёкногӧн вӧчӧны ортсӧ петаланінъяс. Колӧ кӧ сӧстӧм бур воздук керкаын, сӧстӧма видзӧй ӧшинюв да керка гӧгӧртӧ. Сідз жӧ сӧстӧма колӧ видзны гидъястӧ да карта вывъястӧ.
Сэсся ёна тшыкӧ воздук бусӧн. Бус медъёна пырӧ керкаӧ кокӧн. Ми ӧд керкаӧ пыригӧн некор кокъясӧс огӧй чышкыштӧй. Ми ветлӧдлам быдлаын, куртам кокъяснымӧн буссӧ да огӧй и чышкыштӧй — став буссӧ гортӧ пыртам. Бус — зэв лёктор. Бус дінӧ сибдӧны быдсяма поснидик гагъяс, микробъяс. Сійӧ гагъясыс зэв посни, буссьыс на посниджык, прӧстӧй синмӧн он и аддзы. Сійӧ аддзан сӧмын, микроскоп пыр кӧ видзӧдлан. Сэтшӧм микробъясыс быдсяма висьӧмсӧ вайӧны. Му-видз вылын да вӧрын бус этша, сы понда сэні сэтшӧм жӧ этша микробъяс (сійӧн тыӧн висьысь йӧзлы тшӧктӧны ягын ёнджыка ветлӧдлыны). Керкаын бус уна — дерт уна жӧ сэні микробъяс олӧны. Сынӧдӧн сэтшӧм микробъяс шедӧны висьысь морт дулльысь (люысь). Сідзи ветлӧдлӧ висьӧм чакотка. Кор дулльыс косьмас висысь морт сьӧлыштӧм бӧрын, микробъясыс бускӧд тшӧтш воздукӧ кайӧны да быдлаӧ пырӧны. Сэсь мортлы вермас шедны висьӧм.
Мукӧд государствоын ёна видзӧны мортлысь дзоньвидзалун. Сэн некодӧс оз лэдзны сьӧлавны ывлаын. Аддзасны кӧ сьӧлыштӧм кар вылын, сійӧ мортсӧ штрапуйтӧны да кымынкӧ лун пукӧдӧны. Сэн быд сьӧласьысь мортӧс арталӧны лёк мортӧн, вреднӧй мортӧн. Сэтшӧм мортсӧ мыждӧны (винитӧны) йӧзлы лёк вӧчӧмысь.
Ми висьталім, мыйӧн тшыкӧ сынӧд. Позьӧ на нӧшта сэтчӧ ӧтитор содтыштны. Кор пач ломтам да водз сійӧс пӧдлалам (сиптам), керкаын лоӧ чад — кольмӧдан газ пачсьыд петӧ. Кутшӧм лёк сійӧ газыс, асьныд быдӧн тӧданныд: дырджык кӧ оланныд чад керкаын, кувтӧдз вермад кольмыны. Сэтшӧм жӧ лёк сэсся табак тшын.
Ми пыр на сёрнитім лёк воздук йылысь. Кыдзи нӧ эськӧ бур сынӧдсӧ лӧсьӧдны? Кытысь сійӧ босьтны? Водзджык нин ми шуим, кыдзи бур воздук керкаын кутны. Колӧ быдтор сӧстӧма видзны. Мед вӧлі керка-карта гӧгӧрыд сӧстӧм. Керка пытшкӧстӧ нӧшта сӧстӧма колӧ видзны. Тайӧ на этша: медым мортыс ассьыс яйсӧ, паськӧмсӧ — быдӧн сӧстӧма видзӧ. Тайӧ лоӧ медводдза шуӧм. Тадзи кӧ пондан овны, воздук лоӧ сӧстӧм.
Тайӧ абу на ставыс. Колӧ частӧ вежлавны воздуктӧ керкасьыд. Тӧлын миян унджыкыслӧн ӧшиньястӧ сюялӧма да клеиталӧма. Воздукыслы ветлынысӧ некыт. Сэки ёнджыка колӧ воздуктӧ вежлавны. Колӧ ӧшиньястӧ восьтавлыны, мед выль воздук вермас пырны ывла вылысь. Мед лӧсьыд керка тӧлӧдны пач ломтігӧн, позьӧ ӧдзӧстӧ восьтыны. Ӧдзӧс пыр регыдджык сынӧд вежсяс. Сы понда оз ло кӧдзыдджык. Керкаыд ӧд шоналӧ бӧрыннас, кор нин пачыд сиптӧма. Миян ёна полӧны свежӧй сынӧдысь, полӧны кынмӧмысь — прӧстудитчам пӧ. Оз повны сӧмын лёк сынӧд понда ассьыныс дзоньвидзалун воштӧмысь. Свежӧй сынӧдсьыс абу нин лёкыд. Свежӧй сынӧднас мукӧд висьӧмъясысь бурдӧны. Сійӧн сӧмын позьӧ мынны чакоткаысь.
Мед бус эз вӧв колӧ со мый вӧчны: бус оз ков пыртлыны ывла вылысь. Керкаӧ пыригӧн колӧ мичаа кокъяс чышкыны. Керка колӧ видзны сӧстӧма. Частӧ сійӧ чышкавны колӧ. Керка чышкалігӧн ӧдзӧсъяс да ӧшиньяс колӧ восьтавлыны. Сэсся чышкавны колӧ ва рузумӧн. Кос корӧсьӧн да кос рузумӧн некор оз ков чышкавны. Сэки бусыс пондас сӧмын ӧтиласьыс-мӧдлаӧ пуксьыны. Сэсся мед эз вӧв керкаын микробъяс (посни гагъяс). Уна зэв микробъясыс ӧвлывлӧны дулльын (люын). Некор эн сьӧлалӧй джоджӧ. Сьӧлавны колӧ ва-тыра доз лӧсьӧдны. Быд лун сійӧ дозсьыс колӧ петкӧдлыны ортсӧ да дозсӧ пуан ваӧ сюйлыны. Пузьӧм ванас став микробъясыс кулӧны.
Тайӧ висьталӧм колӧ быдӧнлы тӧдны. Джоджӧ сьӧласьысь — висьӧм новлӧдлысь морт.
Ӧні ми тӧдам мыйысь сынӧд тшыкӧ. Тӧдам кыдзи-колӧ керка сӧстӧмӧн видзны. Колӧ нӧшта тӧдмавны кыдзи сӧстӧма видзны ассьыд яй да паськӧм.
Кыдзи няйтӧссьӧ мортлӧн яй да паськӧм
Тӧданныд-ӧ, кутшӧм удж нуӧ миян кучик (ку)? Мыйкӧ нӧ эськӧ сійӧ вӧчӧ оз? Дерт кутшӧмкӧ удж нуӧ. Морт лолалігӧн босьтӧ тынас сынӧдысь кислород. Кислородтӧг мортыд оз вермы овны. Лолалӧ мортыд тыясӧн. Сійӧ жӧ уджсӧ нуӧ миян кучик. Кучик пыр ми тыӧн моз жӧ лолалам. Кучикын миян зэв уна поснидик розьяс эмӧсь. Прӧстӧй синмӧн он аддзы сійӧ розьяссӧ — сэтшӧм посниӧсь найӧ. Аддзан найӧс сӧмын микроскоп пыр. Сійӧ розьясыс рочӧн шусьӧны «пора»-ясӧн. Ми водзӧ «пора»-ӧн жӧ пондам шуны сэтшӧм розьяссӧ. Сійӧ пораяс пырыс морт лолалӧ тыӧн моз жӧ. На пыр петӧ морт пытшкысь пӧсь да углекислӧй газ. Сэсся на пыр жӧ петӧ яй пытшкысь мукӧд ковтӧм торъяс. Яй пытшкӧ пырӧ сійӧ пораяс пыр воздукысь кислород. Пораяс кӧ тупкыссясны, морт пондас пӧдны. Босьтам кутшӧмкӧ ичӧтик зверӧс, шуам шырӧс. Шырам сілысь гӧнсӧ да мавтам став кучиксӧ лакӧн. Мый сэки лоӧ?
Кучиксьыс став пораясыс тупкысясны. Сэк оз нин сійӧ понды вермыны лолавны кучик пыр. Шыр пондас сэк лолавны сӧмын тынас вом пырыс. Сы понда шырыд регыд кулӧ — пӧдӧ сійӧ. Сідз жӧ и мортыд. Со мый висьталӧны та понда.
Важӧн ӧтик римскӧй папа (римскӧй папанас шусьӧ медыджыд попыс католическӧй вераын) вӧчӧма празьник. Празьник кӧсйӧма вӧчны зэв озыра да гажаа. Сійӧ празьник вылӧ папа кӧсъяс вайӧдны Амурӧс. Амурнас вӧлі шусьӧ важ римляналӧн ӧти ен. Амурас папа вӧччӧдас (пасьтӧдас) ичӧтик зонмӧс, кагаӧс. Сы понда папа тшӧктас став яйсӧ зонмыслысь мавтны зарниа лакӧн. Дерт став пораясыс кучикас тупкыссяс. Сійӧ жӧ рытас празьник вылас зонмыс кулӧ — пӧдӧ.
Тайӧ висьталӧм кузя аддзанныд, кутшӧма колӧ видзны ассьыд яй. Кучикыд (яйыд) мед пыр сӧстӧм вӧлі. Пораясыс мед эз вӧв няйтӧн тупкысьӧма. Сэки кокньыдджык лоӧ лолавны, долыдджыка пондан овны. Быдӧн тӧданныд, кутшӧм не йӧмкӧ (лӧсьыдтӧм) овны, дыр кӧ пывсянӧ он ветлы. Сэки быттьӧ жар, висьысь морт кодь ачыд лоан.
Мыйӧн пӧ няйтӧссьӧ кучикыс мортыслӧн? Кытысь няйтыс воӧ? Няйт воӧ медводз ас яйсьыд. Кучик пыр огӧй сӧмын лолалӧ ми. Сы пыр петӧ миян яйысь уна лёктор, рочӧн кӧ шуны — «вреднӧй веществояс». Сэтшӧм лёк торйыс миян яйысь петӧ сэсся вӧркъяс (почкаяс) пыр кудзӧн. Кор вӧркъясыд висьмасны, ёна колӧ пӧсявны (ньылӧдчыны). Пӧсьнад став лёкыс яйсьыд кучик пырыд петас. Пӧсьысь (ньылӧмысь) кындзи кучик пыр нӧшта петӧ гос. Сійӧ госыс небзьӧдӧ миянлысь кучиктӧ.
Гежӧда кӧ (шоча) мыссян, сійӧ госыс да ньылӧмыс пораяссӧ тупкӧны. Сэк дерт омӧля пондас кучик уджавны, сэк дзоньвидза он ло.
Со мыйысь няйтӧссьӧ миян кучикыд: пӧсьӧн (ньылӧмӧн) да госӧн. Сэсся няйтӧссьӧ миян кучик килльӧн. Кучик паськӧм моз жӧ бырӧ (новлыссьӧ), киссьӧ. Кучик торйыс шусьӧны килльӧн. Таысь кындзи уна эм миян кучик вылын быдсяма пӧлӧс микробъяс. На пытшкын овлывлӧны мукӧддырйи зэв лёк микробъяс. Шоча кӧ пывсян да мыссян, сійӧ микробъясыс вермасны яй пытшкӧсӧдз пырны. Сыысь мортыд вермас висьмыны.
Сэсся уна бус да няйт пуксьӧ яй вылӧ керкаысь да паськӧмысь. Паськӧмын миян овлывлӧ зэв уна бус. Шынельын салдатъяслӧн война дырйи овлывлӧ бусыс кык тувйӧдз. Ми шулім: бусаинын уна микробъяс олӧны. Думайтӧ ӧні, уна-ӧ сэні микробъяс вермас овны! Мед микробъяс эз вӧв, колӧ паськӧмтӧ частӧджыка тшӧткаӧн весавны да пыркӧдны. Керкаын пыркӧдны некор оз ков — сэк став бусыс да микробъясыс керкаад лоӧ да ас вылад бӧр пуксяс. Пыркӧдны колӧ ывла вылын.
Паськӧм медъёна няйтӧссьӧ да бусӧссьӧ удж вылын. Ӧтик паськӧмӧн кӧ кутан уджавны быдсяма уджсӧ да сійӧн жӧ гортын овны — няйтысь да бусысь некор он мын. Няйта да буса удж вылӧ кӧлӧ торъя (яна) паськӧм лӧсьӧдны. Он кӧ вермы сэтшӧм паськӧмсӧ лӧсьӧдны, колӧ кӧть водзад нагруник (водздӧра) пуктыны. Тор оз позь сӧстӧм нагруниктӧг уджавны пач дорын пуиг-пӧжалігъясӧн. Сёян-юан колӧ зэв сӧстӧма лӧсьӧдны. Няйт киысь да няйт паськӧмысь зэв регыд вермас сёян-юанӧ няйт шедны да микробъяс — сэсь мортыд вермас висьмыны.
Сэсся частӧ колӧ вежлавны улыс дӧрӧм-гач. Вежлавны быд вежон (недель). Вежонысь дыр оз тшӧктыны новлыны ӧтик дӧрӧм-гач со мыйла: дӧрӧм-гачӧ вермасны шедны тойяс да пытшъяс. Найӧ чужӧны колькйысь (серов). Колькйысь (серолысь) той чужӧ 7 лун мысти. Быд вежон кӧ пондам вежлавны дӧрӧм-гачтӧ, той да пытш оз вермыны рӧдмыны — оз вевъявны сы кості чужны.
Сэсся дӧрӧм-гач кыскӧ яй вылысь, косьтӧ ньылӧм да гос. Няйт дорӧм-гач уна няйт кыскыны оз вермы. Сійӧ быдӧн яй вылӧ кольӧ. Сы понда бара тшӧкыдджыка дӧрӧм-гач тшӧктӧны вежлавны.
Улыс дӧрӧм-гач колӧ мичаа пеславны (лойлыны). Гагъяссӧ да микробъяссӧ колӧ сэк вины пуан (пӧсь) ваӧн. Бурджык дерт лоӧ, сійӧ кӧ пуӧдан ваын. Пуны колӧ кунваын. Кунваӧн микробъяс ёнджыка кулӧны. Пузьӧдтӧдзыс колӧ дӧрӧм-гачтӧ кӧтӧдны кӧдзыд ваын. Он кӧ кӧтӧд, няйтыс вермас пусьыны сы бердӧ. Сэки дӧрӧм-гач омӧля кутас песлассьыны.
Сӧд няйт дӧрӧм-гач оз позь видзны керкаын кӧнкӧ вольпась улын да пельӧсъясын. Сэк няйтыс пондас петны сынӧдӧ да тшыкӧдны сійӧс. Видзны колӧ сэтшӧм торсӧ ящикъясын да вевта разъяясын (кӧрзинаясын) ывлавыв кумын (чуланын). Бурджык эськӧ вӧлі, эз кӧ гортас песласьны. Каръяс вылын песласьнысӧ лӧсьӧдӧмаӧсь торъя керкаяс — песласянін (лойлысянін, прачечнӧй). Сиктъясын оз на вермыны сӧмын сэтшӧмсӧ вӧчны.
Колӧ бура мыссьыны. Ёнджыка кӧлӧ мыськавны киняувтӧ да мукӧдлаті, кыті ёнджыка пӧсялӧ (ньылӧдӧ). Мыссьыны колӧ майтӧгӧн. Майтӧгтӧгыд сӧмын кӧтӧдан няйтсӧ да кузьчышъянад чышкан. Мыссьыны колӧ быд лун. Челядь кадсянь колӧ велӧдчыны видзны асьтӧ сӧстӧма.
Юрси колӧ шырны. Кузь юрсиа юр сьӧкыд сӧстӧма видзны. Сэтчӧ уна чукӧрмӧ няйт да киль. Сэтшӧм юрад сэсся тойыд ёнджыка чужӧ. Купайтчӧм да пывсьӧм сӧстӧммӧдӧны морттӧ. Миян коми муын быд олысьлӧн эм пывсян. Мукӧдлаын роч муын пывсянъяс абуӧсь. Украинаын пӧ некор оз пывсьывлыны. Гожӧмнас мужикъяс купайтчылӧны на, нывбабаяс и сійӧс оз вӧчны. Мукӧдлаын пывсьӧны пачын. Миян на коми муын важ йӧз висьтавлывлӧны пачас пывсьӧмсӧ. Пачын бура дерт он пывсьы. Сэн сӧмын саӧссян. Мукӧдлаын пывсьӧны сӧмын ыджыд празьник водзын — оз тӧдны кутшӧм бур пывсьӧмыс. Миян роч муын да коми муын пывсянъяс ёна отсалӧны дзоньвидзаӧн асьтӧ видзны. Пывсян бӧрын ӧдйӧджыка вир ветлӧ, бурджыка кучик пыр газъяс да ньылӧм петӧ да мукӧдтор. Быд сиктъясын кӧ вӧліны пывсянъяс, унаӧн эськӧ висьӧмъясысь мыніны. Нӧшта на шуам — чистота понда ёна колӧ тӧждысьны. Мед быд морт татшӧм правилӧ аслыс пуктас:
1) ӧтчыд либӧ кыкысь вежонын, пывсяс,
2) быд лун майтӧгӧн мыссяс, сэсся бара на шуам — киястӧ колӧ мыськыны быд сёйӧм водзын.
Со кутшӧм сӧстӧма колӧ видзны асьтӧ, ассьыд яйтӧ да паськӧмтӧ. Пыр дерт он вермы велавны сэтшӧм сӧстӧма овны. Ичӧтсянь кӧ велалан сідзик овны, некор нин он вунӧд. Тайӧ колӧ тӧдны быд мамлы. Мед быд крестьянка тайӧ шуӧмсӧ ас юрас (мывкыдас) видзас.
Оланін няйтӧссьӧм
Ас нэм вылад мортлӧн петӧ зэв уна няйт да мукӧд шыблалантор. Шыблаланторнас шусьӧ со мый: ёг оланінысь, куйӧд да сэсся став морт пытшкысь петан лёкыс. Быд мортлӧн ас нэмнас петӧ зэв уна шыблалантор. Во гӧгӧр чӧж, ӧтик мортлысь сійӧ чукӧртан кӧ, лоӧ быдса 40 ведраа бӧчка. Сэсся уна няйт да ёг чукӧрмӧ мыськасьӧмъясысь да пывсянысь. Сэтшӧм няйт ваыс сиктъясын лун кежӧ кык ведраӧн воӧ морт вылӧ. Каръяс вылын сыысь на унаӧн воӧ. Сэсся уна овлывлӧ мукӧд ёгыс, кос ёгыс — джодж чышкӧмысь да мый да. Кос ёгыд чукӧрмӧ куим тув гӧгӧр морт вылӧ лунӧн. Босьтам да содтам кӧ сэтчӧ нӧшта куйӧд да ёг керка-карта гӧгӧрысь — асьныд аддзаныд, мыйта няйт да ёг морт вӧчӧ.
Дерт сійӧс, ёгсӧ, кытчӧкӧ колӧ воштыны. Важӧн нин эськӧн эз позь овны керкаын, эз кӧ вӧв идралӧма сійӧс, важӧн нин эськӧ тырим ёгӧн.
Тайӧ ёгыс сісьмӧ да тшыкӧдӧ сынӧдсӧ ядӧвитӧй газъясӧн. Сэсся сійӧ муӧ пырӧ да няйтӧсьтӧ мусӧ. Матынджыкӧсь кӧ юкмӧсъясыд (струбаясыд), быдсяма лёкыс вермас шедны ваад. Быдӧн тӧдӧны, кутшӧм куйӧд кӧра овлывлӧ ваыс мукӧд юкмӧсысь (струбаясын) тулысын. Сэтшӧм куйӧда ва дерт абу бур юны.
Няйт чукӧрын быдсяма микробъясыс олӧны. Сэні жӧ уна эм зэв лёк заразнӧй висьӧм микробъяс: брюшнӧй тиф, холера, дизентерия да мукӧд. Сэтшӧм микробъясыс шедӧны ваӧ няйт муысь. Унджык заразнӧй висьӧмыс заводитчӧ сэтшӧм ва юӧмсянь. Няйт чукӧрын да ёг чукӧрын сэсся гутъяс ёна рӧдмӧны. Гутъяс абу жӧ бур «зверъяс». Пуксьӧны найӧ няйтінӧ да кокъяснас микробъяссӧ новлӧны сӧстӧминӧ. Сідзик мукӧд дырйи висьӧм веськалӧ (шедӧ) сёян-юанӧ.
Няйтсӧ да ёгсӧ кӧ уберитан ас дінсьыд, новлан кытчӧкӧ ылӧдзджык уна висьӧмысь мынан. Дзоньвидза мортлӧн мед пыр вӧлі сӧстӧм ас гӧгӧрыс. Каръяс вылын став няйтыс трубаяс пыр мунӧ. Сідзикӧн му оз няйтӧссьы. Юан ва ылысь локтӧ мӧд труба пыр. Кос ёг кар вылын петкӧдлӧны бокӧ ӧти чукӧрӧ да сотӧны. Сідз заразнӧй висьӧмыс омӧльджыка ветлӧдлӧ.
Сиктъясын сэтшӧм трубаяс абуӧсь. Сэн дерт ёнджыка няйтӧссьӧ му.
Роч муын да Коми муын миян зэв на омӧля олӧны. Миян оз на кужны состӧма овны. Миян сиктъясын некӧн на абу торъя ортсӧ ветланінъяс. Ортсӧ ветлӧны миян карта вылӧ да мукӧд дырйи карта сайӧ. Гожӧмын сэні быдӧн косьмӧ да сынӧдӧ кайӧ, сэсся зэрӧн да кокӧн новлыссьӧ да муӧ пырӧ. Дерт сэсся миян челядь гожӧмын висьӧны дизентерияӧн да гутъяс моз кулалӧны. Сідз жӧ гырысь йӧз висьӧны брюшнӧй тифӧн да холераӧн.
Мед этшаджык вӧліны висьӧмъяс, колӧ бура вӧчны ортсӧ ветланінъяс. Струба дорӧ (юкмӧс дорӧ) матӧ сійӧс оз ков вӧчны. Ортсӧ ветланін вӧчӧны сідз: кодйӧны муӧ гу да струбъялӧны. Струбсӧ вӧчӧны топыдӧс да пыдӧсӧн — мед няйтсӧ оз лэдз муас. Вывсяньыс сійӧ топыда вевттьӧны. Сэк оз понды лёк дукыс кывны. Лёк дукӧн тшыкӧ сынӧд. Кор сійӧ пондас тырны, позьӧ восьтыны вывсяньыс да петкӧдны му вылӧ. Гусӧ позьӧ сэки неуна киськавны известкаӧн — сійӧ виӧ микробъяссӧ. Колӧ виавны тшӧтш микробъяссӧ пуксянінсьыс. Сы понда пуксянінсӧ да джоджсӧ мыськалӧны пӧсь кунваӧн либӧ киськалӧны карболкаӧн.
Заграничаын миян кодь ортсӧ ветланінъястӧ некысь он аддзыв. Миян ӧд сӧмын быдлаті няйт да дук.
Ёг да куйӧд оз жӧ ков керка дорӧ шыблавны. Колӧ лӧсьӧдны сы вылӧ торйӧн вевта ящик. Сэк оз понды гут чужны да висьӧмъяссӧ новлӧдлыны. Уна кӧ чукӧрмас ёгыс, позьӧ сійӧс сотны да пӧимсӧ му вылӧ новлыны. Куйӧд карта вылын оз жӧ ков уна чӧжны — чӧжсьӧм мозыс колӧ му вылӧ петкӧдлыны.
Оланінӧ уна няйт пырӧ ывла вылысь. Ми сёрнитім нин керкаӧ пыригӧн кок чышкӧм йылысь. Ӧти кок чышкӧмӧн сӧмын дерт он мын няйтысь керкаад. Колӧ на сӧстӧма видзны керка дортӧ, мед ывла вылын керка гӧгӧрын ёг эз вӧв. Заграничаын керка гӧгӧртӧ зэв сӧстӧма видзӧны. Ывла выв сэні посйӧма быд сиктын. Керка гӧгӧрыс лӧсьӧдӧма ичӧтик (дзолиндзик) сад. Быд лун керка дорсӧ киськалӧны ваӧн да чышкӧны. Дерт лӧсьыдджык сӧстӧма керкатӧ видзны, став сиктыд кӧ сӧстӧм. Зэв нин сӧстӧма колӧ видзны пуан-пӧжалан керкатӧ. Германияын сійӧ керкаыс медсӧстӧм. Миян — тшын, бус, ёг да тӧрӧкан став керкатӧ тыртӧны. Гут йылысь нин шуны нинӧм — керка тыр ызгӧны.
«Видзӧй сӧстӧма сёян-юан. Эн сетӧй сійӧс гутъяслы няйтӧсьтны» — со мый шуӧ наука гигиена.
Тайӧ висьталӧм кузя аддзанныд, кыдз дзоньвидзаӧн овны: состӧм оланінтӧг немтор бур он вӧч. Колӧ привыкнитны сӧстӧма овны, быд лун чышкыны керкатӧ да ӧшинювтӧ. Сӧстӧм олӧм — дзоньвидза олӧм да долыд олӧм. Выль нога Россияын да долыд Россияын няйт поз кодь олӧм оз вермы лоны!
Гагъяс — мортлӧн врагъяс
Няйт керкаын да няйт паськӧмын уна гагъяс олӧны: той, пытш, лудік, тӧрӧкан, гут. Сійӧ гагъяс кузяыс позьӧ тӧдны, кутшӧма морт олӧ, сӧстӧма оз. Тайӧ гагъяс пыр унапӧлӧс висьӧмъяс шедавлӧ, зэв сьӧкыд да лёк висьӧмъяс. Со кутшӧм висьӧмъяс новлӧдлӧны тайӧ гагъяс:
1. Той — новлӧдлӧ сыпнӧй тиф да возвратнӧй тиф. Тайӧ мортлысь вир юӧ. Найӧ курччаласны висьысь мортӧс, юасны сылысь вирыскӧд висьӧм микробъяссӧ да дзоньвидза морт вылӧ вуджасны. Сэтшӧм тойыс курччас да лэдзас висьӧдан микробсӧ морт вирас. Мортыд сыысь висьмас тифӧн. Миян мукӧд шуӧны, тиф висьӧм пӧ лоӧ кынмӧмысь, прӧстудаысь. Некутшӧм кынмӧмысь тиф висьӧм оз ло. Воздук пыр сійӧ мукӧд висьӧм моз оз жӧ вермы вуджны. Тиф висьӧм вуджӧ сӧмын тойӧн.
Кынмӧмысь мортыд сӧмын омӧльтчӧ, бырӧ сылӧн выныс да сэки кокньыдджыка быдсяма микробъясыс вермӧны висьмӧдны сійӧс.
2. Лудікъяс новлӧдлӧны возвратнӧй тиф. Тайӧ висьӧм вуджӧ воддза висьӧм моз жӧ лудік курччӧмӧн.
3. Пытш вермас вайӧдны кык нога зэв лёк висьӧмъяс: писти висьӧм (кокач) да чума. Чума миян дорын, войвылын, овлывлӧ зэв шоча (гежӧда). Ёнджыка тӧдӧны миян писти висьӧм. Писти висьӧм пытшъяс новлӧдлӧны морт вылысь морт вылӧ. Чума висьӧмсӧ медводз пыш вайӧ мортлы крысаяссянь да мукӧд сэтшӧм посни зверъяссянь.
4. Гутъясӧн вуджӧны со кутшӧм висьӧмъяс: холера, брюшнӧй тиф, дизентерия, чакотка. Гутъяс быдлаӧ пуксьӧны: сіт вылӧ, дуль вылӧ, быдсяма лёк няйт чукӧръяс вылӧ. Микробъясыс сэсь гут кокъясас кӧласьӧны да сыкӧд тшӧтш новлысьӧны сёян-юан вылӧ. Сэсь шедӧны мортлы тайӧ висьӧмъяс.
Ӧні аддзанныд, кутшӧм лёк вӧчӧны йӧзыдлы тайӧ гагъясыс. Налы тор оз ков рӧдмыны сетны, пыр колӧ виявны. Чинасны кӧ тайӧ гагъяс, висьӧмъяс ёна бырасны. Сыпнӧй тиф да возвратнӧй тиф, ми шуим нин, вуджӧны сӧмын тойӧн. Той кӧ оз ло, наысь дзикӧдз мынам.
Кыдзи нӧ эськӧ тайӧ гагъяссьыс мынтӧдчынысӧ? Кыдз найӧс виавны? Та понда бара лоӧ шуны: колӧ сӧстӧма овны. Кӧні сӧстӧма олӧны да ёна пывсьӧны-мыссьӧны — сэні некутшӧм той да пытш абу. Тайӧ гагъяслы сӧстӧм олӧм абу муса. Медбур лекарство наысь — майтӧг, пым (пӧсь) ва да тшӧтка. Пыр кӧ няйта олан, ӧтчыд мыссьӧмӧн да весасьӧмӧн наысь он мын. Ковмас сэки мукӧд торйӧн найӧс виавны.
Меддонтӧм торйыд гагйӧс виавны — пӧсь ва. Колӧ став керкатӧ киськавны пузьӧм ваӧн, резны быдлаті. Улыс дӧрӧм-гачтӧ да паськӧмтӧ колӧ ваӧн пуны. Нӧшта бур лоӧ ва пыддиыс кӧ босьтан кунва. Мукӧддырйиыс кунваӧн он вермы вины пытш-лудік да той. Сэки лоӧ чорыдджык торйӧн виавны найӧс: руӧн (парӧн), сульӧмаӧн, формалинӧн да мукӧдӧн. Сэтшӧм чорыда (ёна) весасьӧмсӧ шуӧны «дезинфекция»
Дерт миян сиктъясын оз на тӧдны дезинфекциясӧ. Некод на оз куж сійӧс вӧчны. Мунӧй больничаӧ да юалӧй доктурыслысь. Сійӧ висьталас да велӧдас кыдзи дезинфекция вӧчны.
Тӧрӧканъясӧс лӧсьыда позьӧ бырӧдны бураӧн (босьтӧны сійӧс аптекаысь). Колӧ сійӧс нянькӧд быглявны тупыльӧ да пазъясӧ пуктавны. Тӧрӧканъяс сыысь кулӧны. Бура — яд. Сы понда колӧ видзӧдны, мед сэтшӧм тупыльсӧ оз сёйны челядьяс либӧ понъяс.
Виавны гагъясӧс колӧ уна пӧв. Гагъяс рӧдмӧны (пӧлалӧны) ӧдйӧ колькъясысь, вежон мысти бара выльяс чужӧны. Найӧс бара ковмас бырӧдны. Пыр сӧстӧма олӧм сӧмын мынтӧдас наысь.
Тайӧ нигаас водзджык ми шуим: колӧ куйӧдтӧ да ёгтӧ ӧдйӧджык новлыны керка дорсьыд. Ёгтӧ колӧ пыр вевта ящикын видзны.
Куйӧд чукӧрӧ да ёгӧ гут пуктӧ кольк. Со мыйла уна гут овлывлӧ карта доръясын да ёгаинын.
Америкаын кымынкӧ во сайын быдса война восьтісны гутъяс вылӧ. Быдса обществояс да кружокъяс вӧчисны том велӧдчысь йӧз гуткӧд воюйтны. Сы бӧрын сэн этшаджыкӧн лоины брюшнӧй тифӧн да дизентерияӧн висьысьяс.
Гутъясӧс виалӧны сибдан кабалаӧн да формалинӧн. Виалӧны сэсся найӧс гут кулан тшакӧн да нӧшта мукӧд торйӧн. Гут кулан тшак посниа вундалӧны да кӧтӧдӧны сакара ваӧн. Сійӧс сёйӧмысь гут кулӧ.
Сӧстӧм олӧм да дзоньвидза олӧм
Ӧні ми тӧдам, кутшӧм бур вайӧ сӧстӧма олӧм. Няйта олӧмӧн дзоньвидза он ло. Тані ми бара на висьталам, кутшӧм висьӧмъяс лоӧны няйта олӧмӧн. Мед быд морт ёна пондас тӧдны тайӧ висьталӧм.
Зэв уна висьӧмъяс эмӧсь, коді лёка да няйта олӧмысь сӧмын лоӧны. Медводзын сулалӧ сыпнӧй тиф да возвратнӧй тиф, сэсся чакотка. Челядь висьӧмъяс — скарлатина, кор, дифтерит, няйтаинын жӧ заводитчӧны. Вылыс висьӧмъяс (кучик висьӧмъяс) лоӧны няйт пондаысь сӧмын — лудӧм, парша, мыльяс да чирейяс. Няйтӧн жӧ сӧмын вуджӧ зэв заразнӧй син висьӧм — тракома. Няйта олӧмӧн некыдз он вермы мынтӧдчыны тракомаысь.
Сэсся оз ков вунӧдны со мый: няйта олӧм омӧльтчӧдӧ мортӧс, бырӧдӧ сылысь вынсӧ. Сы понда мортыд регыд сетчӧ мукӧд висьӧмъяслы.
Код кӧсйӧ дыр овны, мед олӧ сӧстӧма.
Колян война Германиякӧд петкӧдліс, кутшӧма сӧстӧм олӧм мортӧс видзӧ.
Роч пленнӧйясӧс Германияын видзисны зэв лёка. Вердісны найӧс омӧля, видзисны чукӧрын, ёна уджӧдісны. Сы понда роч йӧз сэні ёна кулалісны. Медъёна висялісны сэні кынӧм висьӧмъясӧн да чакоткаӧн.
Эз висявны сэні сӧмын тифӧн. Сэки жӧ орчча Роч муын тифнас зэв ёна висялісны.
Мыйла нӧ Роч муын типӧн висялісны, а Германияын сійӧ висьӧмыс эз вӧв?
Со мыйла: немечьяс кӧть лёка видзисны пленнӧйясӧс, да видзисны сӧстӧма. Мыссьӧдісны-пывсьӧдісны найӧс, юрсисӧ налысь шырисны — тойлы эз сетны чужны.
Первой воас война дырйиыс немечьяс заводитлісны жӧ висьны тифӧн. Налы вайлісны роч пленнӧяс тойӧн. Сӧмын найӧ ӧдйӧ казялісны да бырӧдісны тойсӧ. Сэсянь тифысь сэн мынісны.
Сійӧ жӧ позьӧ шуны мукӧд йӧз йылысь. Кӧні олӧны сӧстӧма, сэні этшаджык заразнӧй висьӧм. Водзын англичана, прансузъяс да немечьяс ёна жӧ вӧлі кулалӧны. Налӧн водзын эз жӧ зэв сӧстӧм олӧмыс вӧв. Няйт да висьӧм сэні уджалісны ӧтвыв. Ӧні олӧны мӧд ногӧн — сӧстӧма. Сы понда этша лои висьӧмъяс.
Тӧдны колӧ! Оз ков вунӧдны!
Ми олам ыджыд революция бӧрын. Зэв сьӧкыда миянлы шеді аслыным олӧмнымӧс вӧчны права, важ гӧль да пемыд ӧлӧмысь лӧсьӧдны бурджык да дзоньвидзаджык олӧм.
Революцияӧдз миян зэв ёна кулалісны. Европа кузя миян Россияын медуна йӧз кувліс. Быд во нёльӧд пайыс выль чужысьлӧн вӧлі кулӧ.
Дзоньвидза олӧм понда колӧ овны сӧстӧма. Сӧстӧм олӧмтӧг немтор он вермы вӧчны.
Сӧстӧмтчӧм мед лоӧ мортлӧн быд лунъя привычкаӧн.
Ыджыд празьник водзын кӧ сӧмын пондан пывсьыны-мыссьыны да весасьны, этша сэсь лоӧ буртор.
Сӧстӧм олӧмӧн гажа, абу шог. Состӧм керкаын ӧдйӧджык босьтчысян нигаӧ, ёнджыка ковмас югыд олӧм да мывкыда олӧм тӧдмавны.
Важӧн нин вӧлі шуӧны, сюсьлунтӧ пӧ мурталӧны майтӧг лыдӧн.
Шӧркост американеч ас вылас видзӧ лунӧн 20 ведра ва, англичанин — 10 ведра, Мӧскуаын олысь морт — 6 ведра, роч крестьянин вылӧ воӧ нин сӧмын 2 ведра. Коми мортыд вылӧ сы мында кымын жӧ воӧ.
Сідз, кымын жӧ майтӧг видзӧм воӧ. Медуна видзӧ американеч, медэтша — роч мужик.
Тадзи вӧлі ӧнӧдз. Тадзи оз ков лоны водзӧ кежлӧ. Россияса уджалысь йӧз кужисны выль олӧм бердӧ кутчысьны, кутасны мынтӧдчыны и ас важ врагъяссьыс — няйтысь да пемыдысь.
Регыд миянын йӧз моз жӧ пондасны кузь нэмаӧсь лоны да этшаджык висьны — велаласны сӧстӧма овны.
 This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
| |||||
| Original: |
| ||||
| Translation: |
| ||||
