Му ёгӧссьӧмкӧд да ёгкӧд водзсасьӧм

by Модянов А.

Уна лёк вайӧны няньлы да мукӧд кӧдзалы му вылын быдмысь ёг турунъяс. Найӧ вывті ёна ёгӧсьтӧны тувсов кӧдзаяс. Миян сэтшӧм ёг турунъясыс: йӧн, шепатурун, ситурун, кӧртдойтурун, нявда, чипсан да мукӧд. Оз сӧмын няньсӧ панйысь гырысь ёг турунъяс лёк вайны няньлы, — му бердас быдмысь син улӧ муртса веськавлысь ёгъяс тшӧтш вайӧны уна лёк.

Быд ёг турун, кӧть самӧй ичӧтыс, кӧдзалысь мырддьӧ места. Ёг местаас эськӧ вермис быдмыны унджык нянь, унджык эськӧ чукӧрмис му вылысь. Места кындзи ёг турунъясыс орччӧн сулалысь шепъясыслысь мырддьӧны ва, шоныд, югыд дай му вынсӧ. На вӧсна нянь лоӧ чийӧб (джеб). Овлывлӧны нӧшта ёг турунъяс, кӧдза пытшкас пуксясны да кӧдзалысь вынсӧ нёнялӧны. Сэсся ёг турунъяс ас выланыс видзӧны дась вылын олысь тшакъясӧс да лёк вӧчысь гагъясӧс; отсалӧны налы котырмыны (рӧдмыны) да нянь вылӧ вуджны.

Та кындзи, ёг турунъяс нӧшта сьӧктӧдӧны да содтӧны уджсӧ му вӧдитігӧн да кӧдза чукӧртігӧн, — сійӧн донсьӧдӧны нянь донсӧ. Быдӧн тӧдам: ёгӧсь шабді вӧдитны да чукӧртны ёгтӧм шабді дорысь кад босьтӧ ёна уна. Либӧ кутшӧм делӧ овлывлӧ уджалысьяслы вундыны чипсанӧсь ид мутӧ.

Со кымын ногӧн да мыйта вайӧны лёксӧ ёг турунъясыд. Кӧсъян кӧ му весавны ёг турунысь, водзвыв колӧ тӧдмавны, кыдзи ёгыс му вылас веськалӧма. Сӧмын кор тӧдмалан, кыдзи-мый муыс ёгӧссьӧма, сэки верман ёгкӧд водзсасьны.

Этша крестьянинлӧн миян кӧдза кӧйдыс овлӧ сӧстӧм, ёг кӧйдыстӧм. Кӧйдыс весалам сӧмын зыр помысь гумла тӧв йылын. Тадзи кӧдза кӧйдыс весалӧм дерт абу шань. Крестьянин кӧдзигас нянь койдыскӧд оз этша кӧдз тшӧтш ёг койдыссӧ аслас му вылӧ. Вердчигӧн жуг идзаскӧд уна ёг койдыс скӧтлы тшӧтш веськалӧ. Скӧт сювйын ёг кӧйдысъяс оз вежсьыны, ассьыныс чужанлунсӧ оз воштыны. Сійӧн ёг кӧйдысъясыс куйӧдӧн тшӧтш мунӧны му вылӧ да бара мусӧ ёгӧсьтӧны.

Ёг кӧйдысъяс вывті винёвӧсь, муын вермӧны куйлыны уна во помся ассьыныс чужанлунсӧ воштытӧг. Сэсся бурджык инӧ веськаласны дай кокньыда чужӧны. Ёг турунъяслы природаыс сетӧма нӧшта уна отсасян ногъяс. Отсасян ногъясыс ёг турунъясӧс видзӧны бырӧмысь да налы котырмыны отсалӧны. Ӧтик ёг турунъяс чуткасьӧны, мукӧдыс ёсьясӧн зурӧдчӧны, кодлӧн бара коръясыс чуткасьӧны, дзик пила пинь кодьӧсь, скӧтлы сёйны оз сетчыны. Уна ёг турунлӧн кӧйдысыс гӧнъяса. Босьтам кӧть йӧн кӧйдыс. Найӧс тӧв вермӧ лэптыны, дыр новлӧдлыны, кытчӧдз му вылӧ оз усьны да чужны. Сідз жӧ и скӧт тшӧтш отсалӧ ёг турунъяслы котырмыны: гӧнас кӧласьӧм ёг турун кӧйдысъяссӧ да ёг турун юръяссӧ ӧтилаысь мӧдлаӧ новлӧдлӧны. Сэсся ёг турунъяс вайӧны кӧйдыссӧ вывті уна. Ӧти йӧн сетӧ 19 000 кӧйдысӧдз.

Миян муяс ставыс торйӧдлӧма боръясӧн. Боръясын быдмӧны ёг турунъяс. Найӧ сетӧны зэв уна ёг кӧйдыс. Сійӧ кӧйдысъясыс веськалӧны орчча му вылас. Сы вӧсна ичӧт муясыд да боръясыд крестьяна кӧдза вӧдитӧмлы вайӧны уна лёк.

Уна ёг турун сэсся, кӧйдысӧн кындзи, котырмӧ муын быдман подъясӧн либӧ вуж гаръясӧн. Сідзи котырмӧны ситурун, шепатурун, йӧн, кӧртдойтурун. Подъясыс да вуж гаръясыс му пытшкын олӧны уна воӧн, пыр сетӧны выль турунъяс. Сэтшӧм уна во помся быдмысь ёг турунъяскӧд водзсасьны сьӧкыдджык кӧйдысӧн котырмысь, ӧти во олысь ёг турунъяскӧд серти.

Ӧні видзӧдлам, кыдз-мый водзсасьны ёг турунъяскӧд.

Ёгъяскӧд водзсасьӧм могысь оз ков лэдзны ёг кӧйдысъяслы веськавны му вылӧ. Сы вӧсна, ӧти-кӧ, колӧ бурджыка весавны нянь кӧйдыстӧ машинаясӧн: тӧлӧдчан машинаӧн да кӧйдыс торйӧдан машинаӧн (сортируйтчан). Ёгсьыд кӧйдыстӧ позьӧ торйӧдны вӧлӧсьтса весасянінын. Вӧлӧсьтын кӧ сэтшӧмыс абу либӧ ставлы кӧ оз тырмы, колӧ чукӧртчыны да восьтыны вӧлӧсьтӧ машиннӧй тӧварищество: ньӧбны артельнӧй машина. Мӧд-кӧ, колӧ петкӧдны му вылӧ сӧмын бура сісьмӧм куйӧд. Омӧля сісьмӧм идзаса куйӧдын эм уна ёг кӧйдысъяс. Коймӧд-кӧ, боръяс, туйяс, туй бердысь тыртӧм инъяссӧ колӧ ытшкыны быд во кыкысь, мед оз вермы туруныс дзоридзавны да кӧйдысавны. Медбур — боръяссӧ бырӧдны да сы пыдди бӧрӧздаяс лӧсьӧдны.

Тадзи водзсасьӧм кындзи нӧшта на позьӧ ёг турунъясӧс бырӧдны со кыдзи:

1) Колӧ ёг турун дзоридзавтӧдз кӧдза весавны ёгысь, медым ёг турунъясыс кӧйдысавны оз удитны; 2) либӧ ёг турунлысь йывъяссӧ ытшкыны; 3) коськӧм уджалӧмӧн: гӧрӧмӧн да пинёвтӧмӧн ёгъяссӧ петігас помавны; 4) кӧдза вежлалӧмӧн, шуам кӧть — нянь бӧрын картупель: картупельлы быдмигӧн колӧ мудйӧм, коканалӧм да весалӧм; ёг турунъяс картупель вӧдитігӧн дзикӧдз бырӧны. (Серп. 1).

Сэсся, бара, орчча визьӧн-визьӧн машинаӧн кӧдзӧмыд ёна отсалӧ ёгкӧд водзсасьны. Сэтшӧм кӧдзаыс ӧтпырйӧджык чужӧ да ёг турунсӧ оз лэдз петныс.

Татшӧм быд ногӧн водзсасьӧмысь унджык бур кутас лоны, крестьяна кӧ босьтчасны тайӧ удж вылӧ ставыс ӧтпырйӧ.

Сэки весалӧм муяссӧ весавтӧм муясыс мӧда-мӧдныслысь оз кутны ёгӧсьтыны.