Ленин да ас сёрниа йӧз

by Улитин Николай Андреевич

Ленинлӧн велӧдӧмыс да уджалӧмыс.

Куим во сайын, январ 21-ӧд лунын, кулі ставмувывса рабочӧйяслӧн нырщикыс, найӧс капиталистъяс кипод улысь мездысьны велӧдысьыс — Владимир Ильич Ленин. Ленин ёрт ещӧ школаас на велӧдчигас заводитіс нуӧдны революция удж. Сэсянь сійӧ некор эз эновтлы тайӧ уджсӧ, нэмыс тӧждысис рабочӧйяслы кокньӧдӧм кузя, капиталистъяс да сар кипод улысь мездӧм кузя, став му вылын озыръяслысь власьт шыбитӧм да революция вӧчӧм кузя. Унаысь сар правительство пуксьӧдлывліс сійӧс тюрмаӧ, Сибырӧ ыстывліс. Нинӧм эз сувтӧд Ленин ёртӧс революция удж вӧчӧмысь.

Ленин ёрт веськӧдлӧмӧн, сійӧ велӧдӧмӧн да нуӧдӧмӧн артмис, паськалі, пыр ёнмис рабочӧй классӧс мездӧм кузя тӧждысьысь партия — коммунист партия. Капиталистъяслысь оласногсӧ (кыдзи найӧ кыптісны, кыдзи вочасӧн пыр рабочӧйясӧс ӧбӧдитӧмӧн озырмисны, ёнмисны да сідз водзӧ) Ленин ёрт ёна вӧлі тӧдӧ. Бура жӧ тӧдмаліс рабочӧйяслысь капиталистъяскӧд первойсяньыс водзсасьӧмсӧ, ньӧжйӧникӧн водзсасьнысӧ ӧтувтчӧмсӧ, революция дор тӧждысьысь йӧзлысь велӧдӧмсӧ, медся ёна Маркслысь велӧдӧмсӧ. Уна тӧдӧмыс да сьӧлӧмсяньыс революция удж дінӧ кутчысьӧмыс Ленин ёртлы пыр отсаліс мунны веськыд туйӧд, дай коммунист партиясӧ нуны веськыд туйӧд.

Ленин ёрт да коммунист партия веськӧдлӧмӧн, велӧдӧмӧн рабочӧй да крестьяна босьтісны ас киас власьт, шыбитісны сарӧс да озыр йӧзӧс. Ленин ёрт индалӧмӧн да велӧдӧмӧн уджалысь йӧз ӧдйӧджык вермисны кутчысьны война бӧрын овмӧс кыпӧдӧмӧ.

Ленин индіс туй выль олӧмлань, — социализмлань. Сійӧ кыпӧдіс став рабочӧйсӧ да крестьянасӧ ӧтувтчӧмӧн дорны выль оласног. Ленин велӧдӧм серти, ӧні рабочӧйясыд веськӧдлӧны выль олӧм тэчӧмнас, кыскӧны ас бӧрсяыс крестьянаӧс тшӧтш мунны социализмлань.

Ленин ёртлӧн велӧдӧмыс, уджалӧмыс вайис зэв ыджыд бур став мувывса уджалысь йӧзлы. Сійӧ индіс, кыдзи позьӧ мездысьны озыръяс кипод улысь. Быдлаын, быд пельӧсын ӧні уджалысь йӧз тӧдӧны Ленин ёртӧс, зільӧны мунны Ленинӧн индалӧм туйӧд.

Ленин тӧждысис ас сёрниа йӧз вӧсна.

Тані ми тӧдмӧдам, кыдзи Ленин ёрт видзӧдіс посни, ас сёрниа йӧзӧс капиталистъясӧн нартитӧм вылӧ да кыдзи велӧдіс найӧс мездыны.

Став му вылас йӧзыс торъялӧны кык пельӧ: ӧтиыс, этшаджыкыс, ыджыдалӧны мӧд вылас. Кор власьтыс капиталистъяс киын, мӧд ногыс лонысӧ оз вермы. Капиталистъяс, асланыс озырмӧм кузя, помала нуӧдӧны войнаяс, зільӧны омӧльджык государствояс личкыны, муяс босьтавны да йӧзсӧ грабитны. 1914–18 вося война эз бырӧд тайӧ лёкторъяссӧ. Весиг вермысь государствояс ещӧ на ёна кутісны ыджыдавны.

Важ Россияын вӧліны вывті уна ас сёрниа йӧз (татара, армяна, башкиръяс, еврейяс, финъяс, комияс да мукӧд), рочьяс дорысь унджыкӧнӧсь. Тайӧ ас сёрниа йӧзсӧ сар правительство да капиталистъяс быд ногыс дзескӧдісны, пычкисны налысь аслыныс озырлунсӧ.

Ленин ёрт ещӧ важӧн на, революцияӧдз, оз тшӧкты вӧлі рабочӧйяслы вунӧдны посни ас сёрниа йӧзӧс. Сійӧ вӧлі шуӧ: миян Россияын пӧ олӧ уна миллион ас сёрниа йӧз. Став тайӧ ас сёрниа йӧзыслӧн некутшӧм права абу, налӧн олӧмыс роч йӧз олӧм дорысь ещӧ на сьӧкыд.

Роч йӧзсӧ мездӧмкӧд тшӧтш колӧ водзсасьны рабочӧйяслы ас сёрниа йӧзӧс топӧдӧмкӧд. Ас сёрниа йӧзӧс озыръяс нэмысяньыс нартитісны, пӧдтісны быд ног. Озыр йӧз нэмысяньыс роч уджалысь йӧзлы долисны-пӧръявлісны: — ті пӧ вылынджыкӧсь, ас сёрниа йӧзӧс пӧ колӧ увтыртны, морт туйӧ не пуктыны. Тайӧ дольӧмыс озыр йӧзлӧн роч уджалысьяслы юрас пырӧма нин вӧлі, да найӧ вылісянь жӧ видзӧдісны ас сёрниа йӧз вылӧ. Тадзи видзӧдӧмыс омӧльсӧ вайӧ аслыныс роч уджалысь йӧзлы. Налы сьӧкыдджык лоӧ мездысьны озыръяс кипод улысь. Роч уджалысьяс оз вермыны мездысьӧм кузя удж нуӧдны, оз кӧ кутны водзсасьны, бырӧдны уджалысь йӧз костысь ас сёрниа йӧз вылӧ вылісянь видзӧдӧмсӧ. Рабочӧйяслы колӧ ӧтувтчӧм став уджалысь йӧзыскӧд, а оз торйӧдчӧм. Рабочӧй класслы колӧ чорыда шуны: ас сёрниа йӧзӧс увтыртӧм оз ков лоны. Колӧ корны, перйыны ӧткодь права став ас сёрниа йӧзлы. Тадзи велӧдіс Ленин.

Ас сёрниа йӧзлы колӧ сетны став правасӧ.

Ленин ёрт ещӧ дас нёль во сайын на вӧлі шуӧ, сӧмын пӧ сарӧс да помещикъясӧс шыбитӧм бӧрын став ас сёрниа йӧз вермасны босьтны аслыныс став правасӧ. Сэки пӧ сӧмын найӧ вермасны босьтны права торйӧдчыны, кор налы ковмас, ас республикаӧ. Ӧні пӧ сійӧ праваыс эм сӧмын рочьяслӧн. Уджалысь йӧзлы, — шуис Ленин ёрт, — оз ков некодӧс увтыртӧмыс. Найӧ олӧны асланыс уджӧн. Рабочӧйяслы колӧ ӧтувтчыны став ас сёрниа йӧз уджалысьяскӧд да ӧтвылысь нуны удж капиталистъясысь мездысьӧм кузя. Сійӧ уджсӧ позьӧ нуӧдны сӧмын ас сёрниа йӧзлы став права корсьӧм пыр. Ӧти сёрниа йӧз мӧд сёрниа йӧз вылын оз вермы ыджыдавны, увтыртны сійӧс. Ас государствоӧ права торйӧдчыны колӧ сетны быд ас сёрниа йӧзлы. Ми чорыда сулалам та дор.

Ленин ёрт чуксалӧ сувтны роч уджалысь йӧзӧс асьнысӧ дай мукӧд уджалысь йӧзӧс мездӧм кузя. Оз пӧ вермы мездысьны некутшӧм йӧз, ачыс кӧ пӧ сійӧ мукӧд йӧзӧс увтыртӧ.

Озыръяс быд ногӧн зільӧны ылӧдлыны рабочӧйясӧс. Рабочӧйясӧс разӧдӧм кузя, сылысь вынсӧ чинтӧм кузя капиталистъяс усьӧдӧны мӧда-мӧд вылас торъя сёрниа уджалысь йӧзӧс — еврейяс вылӧ рочьясӧс, роч вылӧ еврейясӧс да сідз водзӧ. Уджалысьяс дор коді сулалӧ, колӧ тӧждысьны ӧтувтны ӧтлаӧ быд сёрниа уджалысь йӧзӧс ӧтув, водзсасьны быд сёрниа капиталистъяскӧд.

Кыдзи Ленин ёрт видзӧдіс ӧтиса буржуйяс государствоын уна ас сёрниа йӧз олӧм вылӧ.

Ӧти государствоын олысь ас сёрниа йӧз чорыда йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд олӧмнас, волысьӧмнас да мукӧд ног. Ленин ёрт вӧлі шуӧ, рабочӧйяслы пӧ колӧ водзсасьны увтыртӧм ас сёрниа йӧзӧс мырдӧн сійӧ государство пытшкас кутӧмысь, кӧсйӧ кӧ пӧ, мый вӧсна кӧ, торйӧдчыны сійӧ государствосьыс. Рабочӧй класслы колӧ корны увтыртысь буржуйяс государствоыслысь, мед сійӧ лэдзас быд ас сёрниа йӧзӧс, кор колӧ сылы торйӧдчыны торъя государствоӧ. Сійӧ праваыс колӧ быд ас сёрниа йӧзлы. Капиталистъяскӧд кокниджыка водзсасьӧм понда став ас сёрниа уджалысь йӧзыслы колӧ ӧтувтчыны, ӧтув нуӧдны революция удж. Сэки торйӧдчӧмсьыд рабочӧйяслы бурыс оз ло. Рабочӧйыдлы дзик ӧткодь, коді сылысь вирсӧ пычкӧ: увтыртысь государствоса капиталистъяс, али ас капиталистъяс. Оз ков дорйыны некутшӧм «ас» капиталистъясӧс. Сійӧ сӧмын вермас мӧда-мӧд сёрниа рабочӧйясӧс торйӧдны капиталистъяскӧд косясьӧмысь.

Сӧмын Ленин ёрт оз вӧлі шу, мый быд ас сёрниа йӧзлы пӧ колӧ быть, дзик нин торйӧдчыны увтыртысь буржуйяс государствосьыс. Сійӧ вӧлі индӧ: гырысь государствоӧ ӧтувтчӧмас пӧ эм зэв уна буртор, дай сэні пӧ рабочӧйяс унджыкӧн вермӧны ӧтувтчыны. Колӧ пӧ сӧмын татшӧм гырысь государствоясас став ас сёрниа йӧзыслы сетны ӧткодь права, мед некодлӧн праваыс абу унджык. Дерт, сійӧ праваас тшӧтш колӧ сетны права быд ас сёрниа йӧзлы, кор окота налы, торйӧдчыны сійӧ государствосьыс. Тайӧ ӧткодь правасӧ ас сёрниа йӧзлы колӧ сетны медся нин капиталист государствоясын.

Ленин ещӧ сар дырйи на велӧдіс, оз пӧ ков быд ас сёрниа йӧзлы сюйны мырдӧн роч кыв, рочнад пӧ сёрнитӧ джынсьыс этша став Россияса йӧз пытшсьыс. Колӧ пӧ сетны быдӧнлы права сёрнитны ас кывйӧн, школаясын велӧдны ас кывйӧн, суд да мукӧд пӧлӧс гижӧдъяс нуӧдны ас кыв вылын. Ас сёрниа йӧзлы роч кыв мырдӧн сюйӧм сӧмын паныд сувтӧдас найӧс роч йӧз вылас. Уджалысь роч йӧзлы тайӧ оз ков. Сідзкӧ торъя кыв некодлы мырдӧн оз ков сюйны. Дырӧн мӧда-мӧдкӧд волысигӧн став ас сёрниа йӧзыс гудрасясны да сэки сёрниас некутшӧм торъялӧм оз ло. Социализм дырйи бырӧ став йӧзлӧн государствояс вылӧ торъялӧмыс, ас сёрниа йӧз мӧда-мӧдыскӧд матысмасны. Татчӧ позьӧ воны сомын став увтыртӧм йӧзӧс мездӧм бӧрын.

Мыйла колӧ ӧтувтчӧмыс ас сёрниа йӧзлӧн революция бӧрын, Сӧвет власьт дырйи.

1917 вося революция бӧрын со вӧлі кыдз велӧдӧ Ленин ёрт ас сёрниа йӧз йылысь: миянлы пӧ колӧ ӧтувтны уна ас сёрниа ӧткодь праваа йӧзӧс. Тайӧ колӧ миянлы социализм лӧсьӧдӧм кузя, рабочӧйяс дінӧ унджык ас сёрниа уджалысь йӧзӧс капиталистъяскӧд водзсасьны кыскӧм кузя. Миянлы колӧ ӧтувтчӧм, а оз торйӧдчӧм. Сӧмын миянлы колӧ революция дор мунысь йӧзлӧн ӧтувтчӧм. Колӧ, мед Роч Республика кыскис ас дінас ӧтлаасьӧм вылӧ ас сёрниа йӧзӧс ас вӧлясьыныс.

Ленин вӧлі шуӧ, оз пӧ ков повны уна республика пельӧ важ Россия торъялӧмысь. Миянлы пӧ дзик ӧткодь, кыті мунӧны республикаса границаясыс. Колӧ, мед ас сёрниа уджалысьясыс ӧтувтчисны мӧда-мӧдныскӧд капиталистъяскӧд водзсасьны. Ставыслӧн кӧ пӧ лоӧ права ас окотасьыс торйӧдчыны, бурысь кындзи, нинӧм сэні абу. Сэки кокниджыка кутасны ас сёрниа йӧз ӧтувтчыны мукӧд сёрниа йӧзкӧд, дугдасны торйӧдчӧмысь, ёнджыка ӧтувтчасны быд сёрниа уджалысь йӧз. Дерт, шуӧ Ленин, миян Сӧветскӧй государствоса овмӧслы колӧ ас сёрниа йӧзлӧн ӧтувтчӧмыс, сӧмын ӧтувтчӧмсӧ колӧ корсьны висьталӧмӧн, ӧтвылысь уджалӧмӧн да бура ладмӧдчӧмӧн. Башкиръяс пӧ (сэтшӧм нима ас сёрниа йӧз) оз вӧлі веритчыны рочьяс вылӧ, найӧ войдӧр ёна дзескӧдлӧмаӧсь, ылӧдлӧмаӧсь башкиръяссӧ да. Ӧні колӧ тайӧ омӧльторъяссӧ веськӧдлыны. Сы вӧсна ещӧ на колӧ шуны ас сёрниа йӧзлы: ми пӧ сӧмын зілям ӧтувтчыны ас вӧляысь.

Рабочӧйясӧн власьт босьтӧм бӧрын нин Ленин велӧдліс, ӧні пӧ ставмувывса политикаыс мунӧ ӧтилань: капиталист государствояс зільӧны шыбитны Сӧвет республика. Сӧвет республикаяс дор мунӧны ставмувывса вежӧра рабочӧйясыс, став капиталистъясӧн увтыртӧм йӧзыс. Найӧ пӧ гӧгӧрвоӧны, — сӧмын Сӧвет власьт мездас найӧс капиталистъяс кипод улысь. Капиталистъяскӧд водзсасьӧм кузя ӧні оз нин ков сӧмын сёрнитны куш мукӧд сёрниа уджалысь йӧзӧс мӧда-мӧдыскӧд матыстӧм йылысь. Колӧ революция вӧчӧм вӧсна, увтыртӧм йӧзӧс да колонияса йӧзӧс мездӧм вӧсна, уджсӧ нуӧдны быдлаын ӧтвылысь, ӧтувтчыны тайӧ уджнас став увтыртӧм йӧзыслы.

Ленин велӧдӧ, колӧ пӧ эскыны рабочӧйяслӧн мӧда-мӧдныслы, ӧтувтчыны чорыда став ас сёрниа йӧзыслы. Капиталистъяс, помещикъяс зільӧны зыкӧ воштыны ас сёрниа йӧзӧс мӧда-мӧдныскӧд, разӧдны уджалысьяссӧ, вынтӧммӧдны найӧс да асьнысӧ ёнмӧдны. Капиталистъясӧс венӧм вылӧ колӧ ӧтувтчыны ставмувывса рабочӧйяслы, — Ленин шуӧ, — тайӧ ӧтувтчытӧгыс пӧ он вермы венны капиталистъясӧс. Медыджыд уджӧн Коммунист Интернационаллысь ас сёрниа йӧз кост уджын колӧ лыддьыны став сёрниа уджалысь йӧзӧс революция удж кузя да капиталистъясӧс шыбитӧм кузя ӧтувтӧм. Сӧмын ставмувывса уджалысь йӧзлӧн ӧтувтчӧмыс бырӧдас ас сёрниа йӧзӧн мӧда-мӧдсӧ увтыртӧмсӧ.

Сӧвет власьт уджалӧ Ленин шуӧм серти.

Ӧкмыс во нин, Ленин индалӧм серти, мунӧ выль олӧм тэчӧм. Быд ас сёрниа йӧзлы сетӧма ӧткодь права. Важ Россияса ас сёрниа йӧз ӧтув рабочӧйяскӧд вермасисны капиталистъяскӧд, кыпӧдісны ассьыныс Сӧвет государство. Капиталистъясӧс венӧм бӧрын заводитчис овмӧс да культура кыпӧдӧм. Мед кокниджыка да ӧдйӧнджык артмис выль олӧмыс, ас сёрниа уджалысь йӧз лӧсьӧдалісны ассьыныс Сӧвет республикаяс, но эз помӧдз торйӧдчыны. Торйӧдчӧмнас эськӧ бара миянӧс вермисны капиталистъяс. 1922 воын став Сӧвет Республикаяс вӧчисны Союз (ӧтувтчӧм коді рочӧн шусьӧ; «Союз Советских Социалистических Республик (СССР)». Тайӧ Союзад пырӧны со кутшӧм гырысь республикаяс: Россияса, Украинаса, Белоруссияса, Закавказьеса, Узбекса да Туркестанса. Сэсся посниджык ас сёрниа йӧзлы, кодъяс олӧны тайӧ 6 республика пытшкас, аслыныс сетӧма автономия. Миян коми йӧзлы сідзжӧ вит во сайын нин сетісны права ас ног овмӧдчыны.