Кыԇі лоӧмаӧԍ мувывса олыԍјас
Кыԍ мыј мортыс му вылас лоӧма? Важыԍаԋ-ӧ-нӧ сіјӧ олӧ сен? Нӧшта муыс важԍа-ӧ? Та-јылыԍ уна јӧз уна ногӧн віԍтавлӧны.
Вічко арталӧм-ԍерԏі-кӧ, ӧні міјан 7429-ӧԁ во му лоӧмԍаԋыс. Ескыны-кӧ бібԉіјалы, став мусӧ, васӧ, быԁтассӧ, ловја ловсӧ вӧчлӧма јен квајт лунӧн. Кущӧм терыба уҗалӧма! Меԁ воԇԇа луннас ԍетӧма југыԁӧс; којмӧԁ луннас быԁԍама быԁтассӧ-ԋін: граԁ выв пуктастӧ, турунтӧ, быԁԍама путӧ; вітӧԁ луннас черіјасӧс, пӧткајасӧс; квајтӧԁас — скӧттӧ, ԅверјасӧс, гагјасӧс. Квајтӧԁ луннас-жӧ морттӧ щӧщ лӧԍӧԁӧма.
Јона велӧԁчӧм јӧз та-јылыԍ мӧԁ ногӧн віԍтавлӧны. На-ногӧн муыԁ јона-ԋін важԍа, уна міԉԉон во-ԋін сулалӧ. Олӧм чужӧм-јывԍыс мӧԁ-ногӧн-жӧ віԍтавлӧны.
Коԁлы ескыны? Коԁі збыԉсӧ віԍтавлӧ?
Бурҗыка-кӧ віԇӧԁлам став ывла вылас, ԁа мӧвпыштам ԉучкі, сек аԁԇам збыԉсӧ, оз ков јона јуртӧ жуглыны. Муыс ачыс, ԋіга-моз-жӧ, віԍталас аслас чужӧм-јывԍыс, олӧм кыптӧм-јывԍыс. Аслыԁ, ас ԍінлы ескыны бурҗык јӧз „ԍојејбогаԍӧмӧн“ віԍталӧм-ԁорыԍ.
Емӧԍ мувылын ваӧн коԁјӧм із гӧрајас (ущелья). Меԁԍа унаыс Кавказын, Туркестанын, Амерікаын. Ԁа-ӧԁ сещӧм мічаа ԁа җуҗыԁа піԍкӧԁӧма ізсӧ ваыԁ, — ԋімкоԃ віԇӧԁныс. Сещӧм җуҗыԁ ԁа міча ԍортасыс Туркестанын Ак-су, Кавказын Сулак. Сӧмын најӧс омӧԉа-на віԁлалӧмаӧԍ, омӧԉа тӧԁмӧԁӧмаӧԍ. Сы-пыԃԃі. Амерікаса ԍортас Колораԁо бура віԁлалӧма. Сіјӧ куԅтанас 350 верст, җуҗԁанас 2 верст гӧгӧр, паԍтанас ӧкмысԍаԋ кыԅӧԇ. Бокјасыс ԍтен-коԃ шыԉыԁӧԍ. Тащӧм ԍортастӧ регыԁӧн коԁјыны ваыԁ ез вермы, уна міԉԉон во ковміс сы вылӧ. Сіԇ-кӧ, му пукԍӧмыԁлы абу ԇік регыԁ.
Ем Амерікаын ју. Сіјӧ ӧԏілаын ԁруг җум уԍӧ 24 сыв җуҗԁаԍаԋ, сеԍԍа 12 верст куԅта җуҗыԁ ԍортасӧԁ візувтӧ тыӧ. Җумја ва уԍан іныс шуԍӧ Ԋіагараӧн. Уԍӧм-мыԍԏіыс візувтӧ ыҗыԁ шыӧн. Ԋіагараыԁ сіјӧ ԍортассӧ ачыс воыԍ воӧ коԁјӧма. Уԍан іныԍ ваыс ԋӧжјӧԋікӧн пыр вывлаԋ кајӧ. Вывлаԋ кајіг-мозыс ӧтарӧ луныԍ-лунӧ мыԍкӧ сіјӧ із гӧратӧ, торјӧԁлӧ, жуглӧ сіјӧс. 12 верст куԅтатӧ піԍкӧԁны ез еща во ковмы. Ӧԏі лыа чірнаԁ піԍкӧԁӧмыԁ-ӧԁ абу коканӧн кокӧм ԉібӧ гӧрыштӧм.
Велӧԁчӧм јӧз ас ԍуԍлуннаныс арталӧмаӧԍ ӧԁјӧ-ӧ вермӧ піԍкӧԁчыны ва уԍан іныԁ (воԁопаԁыԁ) вывлаԋӧ із гӧрајасӧԁ. Сы-вӧсна најӧ пасјывлӧмаӧԍ ва уԍан інԍыԁ ва сулалан інсӧ, сеԍԍа ԁыр-мыԍԏі віԁлӧмаӧԍ, ԁа — ваыԁ воԇӧ муныштӧма. Најӧ арталӧм-ԍерԏі во-чӧжӧн ваыԁ вермӧ піԍкӧԁны із гӧратӧ сӧмын вершӧк кујім-ԋоԉ. Сіԇ-кӧ 12 верста ԍортастӧ піԍкӧԁны валы колӧ 72000 во (12 верстын 288000 вершӧк, вонас 4 вершӧк піԍкӧԁӧ. 288000-сӧ јукам ԋоԉ вылас, лоӧ 72000). 350 верст куԅта Колораԁо ԍортастӧ Амерікаԍыԁ ковміс піԍкӧԁны нӧшта-ԋін уна во. Сіԇкӧ бібԉіјааԁ гіжӧмыԁ — му пукԍӧмлы-пӧ 7429 во — абу збыԉ. Ԁа-ӧԁ јешщӧ ез-на меԁ воԇԇа лунԍаԋыс ваыԁ понԁы піԍкӧԁавны із гӧрајастӧ, сетчӧԇ-на најӧ сулалісны бура уна во.
Мыј муыԁ јона важԍа, поԅӧ тӧԁны мӧԁ-ногӧн. Муԍіныс міјан іԅвескаыԍ, ԍојыԍ, лыаыԍ, ізјыԍ, ԍој сора лыаыԍ. Ставныс најӧ кујлӧны мӧԁа-мӧԁ вылас пластӧн-пластӧн: кӧн кызҗыка, кӧн вӧсԋіԁҗыка. Сіјӧ зев лӧԍыԁа тӧԁчӧ җумја берӧгјасын ԉібӧ гу коԁјігӧн. Кыԇ-нӧ сіјӧ пластјасыс артмісны, регыԁӧн-ӧ?
Став јуыс, меԁԍа јона гырыԍҗыкјасыс, асланыс візувӧн нуӧны морӧӧ уна лыа ԁа ԍој. Сіјӧ гуԁырыс сен пукԍӧ пыԁӧсас. Меԁ војԁӧр пукԍӧ, тӧԁӧмыԍ, ԍӧкыԁҗыкыс — лыа, сеԍԍа кокԋіԁҗыкыс — ԍој. Луныԍ-лунӧ морӧ пыԁӧсӧ соԁӧ лыа ԁа ԍој. Соԁӧм оз тӧԁчы, соԁӧ ԋӧжјӧ. Ԃерт еԍкӧ јуыԁ уна му вылаԁ, уна вожыԍ локтӧ морӧаԁ, ԁа морӧыс ачыс бара зев ыҗыԁ, уна ԍој ԁа лыа колӧ сіјӧс воԉсавны. Арталӧмӧн аԁԇӧмаӧԍ: ӧԏі ԃујм җуҗԁа ԍој пластӧн морӧ пыԁӧс вевԏԏыԍӧ 200 воӧн; ізјӧԇ сіјӧ пӧртны јешщӧ уна во ковмас. Муԍінлӧн җуҗԁаыс верст 40 кымын. Сіԇкӧ кымын во-жӧ ковміс 40 верст җуҗԁа муԍінсӧ артмӧԁны? — Ез еща. Сӧмын кымынкӧ ԍо міԉԉон во. Со-ӧԁ-ԋін кущӧм важԍа міјан муным.
Му пыщ коԁјігӧн, уҗалігӧн, уналаыԍ, уна ԍікас муԍіныԍ аԁԇывлывлісны і ӧні аԁԇывлӧны быԁман торјаслыԍ, кывтӧм пемӧсјаслыԍ тујјас, коԉасјас. Ԁа-ӧԁ сещӧмјасӧс, кущӧмјас ӧні оз-ԋін быԁмыны ԋі овны, ԋекоԁ ԋекыԍ на-коԃсӧ ловјасӧ оз аԁԇывлы. Мукӧԁлаԍыс сӧмын лытор ԍурас еԍкӧ-ԁа, меԁ. Олыԍыс-кӧ ез вӧв, лыыс ез-ԋін ло. Велӧԁчӧм јӧзыԁ ӧні сіјӧ јона тӧԁмалӧны, коԁјыԍӧны, корԍыԍӧны му пыщкӧсыԍ, чукӧрталӧны ԍурӧм торјассӧ. Бура уна ԁа лӧԍыԁ торјас ԍуралӧмаӧԍ. Најӧс поԅӧ віԁлавны муԅејјасыԍ, кытчӧ чукӧрталӧмаӧԍ став ԍікас ԍурӧм торјассӧ; коԁјан інјасас уна буртор поԅӧ аԁԇыны. Піԏер губерԋаын, Луга карулын емӧԍ сыв кык җуҗԁа гуранјас. Сен шор пыԁӧсјасын-кӧ корԍыԍны, ԍој пластјасыԍ уна морскеј ракпаԋјас ԍуравлӧны.
Ԍуралӧм лыјас-ԍерԏі тӧԁмалӧны, кор кущӧм быԁтас быԁмылӧма, кор кущӧм ԅвер-пӧтка овлӧма. Кымын пыԁыԍ ԍурас сещӧм торјыс, сымын важӧн најӧ овлӧмаӧԍ мувылас. Та-ԍерԏі бара поԅӧ шуны: муыԁ, олӧмыс мувылаԁ јона важԍа, уна міԉԉон воԍа. Быԁтас ԁа лыјас-ԍерԏі оз сӧмын тӧԁмавны кор кущӧм ԅвер ԁа пӧтка олӧмаӧԍ, тӧԁмалӧны щӧщ кыԇ најӧ вежлаԍӧмаӧԍ, кыԇ ӧніја выјӧԇыс воӧмаӧԍ, кущӧм ԍікасјас ԁыр-ӧ олӧмаӧԍ. Ӧԏі ԃујма му пластыԁ-кӧ артмӧ 200–300 воӧн, кущӧмкӧ ӧԏі пӧлӧс лы ԉібӧ быԁтас ԍуралӧ-кӧ сыв ԍо җуҗԁаыԍ, сек поԅӧ гӧгӧрвоны — сещӧм быԁтасыс ԉібӧ кывтӧм пемӧсыс олалӧмаӧԍ му вылас міԉԉон војасӧн.
Сіԇ-жӧ поԅӧ тӧԁмавны, важыԍаӧԍ-ӧ ӧніја ԍікас быԁтасјас, ӧніја кывтӧм пемӧсјас. Ԍӧмын колӧ корԍны меԁ воԇԇа пластјассӧ кыԍ ԍуралӧны сещӧм пасјасыс, тујјасыс муԍінвывԍыс ԁа лыјасыс, сеԍԍа артавны. Сіԇ тӧԁмалӧмаӧԍ: ӧніја уна ԍікас быԁмантор, уна пӧлӧс кывтӧм пемӧс олӧны-ԋін му вылын уна ԁас міԉԉон воӧн; мукӧԁыс сӧмын-на кымынкӧ ԍурс во, ԉібӧ ещаҗык. Ԍурӧм торјасӧс віԁлалігӧн каԅалӧмаӧԍ: улі пластыԍ ԍурӧм торјас вылі пластын мӧԁ ԍікасӧԍҗык-ԋін лоӧмаӧԍ, вежԍыштӧмаӧԍ. Мӧԁ ногӧн-кӧ шуны: выԉ пӧлӧсыс артмӧма важԍыс, сӧмын сы вылӧ ковмӧма уна ԍурс во.
Ӧні велӧԁчӧм јӧзӧн бура-ԋін тӧԁмалӧма, мыј став пӧлӧс торјыс уна воӧн вежлалӧ асԍыс ԍерсӧ, чужӧмсӧ, тушасӧ; порӧ выԉ ԍікас торјӧ. Сӧмын сы-вылӧ уна ԍурс, уна міԉԉон во колӧ. Ԏапкі-ԉапкі ӧтпырјӧ, ӧԏі зԁукӧн оз артмы. Став пӧлӧс торјыс-кӧ еԍкӧ вӧлі вӧчӧма ӧԏі лунӧн, ԁа ставыс-кӧ еԍкӧ вӧліны војԁӧрԍаԋыс ӧніја-коԃӧԍ, кыԍ-нӧ еԍкӧ му пыщкӧсас мӧԁ ԍікас лыјасыс ԁа быԁман торјасыслӧн тујјасыс лоаліны? Сещӧмјасыс ԍуралӧны, ԁа-ӧԁ јешщӧ уна. Сіԇ-кӧ, вӧлӧма каԁ, кор му вылас сещӧм олыԍјасыс вӧлӧмаӧԍ, быԁман торјас быԁмылӧмаӧԍ. Ӧніја быԁтасјас, ӧніја кывтӧм пемӧсјас сіԇкӧ абу-ԋін ӧԏі јен кылӧн вӧчӧм торјас, најӧ артмӧмаӧԍ важ быԁтасјасыԍ, важ кывтӧм пемӧсјасыԍ. Артмӧмаӧԍ уна ԍурс, уна міԉԉон воӧн вежлаԍӧмӧн.
Боԍтам чері, віԁлалам кыԇі сіјӧ вежлаԍӧма. Чері лыјас ԍуралӧны јона пыԁыԍ, му пыщкыԍ. Сіԇкӧ најӧ јона-ԋін важԍа олыԍјас, уна міԉԉон во сајын-ԋін овлӧмаӧԍ морӧјасаԁ. Сы җуҗԁа пластјасыԍ пежгагјас ԋі мукӧԁ пӧлӧс гагјас оз-на ԍуравны. Налӧн коԉасјасыс понԁӧмаӧԍ ԍуравны сӧмын вылыԍҗык. Сіԇ-кӧ пежгагјасыԁ ԁа мукӧԁ сещӧм-коԃ гагјасыԁ чері рӧԁыԍӧԍ. Прӧстӧј віԇӧԁлӧмӧн-кӧ ԋекоԁ оз шу најӧс ӧԏі рӧԁыԍ, ԋемтор быԏԏӧ ӧткоԃыс налӧн абу. Јонҗыка-кӧ віԁлавны понԁан, аԁԇан — ӧткоԃӧԍ. Ез ӧԏі-кык воӧн черіыԁ пӧр пежгагӧ ԁа ԉагушаӧ. Уна міԉԉон во сы-вылӧ ковміс. Кӧԏ ԁырӧн, а пӧрӧма-жӧ. Сіјӧ збыԉ. Уна ԍікас чері ԇікӧԇ быріны, вошіны немныс кежлӧ. Мукӧԁыс, кущӧмӧԍ вӧліны војԁӧр, ӧні сещӧмӧԍ: мукӧԁыс, меԁԍа јона ԉапкыԁ ваын олыԍјас, јона вежлаԍісны. Ставныԁ ті тӧԁаԁ черілыԍ лолалӧмсӧ: ва пыщкын лолалӧ ԋокчімӧн, кос інын ԋӧԏі оз вермы лолавныс, кулӧ сен регыԁ. Пежгагјас, ԉагушајас мортыԁ-моз-жӧ тыӧн лолалӧны. Ԉапкыԁ інјасын черіјаслӧн оланногныс вежԍіс: лолавны ԋі ԏувкјавны лӧԍыԁа ԁа бура ез понԁы шогмыны. Мыј-жӧ лоі сы-вӧсна? Со мыј: корԍыԍігјасаԁ ԁа коԁјыԍігјасаԁ муԍінвылыԍ тујјас-ԍерԏі аԁԇӧмаӧԍ, чері борԁјасыԁ ԋӧжјӧԋікӧн пӧрӧмаӧԍ кокјасӧ: — војԁӧрсӧ сӧмын кыскаԍны, сеԍԍа котравны. Черілы ваын овны отсалан гаԃԃыс тыӧ пӧрӧма. Сещӧм чері-ԋіԍӧ, пежгаг-ԋіԍӧ ловјасыԁ вермӧны-ԋін ветлӧԁлыны, кыскаԍны кос мувывті, лолавны кос сынӧԁӧн (возԁукӧн). Ԁыр-мыԍԏі наыԍ лоіны ӧніја пежгагјас, ԉагушајас.
Тујјас-ԍерԏі ԁа коԉасјас-ԍерԏі аԁԇісны і ԅвер-пӧткалыԍ лоӧмсӧ. Пӧткајасыԁ пежгаг рӧԁыԍӧԍ-жӧ. Му пыщкыԍ, уна міԉԉон во сајын артмӧм му пластыԍ, ԍурӧма утка ыҗԁа кај. Ԋімтӧмаӧԍ сіјӧс „меԁ воԇԇа лебачӧн“ іԉі „Аркеоптеріксӧн“. Вомас сылӧн пежгаглӧн-коԃ піԋјас, бӧжыс сылӧн-коԃ-жӧ — уна лыӧԍ, сӧмын гӧна. Борԁ пеԉӧсјасас гыжја чуԋјас. Сіԇкӧ сіјӧ вермылӧма каԏԏыԍлывлыны із гӧрајас вылӧ, пујас вылӧ. Уна коԉас борԁја пежгагјаслыԍ аԁԇӧмаӧԍ. Најӧ ԇік ӧніја лебачјас-коԃӧԍ. Уна міԉԉон во сајын овлӧмаӧԍ тероморпор ԅверјас (ӧні сещӧмјасыс абуӧԍ). Најӧ, віԇӧԁны, ԇік пежгагјас, лыјасыс ԁа піԋјасыс ԅверлӧн-коԃӧԍ, аԍныс гӧнаӧԍ. Сіԇкӧ тероморпорјасыԁ пежгаг-ԋіԍӧ, ԅвер-ԋіԍӧ ловјас вӧлӧмаӧԍ. Ӧні-на емӧԍ сещӧм аслыс-ԍама ԅверјасыԁ, шуам: утконос, јекіԁна. Најӧ гӧнаӧԍ, а пежгагјас-моз коԉк вајӧны, коԉкјыԍ чеԉаԃныс петӧны.
Сіԇ-кӧ уна міԉԉон воӧн черіыԍ артмӧмаӧԍ мувывті кыскаԍыԍјас — гагјас. Бӧрынҗык наыԍ лоӧмаӧԍ лебачјас, ԅверјас. Ӧні најӧ абу ӧткоԃӧԍ мӧԁа-мӧԁыскӧԁ, јона јансалӧны, ԃерт еԍкӧ ӧԏі рӧԁыԍӧԍ-ԁа: коԁі матыԍаԋ рӧԃԋа, коԁі ылыԍаԋҗык. Сӧмын ставныс најӧ ӧԏі вужјыԍӧԍ.
Велӧԁчӧм јӧз јона віԁлалӧмӧн ԁа тӧԁмалӧмӧн аԁԇӧмаӧԍ со кущӧм-нога быԁмӧм ԁа вежлаԍӧм ловја ловјаслыԍ: војԁӧр олыԍјасыԁ ԇік ԋінӧм абу-коԃ вӧлӧмаӧԍ, сеԍԍа ракӧ најӧ пӧрӧмаӧԍ, черіӧ, ԉагушаӧ, пежгагјасӧ, черепакајасӧ; сеԍԍа лебачјасӧ, кымынкӧ ԍікас: ԋоԉ кока гӧна ԅверјасӧ, ԅмејјасӧ. На бӧрын лоалӧмаӧԍ уна ԍікас јај ԍојыԍ ԅверјас, ӧбԉеԅанајас, сеԍԍа мі — јӧзыԁ. Енӧ вунӧԁӧ, тајӧ вежԍӧмыс, пӧртчӧмыс ӧԏі ԍікасыԍ мӧԁӧ ез ԁруг артмы. Ԋӧжјӧԋікӧн, уна міԉԉон воӧн сіјӧ лоі. Кыԇ-тај ва војтјасыԍ артмӧны морӧјас, океанјас, лыа чірјасыԍ — җуҗыԁ гӧрајас, сіԇ-жӧ ԍінмӧн аԁԇытӧг, тӧԁлытӧг вежԍӧны ловја ловјасыԁ: налӧн тушаыс, моԁаыс, олан-ногыс. Ԋемторԍыс артмӧ ыҗыԁ тор.
Ӧні лыԃԃыԍӧ ԋоԉ ԍо ԍурс гӧгӧр уна пӧлӧс ловја лов. Куш ԅверсӧ лыԃԃӧны 3100 ԍікасӧс, лебачјассӧ 13000, ԅмејјасӧс — 1610, черіјасӧс — 15 ԍурс гӧгӧр, ԋіԇувјасӧс — 250 ԍурсыԍ унҗык. Му пыщкыԍ ԍурӧм коԉасјас-ԍерԏі олыԍјасыс, коԁјас ӧні ԇікӧԇ-ԋін вошӧмаӧԍ-бырӧмаӧԍ, ем 90 ԍурсыԍ унҗык пӧлӧс. Сеԍԍа-ӧԁ кымын пӧлӧс ловја лов коԉі ԇік тӧԁтӧмыс: омӧԉҗык, ԋебыԁҗык тушаа олыԍјасыԁ сіԇі і вошіны, веԍіг тујныс налӧн оз тӧԁчы ԋекущӧм му пластын. Вошӧм ловја лов ԍікас лыԁсӧ чајтӧны унҗык ӧніја олыԍјас ԍікас лыԁ ԁорыԍ.
Ӧні віԇӧԁламӧ бібԉіјаӧ, сен мыј гіжӧма олӧм-јывԍыԁ. Боԍтамӧ віԍт му ојԁлӧм-јылыԍ. Јенмыԁ щӧктӧма вӧчны Нојлы керка-коԃӧс — ковчег, пыртны сетчӧ став ԍікас ловја ловсӧ гозјӧн гозјӧн. Ној кывзӧма, вӧчӧма ковчегтӧ. Сӧмын кыԇ сіјӧ тӧрӧԁӧма став ловја ловсӧ гознас, шенԅыныԁ он вермы! Ковчегыс вӧлӧма сӧмын 75 сыв куԅта, 12½ сыв паԍта, 7 сыв җуҗԁа. Ловја лов-кынԇіыс колі ԍојан-јуан налы лӧԍӧԁны 61 лун кежлӧ. Сеԍԍа-ӧԁ і ԍојан-јуаныс абу ӧԏі пӧлӧс: ӧԏі ԍікас ԅвер ӧԏі торјӧн кынӧмсӧ пӧткӧԁӧ, мӧԁлы ԇік-ԋін мӧԁ ԍікас ԍојантор колӧ. Уна ловја лов верԁчӧны-пӧткӧԁчӧны ловја-ловӧн-жӧ. Меԁ-ԋін еԍкӧ ԍојаныԁ уна пӧлӧс колӧ, ԁа-ӧԁ і јуаннаԁ бӧрјыԍӧны. Ојԁӧм-мыԍԏі став ваыс мувылас сорлаԍіс: морӧјасыԍ сола ваыԁ разаліс, кіԍԍіс став му паԍтаыс. Сещӧм сола ваыԁ уналы мустӧм, јуныԁ он вермы. Нојлы лоі заптыны ԁубыԁ ва. Ковчегас вӧліны 2270 гозјыԍ уна ԁубыԁ ваын олыԍ черіјас. Налы пуԉтыкаԍныс кымын веԁра ва ковміс віԇны, вежлыны-ӧԁ лолі 61 луннаԁ. Ԁыр-кӧ он веж, щыкӧм вааԁ најӧ пӧԁасны. Јенмыԁ ез щӧкты ԋекоԁӧс віавны, меԁ рӧԁыс оз помаԍ. Сеԍԍа со, шуім-ԋін воԇын, уна ԇікӧԇ вошӧм, бырӧм ловја ловјас муыԍ ԍуралӧны. Сіјӧ ӧні, а сектӧ-ӧԁ најӧ олыԍјас-на вӧліны, ез-на, — бібԉіја-ԍерԏіыс-жӧ, — вермыны ԇікӧԇ вошны му пукԍӧмԍаԋыс: ӧԏі 1556 вонаԁ ыҗыԁ вежлаԍӧм на костын ез вермы лоны. Лыԃԃӧј тајӧс ԁај мӧвпыштӧј: верміс-ӧ Ној став ԍікас ловјајассӧ гоз-мӧԁӧн тӧрӧԁны ӧԏі керкаӧ, абу-ӧ мојԁ тајӧ віԍтыс? Тӧԁӧмыԍ мојԁ. Став ӧніја олыԍ ловја ловыс артмісны важјасԍаԋыс, сӧмын зев ԋӧжјӧ, уна міԉԉон воӧн вежлаԍӧмӧн.
Тајӧ віԍталӧмыслыԍ збыԉлунсӧ поԅӧ быԁ мортлы аслыс каԅавны, сӧмын ен ԁышӧԁчы. Јӧзыԁ вермасны став ԍікас ловја ловсӧ ас колӧм-ԍерԏіыс лӧԍӧԁны. Боԍтам вӧвјасӧс. Емӧԍ зев кыз кока, јон, вына біԏугјас; вермӧны кыскыны уна пуԁ груз, сӧмын котравны ԍамныс ԋӧԏі абу, оз вермыны. Емӧԍ куԅ, вӧсԋі кока міча вӧвјас. Зев ӧԁјӧ најӧ котралӧны — кык мінутӧн верст, сы-пыԃԃі вынныс ԋӧԏі абу: веԍіг тыртӧм ԏеԉега оз вермыны кыскыны. Кыкнаныс со еԍкӧ најӧ вӧвјас, ԁа абу ӧткоԃӧԍ. Сещӧмӧԇыс најӧс воштӧмаӧԍ аԍныс јӧзыс вӧв завоԁјасын, воштӧмаӧԍ со кыԇі:
Морт мортыԍ јансалӧ, торјалӧ мӧԁа мӧԁԍыс тушанас, чужӧм-рожанас, вын-ебӧснас. Ӧԏі, шуам, зумыԁ, ыҗыԁ, паԍкыԁ лыјаса, ыҗыԁ вына; мӧԁ — ічӧт тушаа, омӧԉік, косіԋік морт, лыјас вӧсԋіԃікӧԍ. Сіԇ-жӧ мукӧԁ пӧлӧс ловја ловјас торјалӧны мӧԁа-мӧԁԍыс. Шуам, мортлы колӧ ыҗыԁ тушаа, вына вӧв. Морт бӧрјӧ уна вӧв пыщкыԍ меԁ ыҗыԁ, меԁ јон ужсӧ: кокјасыс меԁым вӧліны кызӧԍ, мышкуыс паԍкыԁ, лыјасыс јонӧԍ. Віԇӧ аслас вӧлыскӧԁ. Бур, јон баԏ-мамлӧн чеԉаԃыс јонӧԍҗык лоӧны. Најӧ чеԉаԃыԍ — чаԋјасыԍ, бара бӧрјаԁ меԁ бурсӧ ԁа јонсӧ. Сіԇ вӧчны уна-пӧв, пыр бӧрјӧԁлӧмӧн, бурыԍ бурӧс гозјӧԁны. Сек, — ԃерт сӧмын уна во-мыԍԏі-а, — тенаԁ выԉ вӧв рӧԁ лоас: гырыԍӧԍ, вынаӧԍ, кущӧм вӧлі теԁ колӧ.
Таԇі бӧрјӧԁлӧмӧн лоаліны міјан уна пӧлӧс вӧвјас, ыжјас, порԍјас і мукӧԁ; ставсӧ лыԃԃыныс-ԋін он вермы, сещӧм уна. Тајӧ горт гӧгӧр олыԍ пемӧсјаскӧԁ сіԇ вӧчӧны. Мукӧԁыскӧԁ-нӧ кыԇі? Ӧԁ вӧрын олыԍ ԅверјасӧс мортыԁ оз вермы бӧрјӧмнаԁ гозјӧԁавны? Сіјӧтӧ сіԇ, мортлы на-ԁінӧԇ мог абу. Сӧмын бӧрјӧԁлӧмыс і на костын мунӧ, сіјӧ тӧԁмалӧмаӧԍ-жӧ-ԋін.
Тајӧс поԅӧ тӧԁмавны бура віԇӧԁӧмӧн најӧ олӧм-вылӧ, олас-ног-вылӧ, ӧԏвеԁајтӧмӧн налыԍ олӧмсӧ. Лунвылын і војвылын, сынӧԁын і ваын, муын і вӧрын, пыр на костын мунліс, ӧні мунӧ і воԇӧ понԁас мунны бӧрјыԍӧм. Најӧјас кулалӧны, кулӧмнас бӧрјыԍӧны моԁа-мӧԁԍыс. Костті кулӧмыс бӧрјӧԁлӧ најӧс мӧԁа-мӧԁԍыс уна міԉԉон воӧн: јонјасыс сӧмын коԉӧны.
Став ловја ловыс корԍӧны кынӧмпӧт, котыртчӧны, паԍкалӧны, вермаԍӧны олӧмыс-вӧсна. Немпомтӧ коԉԉалӧмыԁ абу му вомӧн вуҗӧм. Оліг-чӧжыԁ тӧжԁыԍ ас-понԁаыԁ, рӧԁ-понԁаыԁ. Аԍтӧ верԁ, чеԉаԃтӧ верԁ, віԇ кӧԇыԁыԍ, щыглы кулӧмыԍ, ԉок вӧчыԍјасыԍ. Кынӧмпӧттӧ корԍӧмыԁ абу зев кокԋі уҗ. Ԍојаныԁ уналы оз суԇԍы. Боԍтам кӧчӧс. Кущӧм олӧм коԋӧрлӧн: быԁӧныԍ пов. Кӧјіныԁ, ручыԁ, ыҗыԁ кырнышыԁ, — быԁӧн кыјӧԁӧны сіјӧс ужын вылас. Сен-жӧ кык кока мортыԁ ветлӧԁлӧ пішщаԉа, муԃера шуԏлалӧмнас пӧрјӧԁлӧ сіјӧс, чуксалӧ аслаԋыс, ԉібӧ нароԍнӧ сы-вылӧ велӧԁӧм понсӧ уԍӧԁӧ. Ӧтчыԁ кӧчыԁ пышјас ԉок вӧчыԍјасԍыԁ, мӧԁыԍ... којмӧԁԍыԁ, ԃерт, шеԁӧ.
Ті гашкӧ шуанныԁ: „Веԍ ылӧԁчӧм-пӧ. Ԍојан му вылын оз суԇԍы. Ӧԏі кӧч оз шеԁ, мӧԁ ԍурӧ.“ Сіјӧтӧ сіԇ еԍкӧ-ԁа, ԍојаныԁ пыр-жӧ оз тырмы і со мыј-вӧсна: мукӧԁ ловја ловыс вывті ӧԁјӧ, регыԁӧн котырԍалӧ. Боԍтамӧ оԍетр ԋіма черіӧс. Сіјӧ вонас кык кымын міԉԉон пӧк вајӧ. Быԁ пӧкыԍ выԉ чері артмӧ. Најӧ быԁмасны ԁа бара быԁӧн кык міԉԉон пӧкӧн вајасны, сіԇ воԇӧ. Ԋекоԁ-кӧ еԍкӧ најӧс ез бырӧԁ, ԁа вӧԉаыԍ-кӧ најӧ олісны, кымынкӧ во-мыԍԏі матӧ воісны: быԁ ва гӧп тырі наӧн, олан іныс налы ез ло. Сіјӧ-ӧԁ јешщӧ мыј-на. Вааԁ олыԍыԁ-ӧԁ оԍетр-кынԇі уна ем. Шуам — морскӧј порԍјас. Најӧ быԁ во кујімыԍ віт-квајт порԍ піӧн вајӧны. Ӧԏі порԍ гозјыԍ кујім-ԋоԉ воӧн міԉԉон віт соԁӧ олыԍыԁ. Сіјӧ ӧԏіыԍ, а му вылас-ӧԁ абу ӧԏі гоз, уна. Ԋекоԁ-кӧ ез бырӧԁав најӧс, муыԁ кымынкӧ воӧн тырі наӧн.
Мі віԁлім сӧмын кык пӧлӧс ԅверлыԍ котыртчӧмсӧ, паԍкалӧмсӧ. Му вылаԁ-ӧԁ уна сещӧмыс. Кыԍ-нӧ сеԍԍа ставыслы ԍојаныԁ тырмас! Рамҗыкјаслы, кужтӧмјаслы, коԁі оз вермы суԇӧԁны аслыс ԍојансӧ, быԏ лоӧ кувны. Понԁан-кӧ јонҗыка кыјӧԁны олыԍјасӧс, аԁԇан — быԁ лун, быԁ час уна-уна ловја лов кулӧ ԁа вошӧ. Мыјла-нӧ еԍкӧ мувыв вајасын оз лӧԍӧԁны сӧмын оԍетрјаслы овны, ԉібӧ морскӧј порԍјаслы? Сек еԍкӧ најӧ мӧԁа-мӧԁнысӧ ез понԁыны ԍојӧмнаԁ бырӧԁны.
Кулӧмыԁ ԋінӧм воԇын оз сувт, ыщкӧ ԁај сӧмын олыԍјастӧ. Кӧԇыԁыԍ, щыгјалӧмыԍ, віԍӧмыԍ, мӧԁа-мӧԁкӧԁ лӧԍавтӧмыԍ пыр ӧтарӧ чінӧны, кулалӧны олыԍјасыԁ. Кущӧм ӧԁјӧ најӧ котыртчӧны-соԁӧны, сымын унаӧн-жӧ кулӧны. Шочыс најӧ вермӧны овны пӧрыԍӧԇ, шочыс кулӧ ас ԍмертнас. Унҗыкыс костті помаԍӧ. Боԍтам бара черітӧ. Во-чӧжӧн кымын чері кыјӧны чері кыјыԍјас — мортјас; мыјԁа пӧк нуӧны разӧԁӧны му паԍтаыс ӧԏі Волга јуыԍ; мыјԁа чері ԍојӧны морскеј лебачјас, морскеј ԅверјас, мукӧԁ черјыс! Ӧԏі кітлы пӧттӧԇ ԍојӧм-вылӧ быԁлун колӧ ԁас міԉԉоныԍ унҗык посԋі ловыԁ. Лебачӧн верԁчыԍ лебач быԁ во ԍојӧ ԍурсыԍ унҗык посԋі лебачӧс. Посԋі лебачыс ачыс быԁ во 200–300 ԍурс ловја ловӧс бырӧԁӧ ԍојӧмнас. Лебачыс ывла вылаԁ зев уна. Кымынӧс најӧ ставныс ӧтлааԁ віасны! Арнаԁ ԉібӧ, кӧԇԁӧԁас-ԁа, кымын гут ԁа гаг кулӧны меԁ воԇԇа кӧԇыԁлуннаԁ. Мортыԁ ԉібӧ кымынӧс віӧ, — лыԁтӧм, щӧттӧм.
Кущӧм шуԁа ловја ловлы-нӧ ԍіӧма ԁырҗыксӧ овны мувылас, котыртчыны ԁа паԍкавны? — Ԃерт јонјаслыҗык, ԍуԍјаслыҗык, вермаԍны вермыԍјаслы. Боԍтам кӧчтӧ. Куԅ јон кока кӧч регыԁҗык пышјас кыјԍыԍыԍ җеԋыԁ кока ԁорыԍ. Җеԋыԁ кокыԁ кӧчыԁлы зев абу бур. Сы-вӧсна најӧ регыԁҗык бырӧны. Куԅ кокајасыԁ олӧны ԁа олӧны, рӧԁмӧны ԁа котыртчӧны. Сіԇ-жӧ мукӧԁ, омӧԉҗыкјасыԁ бырӧны: шеԁӧԁчӧны, кулалӧны щыгла, кӧԇыԁла. Сӧмын јонјас пышјалӧны ԉок вӧчыԍјасыԍ, вермӧны кӧԇыԁсӧ ԁырҗык ԏерпітны, кынӧмпӧтсӧ ԍуԍҗыка корԍавны. Сіԇ-кӧ мувывԍыԁ омӧԉҗык ловја ловјасыԁ ӧтарӧ бырӧны, јонјасыс најӧс зырӧны, віалӧны. Унаӧн бырӧны олан ін-вӧсна, оланногыс-вӧсна.
Віԁлалӧмӧн тӧԁмалӧмаӧԍ ӧԏі пӧлӧсјаслыԍ мӧԁ пӧлӧсӧ бергӧԁчӧм. Сіԇ вӧчӧмаӧԍ ракјаскӧԁ. Ем уна пӧлӧс посԋі ракјас. Кымынкӧ ԍікас — мјуԉгауԅенскӧјӧн шуԍӧны, — олӧны сӧмын сола ваын; мукӧԁыс муртса солаын, шуԍӧны солонтсеватӧјӧн. Кык ԍікас ваын олыԍјаслӧн бӧжныс абу ӧткоԃӧԍ: мјуԉгауԅенскӧјјаслӧн щӧԏтӧмӧԍ ԁај щупӧԁтӧмӧԍ. Сещӧм ракјассӧ боԍтӧмаӧԍ ԁа ва пыщкӧ банкаӧ леԇӧмаӧԍ. Мјуԉгауԅенскӧјјассӧ сола ва пыщкӧ, солонтсеватӧјјассӧ муртса солаӧ. Солонтсеватӧј ва пыщкӧ соԁталісны сов. Соԁтасны ԁај віԁчыԍӧны кымынкӧ рӧԁ, сеԍԍа бара соԁтасны. Сіԇ уна пӧрјӧ вӧчісны. Мыј еԍкӧ сіјӧ ва вежӧмԍыс лоі ракјаскӧԁ? Сола ва пыщкаԁ олігӧн вежԍіс налӧн бӧжныс, лоі мјуԉгауԅенскӧјјаслӧн-коԃ: щӧщыԁ, ԁај щӧԏтӧм.
Ез морт ԋі јен веж налыԍ тушасӧ, вежіс олӧмыс, олан іныс. Банкајасаԁ-ӧԁ ез ӧԏі ракӧн вӧвны, унаӧн, ԍурс гӧгӧр. На пыщкын, тӧԁӧмыԍ, быԁԍамаыс вӧлі: јонҗыкыс і омӧԉҗыкыс, ԇоԋвіԇаыс і віԍыԍыс, гырыԍҗыкјас і посԋіјас, кыз куаӧԍ і вӧсԋі куаӧԍ. Ватӧ солалӧм-мыԍԏі омӧԉҗыкјасыԁ, віԍыԍјасыԁ ез вермыны совтӧ ԏерпітны, — куліны. Јонјасыс, ԇоԋвіԇајасыс, кызҗык куајасыс коԉіны овны, вежԍісны. Сіԇ быԁ сов соԁтӧм-мыԍԏі омӧԉјасыс быраліны, јонјасыс коԉіны, кыԇ шуасны, бӧрјыԍԍіс, јонміс рӧԁыс. Уна пӧрјӧ вӧчӧм-мыԍԏі сӧмын-ԋін меԁ јонјасыс коԉіны, коԁјас велаліны ԁырӧннаԁ овны сола ва пыщкаԁ, ез повны сыыԍ. Артмісны выԉ ԍікас олыԍјас.
Сіԇ-жӧ мукӧԁ ловјаскӧԁ лоаліны. Уна міԉԉон вонаԁ пыр муніс бӧрјӧԁлӧм на пыщкын: омӧԉјас, вынтӧмјас вошаліны, кулаліны; јонјасыс коԉаліны; вежлалӧмӧн тушасӧ, моԁасӧ асԍыныс, вермаԍісны олӧмыскӧԁ.
Олӧмыԁ вермаԍӧм і ем. Быԁ ловја лов ԁугԁывтӧг песԍӧ, кынӧмпӧтсӧ корԍӧ ԁа віԇӧ аԍсӧ ԉок вӧчыԍјасыԍ: коԁі ԍурӧн, коԁі кокӧн, коԁі піԋӧн, коԁі вежӧрнас, бур јурсаԃнас.
Став віԍталӧм-ԍерԏіыс поԅӧ гӧгӧрвоны, мыј быԁ пӧлӧс ловја лов артмӧмаӧԍ мӧԁ рӧԁыԍ. Сӧмын сіјӧ вежԍӧмыс оз регыԁӧн артмы, кысԍӧ уна ԍурс, уна міԉԉон во. Вежԍӧны ԋӧжјӧԋікӧн, тӧԁчытӧг, кыԇі мувывса олӧмыс вежлаԍӧ. Сен-ӧԁ со куш ін вӧрӧн тырӧ, јујас, тыјас коԍмӧны, морӧыԍ ва мӧԁлаӧ вешјӧ. Сы бӧрԍа вӧтчӧны олыԍјас, сы-ԍерԏі вежлаԍӧ налӧн тушаыс, моԁаыс. Сы-вӧсна артмӧ уна пӧлӧс олыԍ. Еԍкӧ ставныс најӧ мӧԁа мӧԁныслы рӧԃԋајас.
Кыԍ-нӧ еԍкӧ мортыс лоіс? Шуӧны: „Соԇтыр муыԍ-пӧ вӧчӧма сіјӧс јенмыԁ“.
Мортлӧн лоӧмыԁ сещӧм-жӧ, кущӧм мукӧԁ ловја ловлӧн. Мортыԁ сіјӧ-жӧ пемӧс (животное), сӧмын аслыс ԍікас. Тушаыс сылӧн течӧма черілӧн, лебачлӧн, ԅверлӧн-моз-жӧ. Ставныслӧн налӧн, мортыԁлӧн-моз-жӧ, ем туша мыҗыԍјас — лыјас, сеԍԍа лы берԁас јај. Ставныслӧн ем вем, ԍӧлӧм, ты, мус, кынӧм, ԍувјас, ԍін, пеԉ, ныр, вом ԁа мук. т. Ставныс котыртчӧны, паԍкалӧны. Јансалӧны најӧ сӧмын моԁанас ԁа ыҗԁанас. Туша течасыс ԇік ӧткоԃӧԍ.
Ӧткоԃ туша течасыԁ мортыԁлӧн ԁа мукӧԁ пемӧсјаслӧн абу прӧста артмӧма. Мортыԁ мукӧԁ пемӧсјаскӧԁ рӧԃԋа-жӧ, сӧмын абу ставыскӧԁ ӧткоԃаа: коԁкӧԁ матыԍаԋҗык, коԁкӧԁ ылыԍаԋҗык.
Мыј сіјӧ абу пӧрјалӧм, а збыԉ мортыԁ ӧԏі рӧԁыԍ мукӧԁ пемӧсјаскӧԁ, поԅӧ аслыԁ тӧԁмавны кӧјԁысԍаԋыс мортыԁлыԍ кынӧм пыщԍаԋ сӧвмӧмсӧ кыјӧԁӧмӧн. Сӧвміг-чӧж сіјӧс віԁлавны ӧтлаалӧмӧн мукӧԁ пемӧс кага сӧвмӧмкӧԁ. Ԃівӧ-ӧԁ, ыҗыԁ мортыԁ ԋӧԏі абу чері-коԃ, ԅвер-коԃ, лебач-коԃ. Віԇӧԁлӧј мамыс кынӧмыԍ, најӧ воԇынҗыксӧ ставныс чері-коԃӧԍ.
Мі тӧԁам-ԋін: чері лолалӧ ԋӧкчімӧн. Уна быԁмыԍлӧн: пежгагыԁлӧн, чіпаныԁлӧн, каԋыԁлӧн, поныԁлӧн, ӧбԉеԅанаыԁлӧн, мортыԁлӧн, — быԁӧнлӧн быԁмігас меԁ војԁӧрԍаԋыс ем сещӧм-жӧ ԋӧкчім. Сіјӧ абу-жӧ прӧста сіԇсӧ лоӧма, рӧԃԋа-вӧснаыс, ӧԏі рӧԁыԍ лоӧм-вӧснаыс. Воԇынҗык віԍталім-ԋін: пежгагјас, ԉагушајас черіыԍ лоӧмаӧԍ; лебачјас, ԅверјас — пежгаг-ԉагушаыԍ. Сіјӧ ӧԏі вужԍыс лоӧмыс ӧні-на со пыр тӧԁчӧ посԋі чеԉаԃ-вылас.
Мам кынӧмын морт быԁмігӧн ӧԏі каԁын кіыс і кокыс ԇік кіт борԁ-коԃ, ԍӧлӧмыс чері ԍӧлӧм-коԃ-ԁај. Квајтӧԁ тӧлыԍ-вылас мортыԁлӧн тӧԁчыштӧ ічӧԏік бӧж.
Коԁі бара меԁ матыса рӧԃԋаыс мортыԁлӧн пемӧсјас пыщԍыс-а? Поԅӧ оз сіјӧс тӧԁны? — Поԅӧ, важӧн-ԋін тӧԁмалӧма. Ԅверјасыԁ мортыԁлы матынӧԍҗык лебачјасԍыԁ ԁа пежгаг-ԉагушаԍыԁ черіјасыԁкӧԁ-ԁорыԍ. Став ԅверыс верԁӧны асԍыныс чеԉаԃсӧ мам јӧвнас. Тајӧн најӧ јансалӧны мукӧԁ пӧлӧс олыԍјасыԍ. Јӧзыԁ пузчужӧм кагатӧ мам јӧвнас-жӧ верԁӧны. Ӧні, кущӧм ԅвер-нӧ меԁ јона мортлаԋыс мунӧ? — Ӧбԉеԅанајас — шуасны ставныс. Збыԉ-ӧԁ, сіјӧ-і ем. Абу еԍкӧ зев ԋімкоԃ-ԁа, мыј керан. Ӧбԉеԅанаыԁ міјан-коԃ, меԁ матыса рӧԃԋаыс міјан. Мыј сіјӧ збыԉ, уна-ног верман віԍтавны. Јона сы-вылын мырԍылӧмаӧԍ, уна-ног віԁлалӧмаӧԍ, тӧԁмалӧмаӧԍ, кыјӧԁӧмаӧԍ. Быԁӧн, быԁ віԁлалӧмӧн ӧԏі кывјӧ волӧмаӧԍ: морт артмӧма ӧбԉеԅанаыԍ; ӧбԉеԅана меԁ матыса рӧԃԋа мортлӧн. Сіԇкӧ соԇтыр муԍыԁ морттӧ вӧчӧмыԁ лӧж, веԍ ылӧԁлӧм. Сеԍԍа перјӧм орԁлыыԍ нывбабаӧс вӧчӧмлы оз поԅ ескыны. Мојԁјас тајӧјас.
Ӧбԉеԅанаыԁ зев уна пӧлӧс: ԍіԅімԁас кымын ԍікас лыԃԃыԍԍӧ. Морт-коԃыԁ ԍӧмын ԋоԉ пӧлӧс, морт-коԃ ӧбԉеԅанајасӧн і ԋімтӧны најӧс: горілла, шімпанԅе, оранг-утанг ԁа гіббон. Тајӧ ԋоԉ пӧлӧс ӧбԉеԅанаыслӧн веԍіг бӧжыс абу. Став лысӧ і јајсӧ, быԁлаті, быԁ кусіԋ віԁлалісны налыԍ морт лы-јајкӧԁ ӧтлаалӧмӧн. Ставыс ӧткоԃ. Ӧткоԃыс сіјӧ меԁԍа јона тӧԁчӧ быԁмігӧн ԍіԅімӧԁ тӧлыԍӧԇ. Сы бӧрԏі ԋӧжјӧԋікӧн вежԍыны понԁасны, гырыԍјаслӧн пӧшԏі ԋекыт оз ло ӧткоԃ.
Јӧлӧн верԁчыԍ пемӧсјасӧс віԁлалігӧн меԁԍа јона, бура колӧ віԁлавны піԋјассӧ налыԍ. Піԋјас-ԍерԏіыс зев кокԋі тӧԁмавны ӧткоԃлунтӧ. Мортыԁлӧн піԋјасыс ԁа морт-коԃ ӧбԉеԅанаыԁлӧн піԋјасыс пӧшԏі ӧткоԃӧԍ. Кыкнаныслӧн морт 32 піԋӧн. Моԁаыс ԁа течӧмыс, анјасыс, ԇік ӧткоԃӧԍ. Сӧмын морт-коԃ ӧбԉеԅанајаслӧн најӧ гырыԍӧԍҗык ԁа јонӧԍҗык. Мукӧԁ пемӧсјаслӧн піԋјасыԁ абу-ԋін сещӧмӧԍ. Моԁаыс ԁа лыԁыс абу сымԁа.
Морт-коԃ ӧбԉеԅанајаслӧн ԁа мортлӧн ԍурса лы улыла помыс ԇік ӧткоԃӧԍ. Мукӧԁлаыс, меԁԍа јона јур лыыс, абу-ԋін ӧткоԃ. Мукӧԁ ӧбԉеԅанајаскӧԁ, мукӧԁ пемӧсјаскӧԁ мортлӧн нӧшта-ԋін абу ӧткоԃ уналаті.
Морт јур лы ыҗыԁҗык меԁ гырыԍ ӧбԉеԅана јур лы ԁорыԍ. Сіԇ-кӧ ԁажӧ меԁ јӧј мортыслӧн јур вемыс ыҗыԁ морт-коԃ ӧбԉеԅанаԍыс. Мукӧԁ ӧбԉеԅанаыԍ, мукӧԁ пемӧсјасыԍ вемнаԁ јешщӧ-ԋін јона торјалӧ мортыԁ. Сеԍԍа мортлӧн ԍінтӧм ԍувԍаԋ быԁмыштӧ ԋіԇув-коԃ. Ԇік сещӧм-жӧ ем морт-коԃ ӧбԉеԅанајаслӧн. Мукӧԁлӧн абу, ԉібӧ ем-кӧ, мӧԁ ԍікас.
Тајӧ став віԁлалӧмыс, ӧткоԃ тушаыс, інԁӧ мортыԁлы меԁ матыса рӧԃԋаыс-вылӧ — морт-коԃ ӧбԉеԅана вылӧ.
Поԅӧ јешщӧ мӧԁ ногӧн петкӧԁлыны маты рӧԁствосӧ мортыԁлыԍ ԁа морт-коԃ ӧбԉеԅанаыԁлыԍ. Ӧԏі пемӧсыԍ-кӧ мӧԁ пемӧсӧ — аскоԃлы ԉібӧ мукӧԁ пӧлӧслы, — кіԍтан вірсӧ — ԃівӧјас лоӧны. Кроԉіклы-кӧ леԇыштан морскӧј порԍлыԍ вірсӧ, сеԍԍа сы бӧрын кроԉіклыԍ асԍыс боԍтан ԁа вір васӧ сорлалан кымынкӧ војт морскӧј порԍ вір вакӧԁ, — вір ваыс пырыԍтӧм пыр гуԁыртчас, ԁозјаԁ повоԁнеј уна гуԁырыс пукԍас. Сіԇ уналыԍ віԁлалісны. Мыј-нӧ? Вӧлӧмкӧ вір ваыԁ оз быԁ сорлалӧмыԍ гуԁыртчы, сӧмын кор рӧԃԋајаслӧн веԍкалӧ сорлавны ԁа кор сорлавтӧԇыс сорлалан ԍікас вірсӧ леԇлӧмаӧс пемӧс пыщкас.
Меԁ јонҗыка вежӧравны тајӧс, боԍтамӧ вір ва кроԉіклыԍ-ԉі, понлыԍ-ԉі, ыжлыԍ-ԉі, вӧвлыԍ-ԉі, мукӧԁ пемӧсјаслыԍ-ԉі, сӧмын воԇын меԁ вӧлі кіԍтӧма сіјӧ пемӧс пыщкас чіпанлыԍ вірсӧ, — сеԍԍа сорлавны сіјӧс чіпан вірӧн кӧԏ гуԉу вірӧн, — ԇік ӧткоԃ: кыкнанԍыс гуԁыртчас, кыкнанԍыс гуԁырыс пукԍас. Војтӧԁам-кӧ сетчӧ јӧлӧн верԁчан пемӧсјаслыԍ вір васӧ, ԋемтор оз ло, ԋекущӧм гуԁыр, он каԅав. Тајӧ віԁлалӧм-ԍерԏі чіпаныԁ ԁа гуԉуыԁ маты рӧԃԋајас. Лӧԍӧԁӧм вір ва ӧш вірыԍ зев ӧԁјӧ гуԁыртчӧ, уна зев гуԁыр пукԍӧ ӧш ԉібӧ мӧс вір вакӧԁ сорлалӧмыԍ. Ԋӧԏі оз гуԁыртчы мукӧԁ рӧміԇтыԍ пемӧс вірӧн сорлалӧмыԍ, шуам, ыжыԍ, слӧныԍ, лаԋыԍ. Сіԇкӧ ӧшкӧԁ мӧскӧԁ маты рӧԃԋајас, мукӧԁ рӧміԇтыԍјаскӧԁ ылыԍаԋ-ԋін рӧԃԋаыс, ылынҗык чіпана гуԉуа костыԍ.
Мыј лоӧ пемӧс вір вајаскӧԁ, мортлыԍ-кӧ вірсӧ леԇлыны на пыщкӧ? Сещӧм вір ваыԁ, морт вір вылын лӧԍӧԁӧм вір ваыԁ гуԁыртчӧ морт вір ва војтӧԁӧмыԍ ԁа морт-коԃ ӧбԉеԅана вір војтӧԁӧмыԍ. Гуԁыртчӧмыс, гуԁыр пукԍӧмыс ԇік ӧтмынԁа кыкнан вірнас сорлалӧмыԍ. Кыԇ сеԍԍа морттӧ ԁа морт-коԃ ӧбԉеԅанатӧ та бӧрын ԇік матыса рӧԃԋајасӧн он шу!
Горілла, шімпанԅе, оранг-утанг ԁа гіббон міјан рӧԃԋајас, міјан важ баԏ-мамјас. Мі — налӧн чеԉаԃ, сӧмын аслыс-ԍамаӧԍ: унҗык вемаӧԍ, ыҗыԁҗык вежӧраӧԍ.
Тӧԁӧмыԍ, абу ӧні олыԍ ӧбԉеԅанајасыԁ міјан баԏ-мамным, а јона важԍајас. Коркӧ, зев-ԋін важӧн, мортыԁлӧн ԁа морт-коԃ ӧбԉеԅаналӧн ӧԏі баԏ вӧлӧма, ӧԏі вужјыԍ најӧ. Сеԍԍа уна воӧн, уна во чӧж најӧ вежлаԍӧмаӧԍ, бӧрјыԍӧмаӧԍ мукӧԁ пемӧсјас-моз-жӧ, ӧніја выјӧԇ воӧмаӧԍ. Сіԇ-кӧ мувылаԁ коркӧ овлӧмаӧԍ јӧз-ԋіԍӧ ӧбԉеԅанајас. Вӧліны-кӧ сещӧм ԃівӧјасыс, колӧ лоны кӧнкӧ коԉасјасыс налӧн, кӧԏ ӧԏі лы,
Сіԇі і лоі. Јава ԁі вылыԍ 1891 воын голланԃіјаса велӧԁчӧм мортлы, војеннӧј ԁоктор Ԃубуалы, ԍурі сещӧм лыјасыԁ. Венгавана ју пӧлӧныԍ ԍурӧма сылы јурлы вевтыс, — јурлы выліыс ԍінкымԍаԋыс ԁа баԉабӧжӧԇыс, кык јурпіԋ ԁа ԉаԃвеј лыыс. Ставыс тајӧ зев пыԁыԍ му пыщкыԍ ԍурӧмаӧԍ, кымынкӧ ԍурс во сајса му пласт артмӧмыԍ. Јур лы торјыс мортлӧн-коԃ і ӧбԉеԅаналӧн-коԃ. Куԅтаыс ԁа паԍтаыс абу ԇік ічӧтӧԍ, сы ыҗԁаыԁ овлӧны јӧзыԁлӧн. Пԉешыс ԇік ӧбԉеԅаналӧн-коԃ: ԉапкыԁ, зев јона бӧрлаԋ мунӧма (покатый).
Меԁым бурҗыка вежӧравны ӧбԉеԅаналыԍ, мортлыԍ ԁа ԍурӧм јурлылыԍ ыҗԁасӧ, віԍталамӧ, унаӧ сетчӧ тӧрӧ ва. Меԁ ыҗыԁ јура морт-коԃ ӧбԉеԅаналӧн јурлыас тӧрӧ кујім стӧкан ва; меԁ ічӧт јура морт јурлыӧ — віт стӧкан ԁа җын ва; ԍуран јурлыӧ — ԋоԉ ԁа җын мынԁа.
Ем ԍурӧм лылӧн јешщӧ ԍінмӧ шыбытчан тор: рӧміԇтан лы. Сы-ԍерԏі ӧԏіног-кӧ — морт јурлы, мӧԁ-ног-кӧ — морт-коԃ ӧбԉеԅаналӧн. Ӧԏі кывјӧн-кӧ шуны, ԍурӧм јурлыыс морт-ԋіԍӧ ӧбԉеԅаналӧн іԉі пітекантропуслӧн, кыԇ сіјӧс ԋімтӧны.
Ԍурӧм піԋјас јонҗыка морт-коԃ ӧбԉеԅана піԋјас вылӧ мунӧны, ԁај, кок лыыс ԇік морт кок лы-коԃ. Ԁажӧ сы-јылыԍ јона велӧԁчӧм јӧз костын војԁӧрсӧ венԅӧм муніс: коԁі шуӧ морт лы-пӧ тајӧ, коԁі ӧбԉеԅана лы. Сіԇкӧ пітекантропусыԁ вермылӧма ветлӧԁлыны і котравны.
Тащӧм лыјас ԍуралӧм-ԍерԏі ԍін куԋлытӧг поԅӧ шуны, мыј ԍо ԍурс во сајын мувылын збыԉ олӧмаӧԍ морт-ԋіԍӧ ӧбԉеԅанајас. Ӧні најӧ бырӧмаӧԍ-ԋін: кулӧмаӧԍ, ԉібӧ куԅанаԁ мӧԁ ԍікасӧ пӧрӧмаӧԍ: ӧтарԍаԋыс мортӧ, мӧԁарԍаԋыс морт-коԃ ӧбԉеԅанајасӧ.
Мыјла-нӧ еԍкӧ ԁа кыԇі ӧбԉеԅана-мортыс мортас воіс? Тащӧм ԃівӧсӧ со кыԇі колӧ мӧвпавны. Кӧнкӧ мувылын ӧбԉеԅана-мортлӧн чужіны аслыс-ԍама чеԉаԃ: ыҗыԁ јураӧԍ, уна вемаӧԍ, бур вежӧраӧԍ. Налы, ԍуԍҗык, вежӧраҗык пемӧсјаслы кокԋіҗык лоі овны мувылаԁ. Ԍојан-јуаныԁ налы кокԋіҗыка шеԁӧ, аԍнысӧ віԇны ԉок вӧчыԍјасԍыԁ пуԏмӧныҗык ԇебԍаԍӧмӧн ԁа пышјалӧмӧн. Кулыԍыԁ, вошыԍыԁ на пыщкыԍ ещаҗык понԁіс лоны... Олӧны, — воыԍ воӧ соԁӧны. Кымын воԇӧ, сымын вежӧрԍалӧны, јурсаԃ соԁӧ. Важӧн вӧвлі і ӧні овлӧ: му летчӧ, ојԁӧ ваӧн. Ыҗыԁ му пласт тупкыԍас ванаԁ, морӧыс гыԅӧптас сетчӧ. Ва шӧрыԍ сӧмын мыԉкја інјас, гырыԍ ԁі-моз, ԁӧввіԇны тыԁавны понԁасны. Сещӧм ԁіјас вылаԁ олӧмыԁ оз-ԋін ыҗыԁ паԍкыԁ муын-коԃ ло, аслыс-ԍама лоӧ. Олыԍјасыԁ, шуам, сіјӧ-жӧ ӧбԉеԅана-мортјасыԁ, морӧнаԁ ԇікӧԇ торјалӧны мукӧԁԍыс. Налӧн сеԍԍа, ԁі вылаԁ коԉыԍјаслӧн, олӧмыс аслыс-ԍама і лоӧ: овны ԁа вежлаԍны понԁасны олӧм-ԍерԏіыс ԁа места-ԍерԏіыс. Ӧбԉеԅана-мортјас јона котыртчісны, паԍкалісны, вывті унаӧн лоіны. Овны налы лоі ԇескыԁ. Ковміс корԍны выԉ олан інјас, выԉ местаӧ овмӧԁчыны.
Тајӧ поԅӧ тӧԁны Јава ԁі-ԍерԏі. Сетыԍ-жӧ со ԍуралісны пітекантропус лыјасыԁ. Јаваыԁ аслас немӧн унаыԍ јансавліс, ӧтлааԍліс ыҗыԁ муыскӧԁ. Сіјӧ бурещ Австраԉіјаа Аԅіјаа костын. Ӧтар мӧԁарԍаԋыс најӧ пычјӧԁлӧны морӧ пыԁӧстӧ, ваыԁ пыр вежлаԍӧ места вывԍыс. Сіԇнаԁ ватӧ гӧвкјӧԁлігӧн Јаваыԁ кор торјалӧ муԍыс паԍкыԁ ваӧн, кор ва коԍмӧ, помԍа муыскӧԁ. Австраԉіјаын олӧмыԁ ԇік абу Јава ԁівывса-коԃ. Јава вылын сук пемыԁ вӧр. Олыԍјасыслы кынӧм-пӧтсӧ лоӧ пујас вылӧ каԏԏыԍӧмӧн корԍыԍны. Сеԍԍа сещӧм олыԍјасыԁ Австраԉіјаӧ веԍкаласны ва бырлігаԁ, ԁа выԉнога олӧмӧ лоӧ велӧԁчыны. Австраԉіјааԁ ыҗыԁ куш інјас. Кӧнкӧ кӧнкӧ-ԋін гырыԍ, увтӧм кыԇ пујас сулалӧны, евкаԉіптјасӧн шуԍӧны.
Воыԍ олыԍјаслы лоіс велӧԁчыны котравны куш інјасті ԁа каԏԏыԍны увтӧм пу вылӧ. Ӧбԉеԅанајаслы сы вылӧ кок оз туј: налӧн ыҗыԁ чуԋыс кокас шевкԋітчӧма, каԉкалӧма јона мукӧԁԍыс. Увтӧм пујаслыԍ сещӧм чуԋӧн ԋемтор кутны. Сы-вӧсна кокныс налӧн понԁіс вежԍыны, меԁым олан інас тујӧ. Сеԍԍа со уна ԍо ԍурс вонаԁ ԇікӧԇ вежԍӧма, ӧԁ кущӧмӧԍ міјан кокјасным ӧні. Кок вежԍіс. Котравны ԁа ветлӧԁлыны лӧԍыԁҗык лоі, кык кок вылын нӧшта лӧԍыԁ. Сӧмын кык кокӧн-кӧ ветлӧԁлыны, колӧ веԍкыԁа сулавны. Веԍкыԁа-кӧ сулавны, колӧ вежыштны ԍурса лылыԍ артмӧмсӧ. Таԇтӧ выԉнога олӧмаԁ велӧԁчігӧн, ԋӧжјӧԋікӧн, уна воӧн вежԍіс налӧн моԁаыс. Велӧԁчіг-мозыԁ унаӧн, тӧԁӧмыԍ, кулаліны, вошаліны. Јонҗыкјасыс ԁа ԍуԍҗыкјасыс олісны ԁа олісны, воыԍ воӧ матыԍмісны олӧмас. Куԅанаԁ сеԍԍа со кытчӧԇ воԍӧма — мортӧԇ. Мортӧн понԁӧмаӧԍ вежԍӧм ӧбԉеԅанатӧ шуны.
Мыј-нӧ лоі ӧбԉеԅана-мортјасыԁкӧԁ, ԁі вылас коԉчыԍјаскӧԁ. Најӧ пыр-жӧ вежлаԍісны. Тушаыс, моԁаыс налӧн воыԍ воӧ велалі бурҗыка ԁа бурҗыка овны ԍӧԁ пемыԁ вӧрын; ԍуԍҗыка, терыбҗыка велалісны најӧ каԏԏыԍны пу вылӧ. Тӧԁӧмыԍ, ӧбԉеԅана-мортлӧн вежԍӧмыс ԁі вылын ԁа ыҗыԁ мувылын ез ӧԏі тујӧԁ мун, ез ӧтмоза. Сы-вӧсна ԍо ԍурс во-мыԍԏі ӧԏі вужыԍ кык пӧлӧс олыԍјас лоіны: ӧбԉеԅанајас — вӧрын олыԍјас, мортјас — куш інын олыԍјас.
Выԉ ԍікас пемӧсјас — мортјас, уна јур вемысла тӧлкаӧԍҗык, вежӧраӧԍҗык мукӧԁ пемӧсјасԍыс лоіны. Најӧ выԉнога тушанаԁ вермісны овны куш інын вӧра інын, увтас местаын, гӧра јылын, кӧԇыԁ інын, шоныԁ інын. Мортыԁ јонҗыка понԁіс кужны віԇны аԍсӧ быԁ ԉокыԍ, пріччајасыԍ, щыгла ԁа кӧԇыԁла кулӧмыԍ. Чінӧм налӧн ещаҗык лоі, ӧтарӧ соԁны понԁісны, паԍкавны. Разалісны ставму паԍтаыс. Му вывті паԍкыԁ, ыҗыԁ. Олӧм быԁлаын аслыс-ԍама, ԋекӧн абу ӧткоԃ. Олӧм-ԍерԏі понԁіс вежлаԍны моԁаыс, тушаыс, рожаыс мортыԁлӧн: лоіны јеҗыԁјас (рӧмнас), ԍӧԁјас, сім віжјас, гӧрԁјас. Мортыԁ петі ӧԏі вужыԍ мукӧԁ пемӧсјаскӧԁ, сӧмын аслас ԍуԍлуннас, кужӧмнас јона бӧрӧ најӧс коԉіс. Сіјӧ сы-вӧсна, мыј мортыԁлӧн вемыс ӧтарӧ соԁі, тушаыс велалі выԉ олан інӧ. Ӧніја выјӧԇ воны мортыԁлы уна ԍо ԍурс во ковміс. Ез-ӧԁ сылӧн ԁруг соԁ ԁа вежԍы јур вемыс ԁа тушаыс.
Віԁлаԍӧмӧн ԁа ӧԏвеԁајтчӧмӧн мортыԁ уна тор тӧԁмаліс, уна тор велӧԁіс. Ас ԍуԍлуннас ывлавывсӧ ас кіпоԁулас боԍтіс. Уна тор-на сіјӧ кӧсјӧ вӧчны, сы-вӧсна меԁԍа јона і песԍӧ олӧ. Аслас вежӧрԍалӧмӧн мортыԁ ӧтарӧ ылыԍмӧ рӧԁвужԍыс, ԋоԉ кока пемӧсјасыԍ. Воԇын віԁчыԍӧ сіјӧс сещӧм олӧм, кор ставныс ӧԏі ԍемја котыр-коԃӧԍ лоасны, понԁасны овны мӧԁа-мӧԁ-вӧснаыс, мӧԁа-мӧԁыслы отсаԍны.
 This is a translation and has a separate copyright status from the original text. The license for the translation applies to this edition only.
| |||||
| Original: |
| ||||
| Translation: |
| ||||
