Кыдзи да мыйӧн мӧскӧс лючки вердны
Кывводз.
Сиктъясын миян мӧсъяс тӧвбыд турун вылын да идзас вылын олӧны. Арсяньыс крестьяна вердӧны найӧс войдӧр бурджык туруннас, сэсся тулыс кежлас мукӧдыслӧн весиг лёкыс оз коль, посйысьӧны куш идзасӧн. Мукӧд воас, тулысыс кӧ нюжалас, скӧтыд зэв ёна омӧльтчылӧ. Мӧскыдлӧн йӧлыс, эськӧ, сэки чинлас нин да, весиг яйсьыс найӧ усьлӧны. Ёна омӧльтчӧмысла быдӧн тойӧссьылӧны.
— Кысь нин миянлы бур мӧсъясыд! — шуасны крестьяна. — Бур туруна воясыс лёка шоча овлӧны. Нӧшта видзьясным кутісны омӧльтчыны, турунтӧммыны. Сы вӧсна уна бур турун мӧсъяслы оз вичмы, лёкджык турун вылын и лоӧ овны налы.
Сідзи, воысь воӧ видзьяс омӧльтчӧмысь и мӧсъяс ёна омӧльтчӧны, поснялӧны, жебмӧны (вырождайтчӧны).
I. Кутшӧмджыкӧсь коми мӧсъяс.
Коми обласьтын эм кымынкӧ вӧлӧсьт бурджык да унджык туруна. Сы вӧсна сэні и мӧсъясыс гырысьджыкӧсь да йӧладжыкӧсь мукӧд вӧлӧсьтса мӧсъяс дорысь. Шуам, Емва пӧлӧнын, сэні скӧтсӧ вердӧны ю йывъясысь кылӧдӧм турунӧн, бур турунӧн (ю дор пырей турун). Вердчыны бур ногӧн, тӧдӧмысь оз на кужны, а мӧсъяс гырысьӧсь, йӧлаӧсь, дерт, сійӧ сӧмын бур туруныс ради. Мӧсъясыс сэні 24 пудъяӧсь эмӧсь, сетӧны йӧвсӧ во гӧгӧрнас 38–100 пудйӧдз. Шӧркоддьӧм мӧскыс сетӧ 60 пуд гӧгӧр. Мукӧд мӧскыс куканясьӧм бӧрас ведра йӧв лысьтӧ. Сӧмын кужтӧм вердчӧмыс сэні крестьянаӧс ёна зэв ӧбӧдитӧ: ӧти-кӧ, уна йӧла мӧсъяс кужтӧг вердӧмысь ӧдйӧ тшыкӧны; мӧд-кӧ, лёк ногӧн вердчӧмысь уна лишнӧй кӧрым мунӧ.
Сыктыв вожын мӧсъяс посниӧсь, ичӧт йӧлаӧсь. Сэні унджыкыс видзӧны найӧс дзик куйӧд вӧсна. Видзьяс сэні давмӧмаӧсь. Турун эськӧ мукӧдлаас и эм, да омӧль. Унджыкыс гырысь вӧр турун либӧ шогмытӧм нюрвыв турун. Кодсюрӧ сиктъясын да пӧчинокъясын вердӧны мӧстӧ куш егыр (нюрвыв вӧраин) турунӧн. Мӧсъяс вылӧ Сыктыв вожсаяс видзӧдӧны дзик аслысногӧн: йӧв сетӧмыд налы дзик веськодь, медтыкӧ куйӧдыс вӧлі-а, куйӧдыс налы меддона. Ӧд муяс вылӧ, пашня вылӧ мыйта куйӧд колӧ, быть кодӧскӧ видз.
Сідзи видзӧдны скӧт вылӧ оз позь. Быд крестьянинлы тшук колӧ тӧдны со мый: куш куйӧдӧн мӧс ассьыс кӧрымсӧ да видзӧмсӧ вештыны оз вермы.
Зэв нин унапырысь сыктывса мӧс (7–15 пудъяӧсь) во гӧгӧрӧн сетас 30 пуд йӧв (340 кринча). Тамда йӧлӧн сійӧ вештӧ ас весьтсьыс сӧмын коймӧд юкӧн рӧскодсӧ (100 пуд йӧв муртса муртса вештӧ ӧти мӧскӧс вердӧм). Миян мӧстӧ лёка кузя дась турунӧн лоӧ вердны, сы вӧсна та йылысь бурджыка колӧ мӧвпыштны.
Печӧра да Изьва вожын скӧт видзӧмыд бара аслыспӧлӧс. Видзьяс сэні уна, турун бур, мӧсъяс бурӧсь жӧ. Гырысьджык, йӧладжык мӧсъяс сетӧны 80–100 пуд йӧв во гӧгӧрӧн. Куйӧд муяс вылӧ этша мунӧ. Кодсюрӧ скӧтсӧ видзӧны джоджа картаын. Сэтчӧс олысьяслӧн кӧ эськӧ вӧлі кӧть неуна кужӧм лючкиджык вердны, дӧзьӧритны скӧтӧс, сэки эськӧ сэні зэв бур мӧсъяс вермисны лоны.
Сідзкӧ, крестьяналы колӧ бура тӧдмавны, кыдзи мӧсъясӧс бурмӧдны, кыдзи лючки вердӧмӧн да видзӧмӧн налысь йӧв содтыны. Сӧмын йӧлӧн вермас сійӧ ассьыс вердӧм донсӧ вештыны да водзӧ кӧзяинлы пӧльза (барыш) сетны.
Куйӧд вӧсна мӧскӧс видзигӧн сӧмын ассьыд овмӧстӧ гӧльмӧдан. Гожӧмбыд мӧстӧ дӧзьӧрит, гожӧмбыд пессьы тӧв кежлӧ сылы турун лӧсьӧд, а пуксян сёйны, — йӧв пыдди ва панялан. Выйястӧ, эськӧ, праздникысь ӧтдор, он и аддзыв да. Тӧлын либӧ омӧля ӧмӧй бабаяс скӧт гӧгӧрыд тӧлктӧгыд ноксьӧны? Сійӧ и удж, сӧмын чӧскыдджыка сёйыштны немтор аслыныс оз сюрлы.
Позьӧ дерт нӧшта со мый шуны: мӧскыд ӧд йӧв кындзи сетӧ яй, — оз-ӧ вермы сійӧ асьсӧ яйнас вештыны? Та йылысь со мый колӧ шуны: гожӧмын лудын ветлігӧн мӧсъяс справитчылӧны, яйсявлӧны этша, а тӧвнас яйыс налӧн бӧр чинӧ. Сідзкӧ, яй йылысь нинӧм и сёрнитны, яйӧн мӧс ас весьт рӧскодсӧ бара жӧ омӧльджыка йӧлӧн дорысь вештӧ. Англияын 30 во сайын нин уна ногӧн видласьӧмӧн тӧдмалӧмаӧсь кыдзи позьӧ мӧскысь унджык бур босьтны. Найӧ видлӧгъяс серти йӧла мӧс ӧти вежон чӧжӧн йӧвнас сетӧ 40 тув пӧтӧса косӧд тор (сухие питательные вещества), коді ставнас мортлы сёйигас пӧльза вылӧ мунӧ. А вежон чӧжӧн тшӧгӧдӧм ӧш (ӧдйӧ тшӧган бур рӧдысь) сэтшӧм пӧтӧса косӧд торсӧ сетӧма сӧмын 10,6 тув. Та бӧрын сэтшӧм жӧ видлӧгъяс мукӧдлаын унаӧн вӧчлӧмаӧсь, да сідзи жӧ артмылӧма.
Сідзкӧ, колӧ тӧдны: мӧс ас весьт рӧскодсӧ йӧлӧн вештӧ нёль пӧв ӧдйӧджык яйӧн дорысь.
II. Коми крестьяналы колӧ босьтчыны бурмӧдны коми мӧс рӧд.
Важӧн нин, важ земство на ещӧ вӧлі, казялӧма, мый миян крестьяналӧн мӧсъясыс омӧльӧсь, найӧс видзӧмысь некутшӧм пӧльза крестьянинлы абу. Шуӧмаӧсь коми мӧс рӧд бурмӧдны вайӧм роч рӧдӧн. Абу тӧдӧмаӧсь вермиг бурмӧдны найӧс роч рӧдтӧг. Вайӧмаӧсь миянӧ ӧшъясӧс Вӧлӧгдаысь (Домшинскӧй), Ярослав кар улысь (Ярославскӧй), Кардорысь (Колмогорскӧй) да, сӧмын некод на пиысь абу лӧсялӧмаӧсь миянлы. Вайлӧм рӧдыс ӧні пӧшти бырӧма нин, сӧмын кӧнсюрӧ эм (Сыктыв вожын), да сэтшӧмӧдз жебмӧма (выродитчӧма), коми мӧсъясысь омӧльджыкӧсь лоӧмаӧсь. Ставыс сійӧ найӧс видзны-вердны кужтӧмла, омӧль пӧскӧтина вӧсна да. Босьтам ярославса мӧскӧс: сійӧ 26 пудъя, во гӧгӧрӧн лысьтӧ 250 ведра йӧв; гортас сійӧ велалӧма овны кӧдзӧм турун вылын, жмык вылын да картупель сёркни сикас кӧрым вылын. Пӧскӧтина сэні абу миян кодь, а мӧд пӧлӧс, бур. Ярославса рӧдтӧ вайӧмаӧсь татчӧ (вайлӧмаӧсь ӧшъясӧс), налӧн олӧмыс пыр и вежсьӧма, омӧльджык лоӧма (пӧскӧтинаяс, кӧрымъяс тані лёкӧсь). Дзик сы понда и эз вермы сійӧ рӧдыс миянын паськавны. Мукӧд рӧд сідзи жӧ: абу места налы миянын овны. Сэсся, вайӧм роч мӧсъясыд кӧть и йӧлаӧсьджык миян мӧсъясысь, да йӧлыс налӧн кизьӧр. Колмогорса мӧсъяслӧн йӧв суктаыс (жирность) 3,5%, ярославсаяслӧн — 4%, коми мӧсъяслӧн — 4,7–5%. Водзӧ, бур мӧскыс налы эз жӧ небесаысь усь, асьныс найӧ найӧс бурмӧдісны: бура видзӧмӧн да лючки вердӧмӧн. Сӧмын бура радейтӧм да тӧлкӧн вердчӧм вермас сетны крестьянинлы бур мӧс. Немтор и шуны, ӧнія миян мӧсъяс омӧльӧсь, колӧ найӧс бурмӧдны, сӧмын не вайӧм роч рӧдӧн. Асланым Коми муысь на бур мӧсъясыд сюрасны, кодъясӧс нӧшта бурмӧдны позяс. Найӧ татчӧс олӧмас велалӧмаӧсь нин, бурмӧдны лоӧ кокньыдджык. Сӧмын колӧ бурджыка тӧдмасьны, кыдзи скӧттӧ видзны-вердны. Сы йылысь дерт ставсӧ висьтавны он вермы тані, сёрнитыштамӧ сӧмын мӧс вердӧм йылысь.
ІІІ. Восьтӧй йӧвлы туй!
Водзын ми висьталім, мый мӧс ас весьт рӧскодсӧ вермӧ вештыны сӧмын йӧлӧн. Та бӧрын оз на позь шуны, мый уна йӧв кӧ крестьянинлӧн лоӧ, сэк сійӧ озырмас. Абу сідз. Мукӧд кӧзяйствоын гожӧмын уна овлӧ йӧлыс, да бурыс сыысь ичӧт: воштынысӧ сійӧс некытчӧ, — матайтчыласны. Кринчаясын сулалігӧн йӧв тшыкӧ, вылысыс (нӧкйыс) сылӧн вӧсни овлӧ. Кузя нӧк чӧжигӧн сійӧ курдӧ, этша лоӧ, омӧль. Вузалігӧн сэтшӧм тӧвар оз ин, либӧ инас кӧ — донтӧм донысь. Сідзкӧ нӧ, нинӧм и сёрнитны лючки скӧт видзӧм-вердӧм йылысь да йӧв содтӧм йылысь? — Абу нинӧм. Сёрнитны та йылысь нӧшта ёна колӧ. Сӧмын тӧлкӧн олӧмӧн, видзӧм-вердчӧмӧн скӧт помысь уна бур аслыд позьӧ босьтны.
Лючки-бура, водзвыв гӧгӧр арталӧмӧн, скӧтӧс видзӧны сӧмын сэні, кӧні эм кытчӧ йӧвсӧ вузавны. Сідзкӧ, медвойдӧр колӧ восьтыны йӧвлы туй. Туйыс паськыд сӧмын бур тӧварлы. Омӧль выйлы, рысьлы, нӧклы туй абу. Унджык буртор йӧлысь артмӧ сӧмын машинаӧн вый да рысь вӧчигӧн. Вый вӧчан машинаяс донаӧсь, гӧльлы сійӧс не босьтлыны. Сэсся, ӧти-кык мӧстӧ видзигӧн сійӧ и лишнӧй лоӧ, асьсӧ дыр оз вермы вештыны. Нӧшта, этша вый вӧчигӧн и машина бур вый оз вермы вӧчны.
Сылы колӧ унджык йӧв, медым быд вӧчигӧн ведра дас вӧлі йӧлыс. Кӧнсюрӧ и миян Коми муын гӧгӧрвоисны машинаӧн уджалӧмысь ыджыд бурсӧ, кутісны лӧсьӧдавны артеля заводъяс да ӧтувтчӧмӧн уджсӧ нуны. Вый вӧчан либӧ рысь вӧчан заводыс эм Зеленечын, Ляйын, Часын да Изьваын. Тайӧ артельтчӧмыс зэв тӧлка: аслыд барышнӧ, да и мӧс рӧдыс надзӧникӧн бурмӧ воысь воӧ. Кӧні позьӧ инавны йӧвтӧ йӧвнас, дерт сэні заводъяс восьтавны оз ков. Сӧмын йӧлӧн вузасьысьяслы колӧ ӧтувтчыны кутшӧмкӧ йӧв иналан артельӧ. Сэки кокньыдджык лоӧ йӧвтӧ вузавны да и бурджык дон йӧв вылӧ кутас сулавны. Йӧв иналан ин восьтытӧгыд ёна на миян крестьянкаяслы лоӧ туисъясӧн котравны керкаысь керкаӧ, корсьны йӧв ньӧбысьӧс.
Омӧль сӧмын со мый: миян крестьяна костын эм полӧм, шуасьӧны: заводын машинаӧн йӧлысь вый вӧчигӧн пӧ мӧсъяс сы понда тшыкӧны. Сійӧ полӧмыс дзик весьшӧрӧ, асланым пемыдлун кузя. Машина ни завод, тӧдӧмысь, некутшӧм тшыкӧдӧм оз тӧдны. Мортыд оз кӧ бытшкы, кучкы мӧстӧ, оз жӧ вермы некыті тшыкӧдны. Тайӧ полӧмсӧ водзӧ кежлӧ дзикӧдз колӧ шыбитны.
IV. Гожӧмын мӧстӧ гортад тшӧтш вердышталӧ.
Водзын висьталӧма нин лои, мый миян мӧсъяс абу быдлаын ӧткодьӧсь: кӧнкӧ бурджыкӧсь, гырысьджыкӧс да йӧладжыкӧсь, кӧнкӧ посниӧсь да омӧльӧсь. Бурджык мӧсъяс бур вердаса инын. Уна вӧлӧсьтын туруныс эськӧ омӧль нин, да и пӧскӧтинаыс омӧль. Лунтыр ветласны мӧсъяс, мукӧддырйи верст 10–15 сайӧ, да гортас локтасны тшыг нисьӧ пӧтӧн. Кысь нин сэсся татшӧм ветлӧм олӧмӧн мӧслы уна йӧв сетны, сэтшӧмӧдз мудзас, ӧдва асьсӧ вайӧ гортас. Со кутшӧм омӧль миян мӧс видзӧмыд. Тӧвнад сідзи жӧ. Войдӧрсӧ эськӧ и вердасны буракодь, сэсся тулысладор и топӧдас: видзӧдан да, зорӧд пыдӧсъяс, гумла вольӧсъяс вердӧны. Эськӧ бур турун тӧвся запас вылӧ дӧза позьӧ быдлаын заптыны да, сӧмын сы йылысь водзвыв думыштны колӧ. Медбур турун — кӧдзӧм турун. Кӧдзны места миян сюрӧ. Ӧні кӧнсюрӧ кӧдзӧны нин: видзьяс вылӧ, тыла вылӧ, выль муяс вылӧ. Проньдорын (Емдін карулын) со мукӧд воас некымынлӧн кӧдзӧм туруныс 40 доддьӧдз волӧ. Заводитӧны кӧдзавны и Зеленечын, Визинын да Чернышын. Позьӧ нӧшта миянлысь видзвыв турунтӧ кӧдзтӧг бурмӧдны. Егыраин, нюръяс да, колӧ косьтыны канаваясӧн. Сэки туруныд зэв регыдӧн вежсяс да бурмас. Уна труд миян крестьяналӧн мунӧ выль видзьяс весалӧм-вӧчӧм вылӧ кытчӧкӧ ылӧ гортсяньыс, посни ю йывъясӧ. Сы пыдди эськӧ бурджык вӧлі матӧджык гортсяньыс муястӧ вӧчны да заводитны кӧдзны сэтчӧ турун. Турун кӧдзӧм йывсьыс тані огӧ кутӧй уна сёрнитны, тӧдам нин тай-а, мый скӧтлы позьӧ турун бурӧс лӧсьӧдны. Водзын шулім нин, пӧскӧтина миян уналаын абу, скӧт вӧрын кузя да паськыда ветлӧдлӧ, кынӧмпӧтсӧ аслыс корсьӧ. Кӧні и эм пӧскӧтинаыс, да зэв сійӧ омӧль. Позьӧ дерт и пӧскӧтинатӧ лӧсьӧдны бурджыкӧс, сӧмын сійӧ зэв сьӧкыд. Медым тулыс, гожӧм да ар лудын ветлігӧн скӧт оз тшыгъявны, колӧ найӧс быд лун вердыштавны жмыкӧн, ӧтрубӧн либӧ кӧдзӧм турунӧн. Эм зэв водз воысь турун, викаӧн шусьӧ, зэв пӧтӧс и бур. Вӧдитӧны сійӧс коськӧм вылын. Сійӧн кӧ кутан вердыштавлыны мӧстӧ гожӧмбыд, оз ковмыв корсьны сійӧс, ачыс кутас гортад локны, да и пӧт лоӧ. Лёк, омӧль турунтӧ видзьяс вылысь колӧ бырӧдны. Унджык кӧ лоас кӧзяйствоын бур турун, долыдджык лоас и скӧтлы овны. Кӧдзӧм турунтӧг оз позь бурмӧдны скӧтӧс. Заграничаын бурмӧдісны скӧт рӧд сӧмын кӧдзӧм турунӧн. Став тайӧ уджсӧ кокньыдджык лоас бара жӧ ӧтувтчӧмӧн, артельӧн вӧчны.
V. Мӧскыд вына кӧрым корӧ.
Куш турун да идзас вылын видзигӧн мӧс помысь ыджыд бур оз вермы лоны. Медым кӧть пыр сыысь бур турунӧн вердан мӧстӧ, ӧти пӧлӧс кӧрымсьыд сійӧ умӧ, да и сідзсӧ куш ӧти туруныд оз вермы лысьтан мӧстӧ пӧткӧдны. Видлӧгъяс петкӧдлӧны, мый уна пӧлӧс кӧрымӧн вердчӧмысь мӧсъяс йӧладжыкӧсь лоӧны. Сэтшӧм кӧрымсӧ, мыйысь йӧлыс кокньыдджыка да унджык артмӧ, шуӧны вына кӧрымӧн. Вына кӧрымын (жмыкын, пызьын, ӧтрубын) пӧтӧслуныс уна. Медбур вына кӧрым — жмык. Артмӧ сійӧ шабді кӧйдысысь, кослунъя вый вӧчигӧн. Гортын шабді кӧйдысысь вый вӧчигӧн жмык артмӧ рӧшкыд, сыладжык да пӧтӧсджык, сӧмын сійӧ регыд тшыкӧ, шогмытӧммӧ. Дырджык позьӧ видзны заводса жмык. Сэні машинанад личкалігӧн выйыд бурджыка кӧйдыссьыд торъялӧ, жмыкад сійӧ этшаджык кольӧ, сы вӧсна и озджык тшык. Миян обласьтын сэтшӧм заводъясыс эмӧсь Абъячойын да Айкатылаын. Жмыксӧ сэні вузалӧны 80 урсянь 1 шайтӧдз пуд. Сідзкӧ, шабдітӧ колӧ унджык вӧдитны да сэтшӧм заводъяс ӧтувтчӧмӧн восьтавны. Бурджыка шабді воӧ бара жӧ турун кӧдзлӧм бӧрын, эжа пласт мыш вылас. Важӧн миян жмыктӧ пыдди эз пуктывны, вузалӧны вӧлі заграничаӧ. 1913-ӧд воын вӧлі вузалӧмаӧсь сэтчӧ 100 миллион пуд гӧгӧр. Ӧти шайтӧн пуд кӧ артавны, ставсӧ, инӧ, 100 м. шайт дон сетӧмаӧсь. Тайӧ сё миллион пуд жмыксӧ кӧ эськӧ вердӧма вӧлі асланым мӧсъяслы, позис эськӧ йӧвсьыс 12 миллион пуд вый вӧчны.
15 шайтӧн пуд кӧ выйсӧ артавны, лоӧ 180 м. шайт дон. Налысь жӧ эськӧ сійӧс босьтім. А выйсӧ петкӧдӧмыс сійӧ воӧ лоӧма сӧмын 5 миллион пуд. Ми асьным сэки эгӧ кужӧ скӧтнымӧс жмыкнад вердны, сы пыдди заграничаса мӧсъяс бурмисны, унджык йӧлаӧсь лоины. Сэні миян вына кӧрым помысь лӧсьӧдісны зэв бур дона скӧт рӧд. Войнаӧдз Данияын, позьӧ шуны, вердісны скӧтсӧ дзик куш миянысь вайӧм жмыкӧн. 1912–13 воын сэні мӧсъяс сетӧмаӧсь сымда йӧв, мый во гӧгӧрӧн быд мӧс вылӧ воӧма выйыс 8 пуд да 24 тув. (Жмыкӧн вердігӧн мӧслӧн йӧлыс вылысаджык — кызджык нӧкъя, дай чӧскыдджык овлӧ). Мыйӧн рочысь дугдісны жмык петкӧдны война вӧсна, пырысь-пыр жӧ данияса мӧсъяслӧн йӧлыс чині. 1918–19 воын быд мӧс вылӧ воӧма сӧмын 5 пуд да 37 тув вый. Чинӧма 2 пуд да 27 тувйӧн. Ӧні Данияын асьныс кутісны вӧчны жмыктӧ да, бара йӧлыс важ мындаӧдзыс содӧма. Та серти со ми аддзам кутшӧм колантор жмыкыд.
Шӧркодь йӧла мӧс жмык рӧскодсӧ ӧдйӧ вештӧ.
Быд пуд жмык вермӧ сетны пудйӧн-джынйӧн йӧв, либӧ тувйӧн джынйӧн вый. Пуд жмыкыс сулалӧ ӧти шайт, а тувйӧн-джынйӧн выйыс, этшапырысь, 1 ш. да 80 ур. Ӧти лысьтан мӧслы тӧвбыд кежлӧ жмыкыд колӧ 24 кымын пуд. Сідзкӧ, барыш да рӧскод арталӧм серти мӧсъясӧс колӧ вердны вына, бур пӧтӧса кӧрымӧн. Сытӧг налы делӧ овны, да и уна йӧв сетны оз вермыны. Бӧрынджык ми висьталам жмыкӧн вердчӧм йылысь: кыдзи сійӧн вердчыны да уна-ӧ сетны ӧти мӧслы ӧти лунӧ.
VI. Бура вердӧмыд абу на ставыс.
Кывлывлан крестьяна костын сёрни: сійӧ пӧ ӧд бура вердӧ скӧтсӧ.
Бура вердӧмыд абу на ставыс. Колӧ нӧшта лючки вердӧм. Мӧсъясыд ӧд абу ӧткодь йӧлаӧсь. Ӧткодь йӧлаяссӧ ӧтмоза вердан дай сійӧ на оз ӧтмында йӧвсӧ сетны-а. Ставыс сійӧ кужтӧг, лёк ногӧн вердчӧмысь. Мӧстӧ видзигӧн колӧ артавны, медым эськӧ йӧлыс сылӧн кӧзяиныслы эз жӧ донӧн сувт, колӧ видзчысьны мӧс кӧрым вылӧ уна рӧскод вӧчӧмысь. Мӧстӧ колӧ вердны сідзи, медым сійӧ эз омӧльтчы, медым унджык бур йӧв сетіс да бур, дзоньвидза кукань вайис. Сідзкӧ, ёнджыка, но лючки вердны колӧ тыра мӧскӧс, ыджыдджык тушааӧс да уна сук йӧлаӧс.
Дерт, кольччыны кӧ важ моз овны да во гӧгӧрся 35–50 пуд йӧлӧн миритчыны, сэки некутшӧм кужӧм вердчыны оз ков, сӧмын лэдзав сарайсьыд турунтӧ, кор мӧсъясыд баксӧны. Вердчыны кужӧм ковмас, кор гӧгӧрвоан, мый тадзи видзигӧн да вердігӧн оз тэнӧ скӧтыд верд, а тэ найӧс вердан.
VII. Джын кӧрымысь мӧслӧн йӧлыс артмӧ.
Босьтамӧ лысьтан да лысьтытӧм (сулалысь) мӧсъяс. Кыкнаныслы налы мунӧ кӧрым. Лысьтан мӧскӧс вердігӧн кӧрым мунӧ мӧссӧ видзӧм вылӧ дай и йӧв вӧчӧм вылӧ, а лысьтытӧмсӧ — сӧмын мӧссӧ видзӧм вылӧ, мед сійӧ оз омӧльтчы. Омӧльтчӧмысь видзан кӧрымсӧ рочьяс шуӧны «поддерживающӧй» кӧрымӧн, а мӧдсӧ «продуктивнӧйӧн» (продукт вӧчан кӧрым). Мӧскӧс лючки вердігӧн джын кӧрымыс мунӧ омӧльтчӧмысь видзӧм вылӧ, мӧд джынйыс — йӧв вӧчӧм вылӧ. Сӧмын вывті уна йӧла мӧслӧн йӧв вӧчӧм вылас джын кӧрымсьыс унджык нин мунӧ. Вердӧм бӧрад кӧрымлӧн пӧтӧсыс войдӧр мунӧ омӧльтчӧмысь видзӧм вылӧ, колясыс сэсся вӧлись йӧв вӧчӧм вылӧ. Мӧслы кӧ, шуам, омӧльтчӧмысь видзӧм ради суткиӧн колӧ 30 тув турун, а ми сетам сылы пуд турун, сэки, инӧ, йӧв вӧчӧм вылас кольӧ сылӧн сӧмын 10 тув турун. Сідзкӧ, омӧля кӧ мӧстӧ вердан, сылы йӧв вӧчны нинӧмысь. Сӧмын выль вайӧм мӧс дзик пыр куканясьӧм бӧрас вермӧ вӧчны йӧвсӧ аслас яйсьыс, кӧть сійӧс и тшыгйӧн видзан. Колӧ мӧстӧ вердны сідзи, медым сійӧ пыр ӧткодь йӧла да дзоньвидза вӧлі. Омӧльтчӧм мӧс оз вермы сетны уна йӧв да бур кукань.
Крестьяна костын кывлывлан сёрни, — мӧскыдлӧн пӧ йӧлыс вомас: бура кӧ сійӧс вердан, унджык и йӧв сетас. Вӧлӧмкӧ, сійӧ абу дзик сідзи. Мукӧд мӧссӧ кӧть ещӧ ёна верд, йӧвсӧ пыр жӧ нин этша сетӧ. Америкаын кӧрым понда йӧв чинӧм-содӧмтӧ зэв уна ногӧн тӧдмалӧмаӧсь. Найӧ видлӧгъяс серти мукӧд мӧскыс бура да лючки вердӧмысь 50–107% йӧвсӧ содтӧ, мукӧдыс сӧмын 10–12%-ӧдз. Вӧлӧмаӧсь и мӧдарӧ: кодсюрӧлӧн тадзи вердӧмысь йӧлыс чинӧма 20–36%. П. Н. Кулешов, профессор, америкаса видлӧгъясӧн со кыдзи ӧні крестьянаӧс тӧдмӧдӧ (видзӧд мӧдарсьыс диаграммасӧ).
Диаграмма.
Кытчӧ мунӧ сёйӧм кӧрымлӧн пӧтӧслуныс:
Омӧльтчӧмысь видзӧм вылӧ.
Продукт вӧчӧм вылӧ.
1. Шӧркодь йӧла мӧскӧс лючки вердігӧн (йӧв)
2. Тшӧган мӧскӧс лючки вердігӧн (йӧв, гос)
3. Судзсьытӧма, зэлыдапырысь, скупа вердігӧн (йӧв)
4. Куш омӧльтчӧмысь видзигӧн
5. Зэв ыджыд йӧла мӧскӧс вывті бура (обильно) вердігӧн. (йӧв)
Сійӧ диаграммасӧ тадзи колӧ гӧгӧрвоны:
Кыдзи ми и водзын висьтавлім, лючки мӧскӧс вердігӧн джын пӧтӧслуныс кӧрымлӧн мунӧ продукт вӧчӧм вылӧ — сэсь йӧв артмӧ; мӧд джынйыс омӧльтчӧмысь мӧскӧс видзӧ, кыдзи индӧма медводдза визяс. Арталӧмӧн (водзын висьталам, кыдзи колӧ артавны) позьӧ тӧдны, сідзи-ӧ мунӧ мӧскӧс вердӧм. Сідз кӧ лоӧ, сэк смела позьӧ шуны, мый мӧс вайӧ кӧзяинлы пӧльза.
Тшӧган мӧс омӧльтчӧмысь видзӧм кӧрымсӧ сымында жӧ кӧ видзӧ — лючки вердігӧн продукт вӧчан кӧрымсьыс артмӧ йӧв да гос, ставсьыс оз вермы йӧв артмыны (мӧд визьыс).
Судзсьытӧма вердігӧн дерт оз вермы йӧлыс уна артмыны, кыдзи ми висьтавлім водзын; кӧрымлӧн пӧтӧслуныс мунӧ войдӧр омӧльтчӧмысь видзӧм вылас, сы бӧрын колясыс мунӧ йӧв артмӧм вылӧ (коймӧд визьыс).
Вердны кӧ мӧскӧс сӧмын омӧльтчӧмысь видзӧм ради, мӧскыд регыдӧн сувтас, оз кут йӧвсӧ сетны (нёльӧд визьыс). Ёна йӧла мӧс лунтыръя кӧрымсьыс ¾-сӧ вермӧ пӧртны йӧлӧ.
VIII. Тӧдмав войдӧр мӧслысь бурлунсӧ!
Омӧльтчӧмысь видзан кӧрым, ми аддзам визьясысь, пыр ӧткодь, оз вежлась. Вежласьӧ сӧмын йӧв вылӧ мунан кӧрым. Омӧльтчӧмысь видзан кӧрым кӧзяинлы некутшӧм пӧльза (куйӧд кындзи) оз сет. Пӧльза воӧ сӧмын продукт кӧрымысь — йӧлӧн. Сідзкӧ, медым унджык пӧльза босьтны мӧскысь, крестьянинлы колӧ видзны сӧмын йӧладжык мӧс. Йӧла-абу мӧскыд позьӧ тӧдмавны вогӧгӧрся лысьтӧм серти. Со кыдзи сійӧ артавсьӧ: во чӧж быд тӧлысся 1, 11 да 21-ӧд лунъясӧ колӧ пасйыны, уна-ӧ йӧв сетас мӧскыд сійӧ лунъясас. Шуам:
март тӧлысся 1-й лунӧ сетіс 12 тув,
11-ӧд лунӧ — 15 тув,
21-ӧд лунӧ — 14 тув,
Та серти позьӧ шуны, мый мартын 10 лун мӧс сетӧма йӧв 12 тувйӧн, ставсӧ — 120 тув; 11-ӧд лунсянь 21-ӧд лунӧдз (бара жӧ дас лун) — 15 тувйӧн нин лун, ставсӧ — 150 тув; 21-ӧд лунсянь 30-ӧд лунӧдз 14 тувйӧн, ставсӧ — 154 тув. Ставсӧ инӧ, март тӧлысьын сійӧ сетӧма 424 тув йӧв.
Тадзи жӧ водзӧ быд тӧлысьын артавны. Воыс помасяс да ставсӧ ӧтлаавны, — тӧдмалан, уна-ӧ йӧв во гӧгӧрӧн лысьтӧма.
Омӧлик, ичӧт йӧла мӧсъяс во гӧгӧрӧн сетӧны йӧвсӧ сӧмын 60 пудйӧдз,
Шӧркоддьӧм мӧсъяс — 100 пудйӧдз,
Бур, йӧла мӧсъяс — 250 пудйӧдз,
Вывті нин бур мӧсъяс — 350 пудйӧдз.
Мӧстӧ туша сертиыс он вермы тӧдмавны, ыджыд йӧла али ичӧт йӧла сійӧ. Миян ног кӧ быттьӧ, ыджыд кӧ мӧскыд, унджык и йӧв сійӧ сетас, ичӧт кӧ, — этша йӧла, инӧ, сійӧ. Збыльсӧ абу дзик сідзи. Овлывлӧ, ичӧт тушаа мӧскыс да ыджыд тушаа мӧскыс ӧтмында йӧлаӧсь. Босьтам, шуам, ыджыд тушаа 40 пуда мӧскӧс, сетӧ сійӧ 160 пуд йӧв, да мӧд мӧс, сӧмын 20 пуда, 160 пуд йӧв жӧ сетӧ. Кодсӧ тайӧ кык пиысь бурджык видзны? Тӧдӧмысь, дзоляджыксӧ. Уна мӧс пиысь кӧ тӧдмавны бурджык мӧс, колӧ йӧв пуд лыдсӧ юкны сьӧкта пуд лыд вылас (160 п. : 40 = 4; 160 : 20 = 8).
Омӧль мӧсъяслӧн тадзи юкӧм бӧрас лоӧ 3 да этшаджык,
шӧркоддьӧмъяслӧн — 4 да этшаджык,
буръяслӧн — 5 да этшаджык,
зэв буръяслӧн — 6 да этшаджык,
бурысь буръяслӧн — 7 да унджык.
Сэсся ещӧ квайтӧдысь куканясьтӧдз мӧслӧн йӧлыс содӧ; квайтсянь дасӧдз пыр пӧшти ӧтмоза сетӧ; дасӧдысь куканясьӧмсянь сэсся заводитӧ чинны. Шоча нин овлӧ мый мӧс содтӧ йӧвсӧ 7-ӧд куканьӧдзыс да 14-ӧд куканясьӧмӧдзыс бура сетӧ.
Америкаса профессор Волль вогӧгӧрся вый сетӧм сертиыс арталӧма пӧльза 400 мӧслысь. Сылӧн видлӧгъясыс бара жӧ петкӧдлӧны: йӧладжык мӧскӧс барышнӧджык видзны. (таблицасӧ видзӧд мӧдарсьыс). 400 мӧссӧ сійӧ, йӧв сертиыс, юкӧма 3 пельӧ да арталӧма (арталӧмыс ӧти мӧс вылӧ):
| Сетӧма во гӧгӧрӧн вый. | Продукт кӧрым вылас видзӧма. | Пӧльза воӧма (кӧрым донсӧ да дӧзьӧритӧмӧс шыбитӧма). | |
| I чукӧр: йӧла мӧс | 660 тув | 158 шайт | 174 шайт |
| II чукӧр: шӧркоддьӧм йӧла мӧс | 525 „ | 140 „ | 126 „ |
| III чукӧр: омӧльджык мӧс | 415 „ | 130 „ | 84 „ |
Со и роч муын Смоленскӧй кар улын агроном Маковскӧйлӧн арталӧмыс:
60 ведра йӧв кӧ пӧ лысьтӧ мӧс, сійӧ во гӧгӧрӧн сетӧ 16 шайт убытка.
90 ведра йӧв кӧ пӧ лысьтӧ мӧс, сійӧ во гӧгӧрӧн сетӧ 5 шайт да 50 ур убытка.
110 ведра йӧв кӧ пӧ лысьтӧ мӧс, сійӧ во гӧгӧрӧн сетӧ 1 шайт да 50 ур пӧльза.
120 ведра йӧв кӧ пӧ лысьтӧ мӧс, сійӧ во гӧгӧрӧн сетӧ 5 шайт да 50 ур пӧльза.
Кыдзсюрӧ вердігӧн кӧ мӧскыд этша йӧв сетӧ, сыысь сійӧс оз на позь омӧльтны да этша йӧлаӧн шуны. Колӧ заводитлыны сійӧс бура, лючки вердны, — гашкӧ сійӧ унджык кутас лысьтыны, пӧльза вайны. Мӧсъясыд ӧд миян кужтӧг да кыдзсюрӧ вердӧмысь омӧльӧсь да ичӧт йӧлаӧсь.
IX. Арталӧмӧн колӧ мӧстӧ вердны!
Мӧсъясӧс кык ног вердӧны: сетӧны сылы турун да идзас мыйта тӧрас лясниӧ, — пӧтас пӧ да ачыс дугдас сёйны, — либӧ тӧдмалӧмӧн, уна-ӧ жӧ сылы сёйныс колӧ.
Миян крестьяна ӧнӧдз на сӧмын воддза ногыс вердчӧны. Сідзи вердігӧн, тӧдӧмысь, некор он кут тӧдны буретш кӧрым: либӧ кутан вывті уна вердны, либӧ мӧскыдлы оз ло пӧттӧдзыс. Бур, чӧскыд турун мӧс уна вермас сёйны, морт моз жӧ сійӧ горшасьӧ. Рушкуӧ кӧрым уна тӧрӧ. Рушкусяньыс кӧрым пӧтӧс йиджӧ вирӧ. Видласьӧмӧн тӧдмалӧмаӧсь, мый уна кӧ мӧс сёяс кӧрымсӧ, пӧтӧсыс сылӧн оз вермы ставнас вирӧ йиджны. Сідзкӧ, лишнӧй уна кӧрым бырӧдӧмысь кӧзяинлы пӧльза абу, вошӧ сійӧ весьшӧрӧ, куйӧдӧн бӧр петӧ. Нӧшта колӧ тӧдны: рушкуын кӧ лишнӧй кӧрым, сы вӧсна мӧслы лолавныс сьӧкыд. Мӧдарӧ, омӧль кӧрымтӧ мӧскыд лишнӧй оз сёй. Омӧль турунтӧ сетан да, сійӧ войдӧр дыр лукйысьӧ, бурджык, пӧтӧсджык турун сэсь корсьӧ. Омӧльсӧ нырнас вешталӧ, кокъяснас талялӧ. Мукӧддырйи, сетӧм турунсьыс пӧтмӧн бур туруныс оз сюр да, сэсся куйӧдсьыс кутас бӧрйысьны да бара на оз ло пӧттӧдзыс. Мӧскыд туруна дырйи да тшыг нисьӧ пӧтӧн кутас овны, омӧльтчас, жугыльмӧ, йӧвсӧ чинтӧ, ачыс баксӧ. Кӧзяин лёк турун оз жалит, помтӧг вердӧ мӧскӧс, мыйта кӧрым весь видзӧ. Тӧвбыд тадзи, пӧльзатӧг, сійӧ вердас ассьыс мӧссӧ. Тулысладор видзӧдлас сараяс да шензьӧ: «Турунӧй тай нӧ зэв уна вӧлі-а, чайті, тырмас...» Тулысын турун миян зэв дона, ньӧбны он вермы, — невӧляысь лоӧ карта вывсьыд скӧттӧ чинтыны. Сідзкӧ, водзвыв арталӧмӧн мӧскӧс вердны медбур. Сэки ставыс лоӧ син водзад, тӧдны кутан, кытчӧ мыйта кӧрым мунӧ.
X. Омӧльтчӧмысь видзан кӧрым сьӧкта серти артавсьӧ.
Омӧльтчӧмысь видзан кӧрым мӧслы мӧс сьӧкта сертиыс сетӧны. Мӧс сьӧкта позьӧ тӧдмавны со кыдзи: шӧртӧн мурталӧмӧн (серпас вылын кыдзи петкӧдлӧма) войдӧр тӧдмавны, кымын вершӧка мӧс туша кузьтаногыс. Сэсся сідзи жӧ муртавны сылысь кызтасӧ морӧс гӧгӧрыс, водз лопатка сайтіыс. Кузьта петкӧдлан вершӧк лыдсӧ сэсся босьтны кызта лыд мындаыс, — сійӧ и лоас мӧс сьӧктаыд, сымда тув. Пуд лыдӧ кӧ колӧ сійӧс пӧртны, сӧмын юк 40 пельӧ. Роч рӧд сора кӧ мӧскыд, да яя кӧ сійӧ, артмӧм пуд лыд дінад 2 пуд нӧшта содтыссьӧ. Мӧслӧн кӧ, шуам, тушаыс кузьтаногыс 25 вершӧка, кызтаыс морӧс гӧгӧрыс 42 вершӧка, — сьӧктаыс сылӧн лоас (25 × 42) = 1050 тув — (1050 : 40) = 26 п. да 10 тув. Мӧс мурталігад колӧ, медым мӧскыд сулаліс веськыда, голясӧ веськыда жӧ кутіс. Бурджык сувтӧдны сійӧс мурталігкежлад кутшӧмкӧ джодж вылӧ. Посни, кокньыдджык мӧслы омӧльтчӧмысь видзан кӧрымыс сьӧкыд да, ыджыд мӧслы дорысь этшаджык сетсьӧ. Сідзкӧ, бурджык быд мӧскӧс торйӧн вердны, быд мӧслы торъя лясни лӧсьӧдны. Сійӧ кӧрым мӧслы сетсьӧ турунӧн, либӧ идзасӧн, либӧ жугйӧн. Бур эськӧ вӧлі, быд лун кӧ этшаникӧн став сикассӧ сетны. Мӧс кӧрым со кыдзи колӧ артавны: быд пуд ловъя вес вылӧ сетӧны 1 тув видзвыв турун. Мӧскыд кӧ 15 пуда, омӧльтчӧмысь видзан кӧрым ковмас сылы 15 тув турун; 25 пуда кӧ, — 23–24 тув турун (гырысь мӧслы вес сертиыс тув-мӧд позьӧ чинтыштны).
Ид идзас бур турун дорысь омӧльджык, вынтӧмджык. Вежны кӧ, шуам, турун идзасӧн колӧ, шуам кӧть 24 тувлысь джынсӧ — 12 тувсӧ, сэки нин идзасыд содтысьӧ: 12 тув пыддиыс колӧ нин сетны 16 тув идзас. Сёркниӧн кӧ мӧстӧ вердан, сэки турунтӧ позьӧ чинтыштны. Кӧрым сетігӧн да арталігӧн зэв ковмывлӧ тӧдны, кутшӧм пӧтӧслун вӧр турунлӧн, рудзӧг идзаслӧн, ид идзаслӧн, кӧдзӧм бобӧнянь турунлӧн (клевер), жуглӧн да мукӧд пӧлӧс сёянлӧн. Пӧтӧслунсӧ арталӧны пызь пӧтӧслун серти: ӧти тув пызь босьтӧны арталігӧн ӧти пӧтлӧс муртӧс (кормовая единица) пыдди.
| Ӧти пӧтлӧс муртӧслы воча: | 1 тув пызь. ¾ тув жмык. |
Тайӧ петкӧдлас сертиыс, уна пӧлӧс кӧрымӧн вердчигӧн оз ло сьӧкыд артавны уна-ӧ турун пыдди мый сетны. Шуам, мӧс миян 25 пудъя, лун кежлӧ колӧ сылы сетны 24 тув турун: 12 тувсӧ турунӧн, мӧд 12-сӧ, турун пыддиыс, шуам, ид идзасӧн да зӧр жугйӧн, шӧриӧн пӧтлӧс муртӧс сертиыс. Артавны колӧ со кыдзи: 12 тув видзвыв турунын 4 пӧтлӧс муртӧс. Кык пӧтлӧс муртӧссӧ миян колӧ сетны ид идзасӧн, мӧд кыксӧ — зӧр жугйӧн. Быд пӧтлӧс муртӧслы жӧ воча 3 тув да ½ зӧр жуг, кык пӧтлӧс муртӧслы лоӧ нин воча 7 тув зӧр жуг. Сідзкӧ, лунтырӧн колӧ сетны мӧслы 12 тув турун, 8 тув ид идзас да 7 тув зӧр жуг. Та мындаӧн сетӧм тайӧ куим пӧлӧс кӧрымыслӧн пӧтӧслуныс лоӧ воча 24 тув видзвыв турункӧд.
Лунтыръя кӧрым мӧслы позьӧ артавны нӧшта и мӧд ногӧн: быд 3 пуд ловъя вес вылӧ мӧслы колӧ сетны ӧти пӧтлӧс муртӧс. Мӧскыд кӧ, шуам, 18 пудъя, сылы ковмас сідзкӧ сетны кӧрым 6 пӧтлӧс муртӧс. Куш видзвыв турунӧн кӧ вердны, колӧ инӧ сетны сылы 18 тув турун (квайтысь босьтны 3 тувйӧн). Уна пӧлӧс кӧрымӧн кӧ 6 пӧтлӧс муртӧссӧ сетны, колӧ артавны водзын висьталӧм серти.
Быд лун кӧрым веситны манливӧ, дай дӧзман. Медым мездысьны сыысь, колӧ лӧсьӧдны нарӧсьнӧ сы вылӧ дозъяс. Ӧтчыд веситан кӧрымтӧ дозъяс, да пасъян уна-ӧ лоӧ, мӧдысь сэсся пас сертиыс и сетан, оз ков веситчыны. Тӧдӧмысь, ёна бур лоӧ, лӧсьӧдан кӧ сараяд вески либӧ безмен да шочиника кутан жӧ ӧшлывлыны кӧрымтӧ, — тӧдмавны, он-ӧ торксьы сетӧмӧн.
Идзас бурджык вердны шырӧмӧн. Шырны колӧ вершӧкӧн-джынйӧн гырсяӧ. Шырӧм идзассӧ кӧтӧдӧны. Кӧтӧдчӧны кык ногӧн. Ӧтиыс: шырӧм идзассӧ веситӧм бӧрын пуктӧны пельсаӧ да киськалӧны сійӧс пуан ваӧн (лишнӧй уна ва кисьтны оз ков); кӧдзалыштас — позьӧ мӧслы сетны. Мӧд ногӧн: шырӧм идзассӧ зэлыда тэчӧны пельсаӧ либӧ кутшӧмкӧ дозйӧ, киськалӧны шоныд ваӧн, сӧмын мед идзасыс кӧтасьыштас (уна ва оз ков), тупкӧны рӧгӧзаӧн либӧ кутшӧмкӧ дӧраӧн, вевттьӧны пӧвйӧн да кутшӧмкӧ сьӧкыд торйӧн и личкӧны. 2–3 лун мысти идзасыс сэні шоналас да небзяс — позьӧ вердны. Тадзи кӧтӧдчигӧн колӧ лӧсьӧдны куим доз (картаад и позьӧ кӧтӧдчыны) да кӧтӧдны идзастӧ ӧти дозйӧ быд лун. Он кӧ кут быд лун кӧтӧдны, идзасӧн вердчӧмыд костаммас. Кӧтӧдӧм идзас вердігӧн колӧ сійӧс солыштны. Ӧти мӧслы тӧлысь кежлӧ этша пырысь колӧ солыс 1 тув. Бур эськӧ сійӧс и пызьторйӧн сявкнитыштны да. Кӧтӧдӧм идзастӧ пӧсьӧн позьӧ сетны, сӧмын картаыд кӧ шоныд. Кӧдзыд кӧ сійӧ, шоныд кӧрымысь колӧ видзчысьны.
Кӧдзыд картаын видзигӧн мӧслы кӧрым колӧ унджык. Кӧдзыд дырйи суткиӧн 5–10 тув лишнӧй турун колӧ сетны сылы. Кӧдзыд картаын видзигӧн тӧвбыдӧн ӧти мӧслы мунӧ лишнӧй турун 20–30 пудйӧдз.
XI. Продукт вӧчан кӧрым йӧв сертиыс сетчӧ.
Продукт вӧчан кӧрым йылысь эмӧсь уна видлӧгъяс. Найӧ петкӧдлӧны, мый весиг гырысь мӧсъяс суткиӧн вермӧны сёйны пӧльзаӧн сӧмын 35–36 тувйӧдз чорыд кӧрым (турун, либӧ идзас, либӧ жуг). Таысь уна сетан кӧ мӧслы чӧскыд кӧдзӧм бобӧнянь турун, сійӧ дерт сёяс, сӧмын сэсь кӧзяинлы пӧльзаыс оз во-а: лишнӧй кӧрымлӧн пӧтӧслуныс оз вермы мӧс рушкусянь вирас вуджны.
Шуам, мӧслы вирас йиджис 36 тув чӧскыд кӧдзӧм турунлӧн пӧтӧслуныс. Таысь сійӧ вермас вӧчны зэв нин 28 тув йӧв, сыысь уна оз. Сійӧ чӧскыд кӧрым вылӧ кӧ нӧшта содтан вына кӧрым, сійӧ жӧ мӧс вермас эськӧ сетны 60 тувйӧдз йӧвсӧ.
Продукт вӧчан кӧрым мӧслы сетсьӧ: 1) йӧв сертиыс да 2) тыра сертиыс. Сідзкӧ, медвойдӧр колӧ тӧдны, уна-ӧ да кутшӧм йӧла мӧскыд. «Уна-ӧ»-сӧ тӧдмалӧны весӧн. Йӧв веситӧны безьменӧн либӧ тӧдмалӧны сылысь вессӧ кутшӧмкӧ веса дозйӧн. Ылӧссӧ позьӧ тӧдмавны прӧстӧй стӧканӧн: стӧканӧ тӧрӧ тув джын йӧв. Колӧ тшӧтш тӧдны йӧвлысь суклунсӧ. Сійӧс тӧдмавны машина, центрифуга, эм агрономъяслӧн, вӧдитӧны сьӧрсьыс. Йӧв суктатӧ ылӧссӧ позьӧ тӧдмавны и гортад. Быд кӧзяйка тӧдӧ сук йӧла али абу сылӧн мӧскыс. Тайӧ тӧдмалӧм бӧрын арталӧны кӧрым кыдзи сетны.
Суткиӧн быд куим тув йӧв вылӧ сетчӧ 1 тув вына продукт вӧчан кӧрым (пызь, жмык, ӧтруб). Ми тӧдам нин, 1 тув пызьын, 74 тув жмыкын кыкнаныслӧн выныс 1 пӧтлӧс муртӧсӧн. Прӧдукт вӧчан кӧрым йывсьыд позьӧ либӧ шуны со кыдзи: быд 3 тув йӧв вылӧ колӧ сетны мӧслы ӧти пӧтлӧс муртӧс вына кӧрымӧн. Сук йӧла кӧ мӧскыд, сэки ӧти пӧтлӧс муртӧс вына кӧрымӧн сетчӧ нин быд 2 да джын тув йӧв вылӧ. Жмык кӧ донтӧм, а йӧлыс донӧнджык инӧ, сэки 1 пӧтлӧс муртӧс кӧрымтӧ колӧ нин сетны быд 2 тув йӧв вылӧ. Бурджык эськӧ лоӧ став вына кӧрымсӧ (жмыксӧ, пызьсӧ да ӧтрубсӧ) вердны сорлалӧмӧн.
Некор оз ков вына кӧрым сетны мӧслы тусьӧн либӧ помӧйын. Колӧ вердны сійӧс асьсӧ торйӧн, ичӧтика кӧтӧдыштӧмӧн.
Бур веситны йӧв быд лун либӧ, он кӧ сідзисӧ слӧймы, быд 3–7 сутки мысти. Сэки кутан тӧдны, содтӧ оз мӧскыд йӧвсӧ. Кӧрымтӧмла омӧльтчылӧм, йӧлысь усьлӧм мӧс другӧн оз вермы петкӧдлыны ассьыс бурлунсӧ: йӧла али йӧвтӧм сійӧ. Воас яяс, сэки йӧв кутас содны.
Продукт вӧчан кӧрымӧн скӧтӧс вердны заводитігӧн колӧ войдӧр тӧдмавны, уна-ӧ жӧ йӧв вермас содтыны мӧс лючки вердӧмӧн. Мыйӧн мӧскыдлӧн йӧлыс кутас содны да арталӧмыс кутас индыны, мый мӧскӧс лючки вердӧм лои, колӧ содтыны сылы лун кежлӧ 1 тув вына кӧрым. Сы бӧрын мӧслы нӧшта йӧвсӧ колӧ содтыны. Сідз кӧ лоӧ, и кӧзяинлы быд 7 лун мысти колӧ содтыны ещӧ 1 тувйӧн вына кӧрым лун кежлӧ. Сідз водзӧ, кытчӧдз оз дугды йӧв содӧмыс. Мыйӧн дугдас, лун 10–15 мысти колӧ артыштны: уна-ӧ лунтырӧн кутіс вына кӧрым мунны, мый дон; уна-ӧ йӧв мӧскыд сетӧ лунтырӧн, мый дон. Арталан и аддзан, эм-абу пӧльза вына кӧрымӧн вердӧмысь. Эм кӧ, водзӧ сідзи кутан вердны, абу кӧ либӧ этша кӧ, колӧ чинтыштны вына кӧрымтӧ. Чинтыны сійӧс оз ков ӧтпырйӧ ёна уна, а ньӧжйӧникӧн, содталӧм мозыс жӧ. Сэтчӧдз чинтысьӧ, кытчӧдз йӧв дон оз понды вештыны кӧрым донсӧ, нӧшта барыштор на кольыштны и. Вый вӧчан завод кӧ матын, йӧла мӧсъясысь зэв ыджыд пӧльза, оз ков жалитны на вылӧ вына кӧрым.
Тыра мӧслы колӧ сетны вына кӧрымтӧ унджык. Тырсялӧмсӧ мӧслысь быд кӧзяйка тӧдӧ, нӧйтчӧм (корсьысьӧм) сертиыс. Тырсялӧмыслы кӧ 3 тӧлысь гӧгӧр нин, колӧ сылы сетны лишнӧй 1 тув вына кӧрым; джын кынӧмалы — тувйӧн-джынйӧн вына кӧрым; бӧръя помнас, куканясян гӧгӧрыс нин, — 2 тувйӧн.
Нӧшта ӧтитор колӧ тӧдны крестьяналы, со мый: йӧла мӧслы куканясьӧм бӧрын 3–5 тӧлысь колӧ вына кӧрымсӧ да чорыд кӧрымсӧ сетны пӧтлӧс муртӧс сертиыс шӧриӧн. Медым эськӧ лунтыръя кӧрымысь джын пӧтӧслуныс вӧлі вына кӧрымыслӧн. Шуам, мӧслы лунтырӧн омӧльтчӧмысь видзан кӧрым 8 пӧтлӧс муртӧс сетлім да йӧв вӧчӧм вылӧ — 6 пӧтлӧс муртӧс, ставсӧ — 14 пӧтлӧс муртӧс. Сійӧ жӧ мӧслы выль вайӧм бӧрын колӧ нин сетны чорыд кӧрымсӧ сӧмын 7 пӧтлӧс муртӧс, а мӧд 7-сӧ — вына кӧрым.
Быд мӧскӧс куканясьӧм бӧрас ӧти вежон, а верман кӧ и кыкӧс, колӧ вердны бура: небыд, пӧтӧс кӧрымӧн. Позьӧ сетыштавны тшӧтш ичӧтикаӧн ва пытшкӧ гудралӧмӧн пызь. Тӧлысь джын мысти сэсся бара колӧ арталӧмӧн заводитчыны вердны.
XII. Тӧлын мӧстӧ веж кӧрымӧн жӧ верд!
Ми быдӧн тӧдам, мый гожӧмын лудын ветлігӧн, веж турун сёйигӧн мӧсъяс йӧлаӧсьджык овлӧны[1]. Мукӧддырйи бур, сыла турунаинӧ кӧ веськавлас мӧскыд, йӧлыс сылӧн тӧдчымӧн содӧ. Сійӧ сы понда, мый веж туруныс мӧслы ёна лӧсялӧ: веж турун отсалӧ вӧчны уна йӧв.
Тӧлын картаын олігӧн мӧскыд веж кӧрымсӧ оз аддзыв, кос чорыд кӧрым вылын олӧ 7–8 тӧлысьӧдз.
Йӧзын мудерджыкӧсь миян дорысь. Кӧнсюрӧ лӧсьӧдӧмаӧсь скӧтлы тӧвся пӧскӧтина да веж турун пыдди аслысь пӧлӧс кӧрым. Вӧлӧмакӧ, таясӧс лӧсӧдны зэв кокни, сӧмын колӧ корсьны сэтшӧм кӧрымсӧ. Сэтшӧм кӧрымыс Коми муын вермас жӧ лоны. Важӧн эськӧ позис вӧдитны сійӧс да, эгӧ тӧдлӧй-а.
Картупельыд нӧ?!. Оз ӧмӧй нӧ позь сійӧс вӧдитны уна, тшӧтш скӧтлы вердны и? — позьӧ, дерт.
Сійӧ бур кӧрым мӧскыдлы, ӧдйӧ да кокньыда пӧрӧ йӧлӧ. Сійӧс колӧ вердны кыннас, путӧг. Войдӧр мыськавны, сэсся гырысьсӧ посньӧдны, медым мӧс вомӧ тӧрис, зэв поснисӧ шырны, медым сёйигас сэтшӧмнас эз виньдыны да эз курччавтӧг ньылавны найӧс. Нырсялӧм, тшыкӧм, кынмавлӧм, сісь картупельӧн оз ков мӧстӧ вердны. Оз ков вердны ӧтпырйӧ и уна картупель. 25–30 тувйысь уна лунтырӧн оз позь сетны. Уна картупельысь вермас мыт босьтны, выйыс и йӧлыс лоӧны омӧльӧсь.
5 тув картупельын пӧтӧсыс 1 тув пызьын мында жӧ. Йӧв вӧчан вына кӧрым мыйкӧ мында картупельӧн позьӧ вежны. Шуам, мӧслы, йӧв сетӧм сертиыс, лунтырӧн колӧ 6 тув вына кӧрым (6 пӧтлӧс муртӧс). Сетны позьӧ со кыдзи: 3 тув пызь, либӧ жмык, либӧ ӧтруб (медбур став пӧлӧссьыс сорӧс) да 15 тув картупель. Картупельӧн вердігӧн мӧскыд йӧладжык лоас.
Картупельысь ӧтдор тӧлын вердны мӧскӧс веж кӧрымъяс нӧшта на вермасны лоны, картупельсьыс бур. Сійӧ — морков; тӧвбыд вермас номсӧдлыны мӧскӧс да дзоньвидзалунсӧ сылысь кутны. Морковӧн вердігӧн мӧс йӧлыд бурджык, чӧскыдджык да здоровджык. Выйыс — сідз жӧ. Морков сетсьӧ мӧслы кыннас, мыськалӧмӧн. Лунтырӧн повтӧг позьӧ вердны сійӧс 50–60 тувйӧдз мӧс вылӧ. Пӧтӧслун сертиыс 7–8 тув морков воча ӧти пӧтлӧс муртӧслы (1 тув пызьлы). Скӧтлы вердан морков эм аслыспӧлӧс, абу сёян кодь.
Сэсся эм бур веж кӧрым — турнепс, мӧс сёркниӧн миян шуӧны. Сылысь бурлунсӧ оз на ставныс миян тӧдны, этша во на миянын вӧдитӧны. Турнепс зэв ёна лӧсялӧ мӧслы. Вердны сійӧс сідзи жӧ, кыдзи и кын картупель: войдӧр мыськыны, сэсся посньӧдны. Турнепс посньӧдны эм машина, регыдджык сыӧн уджыд мунас. Машинасӧ позьӧ босьтны ӧткӧн (абу зэв дона) либӧ артельтчӧмӧн. Пӧтӧслуныс 10–12 тув турнепслӧн 1 тув пызьын мында жӧ; мӧд ног кӧ шуны, 1 пӧтлӧс муртӧслы воча 10–12 тув турнепс. Лунтырӧн позьӧ сійӧс сетны ӧти мӧслы 2 пудйӧдз. Гырысь, ыджыд йӧла мӧсъяслы позьӧ сетны сійӧс и унджык.
Татшӧм кӧрымъясас мӧскӧс (да и мукӧд скӧтӧс) колӧ велӧдны надзӧникӧн. Друг уна вердӧмысь вермас мыт босьтны. Выль кӧрымӧ велӧдігӧн войдӧр вежон колӧ вердны сійӧн сӧмын 5 тувйӧн, сэсся быд лун ичӧтикаӧн содтыштавны.
Миянын, Коми муын, мӧс сёркниысь бур кӧрым мӧслы нинӧм абу. Унджык воыс миянын зэра, а зэрыс сёркниыдлы зэв лӧсялӧ: быдмӧ сійӧ бура, дай воӧ уна (пудовняув ид му ыджда местаӧ бур воӧ вермас воны 120–150 пудйӧдз). Ӧти мӧслы кӧ тӧвбыд кежлӧ лоӧ 100 пуд гӧгӧр сёркни, сійӧ зэв бура тӧвъяс.
Сідз кӧ инӧ, колӧ турнепстӧ унджык кӧдзны, медым мӧсъясыд и тӧлын вежӧд вылын олісны. Сэки найӧ бурмасны, шаньмасны да во чӧж йӧлаӧсьджык лоӧны.
XIII. Ляснитӧ мӧскыдлы лӧсьӧд бурӧс.
Мукӧд мортыс сёйигӧн нач сямтӧм: став сёянтӧ пызан вылӧ да водзас киськалас. Сэтшӧм мортсӧ эльтӧны мӧскӧн: мӧс моз пӧ сёйӧ. Тайӧ шуӧмыс важысянь нин мунӧ. Мӧскӧс дерт некод сёйны эз велӧдлы, аслас сылӧн вежӧрыс морт вежӧрысь ёна ичӧт дай. Мортыд сёйигас сёянсӧ паньӧн панялӧ да киськалӧ-а, мӧскыд дерт нин киськалас. Сӧмын сылӧн киськалӧмыс кӧзяиныслы ёна мӧрччӧ. Ляснияс миян омӧликӧсь: карта пельӧсӧ тувйыштасны кык-куим палич да вот тэныд и лясни. Сэтшӧм унджык кӧзяйствоас. Лясни розьӧд кӧзяйкаяс турунсӧ лэдзалӧны вила помӧн тойлалӧмӧн либӧ кокӧн талялӧмӧн. Кытчӧ туруныс лэччас, налы дзик веськодь: кынӧмыс кӧ пӧ мӧскыслӧн сюмалӧ — аддзас. Видзӧдлан кӧ, туруныс джынйыс палич костъясӧдыс везйӧдчӧма лясни бокас, надзӧникӧн гылалӧ мӧс кок улӧ. Мӧскыд, тӧдӧмысь, оз видзӧдлы сы вылӧ, талялӧ сійӧс. Нӧшта ляснисьыс сёйигӧн на нырнас мыйта турун ортсӧ кояс, бурджык да сыладжык турун корсигӧн. Сідзкӧ, мукӧддырйи сӧмын джын кӧрымыс мӧс вомад воӧ. Мукӧдыслӧн нӧшта некутшӧм лясни абу, сарай джодж шӧрас розьтор вӧчыштӧмаӧсь да турунсӧ сэті сідзи веськыда картаас и лэдзӧны. Тадзинад ещӧ нин омӧль, скӧтыд некор прамӧя оз пӧтлы. Турун миян пӧраӧн зэв дона овлӧ, тадзи скӧтӧс вердны абу тӧлка. Артыштны кӧ став омӧльсӧ тадзи вердӧмысь, зэв ӧд уна каяс. Талялӧм турун доныс эськӧ кутшӧм бура позис мӧстӧ видзны. Колӧ вӧчны сідзи, медым мӧскыдлы сетӧм туруныс (ӧбледьысь кындзи) ставнас вомас воис. Сэки эськӧ позис лишнӧй турунсӧ бокӧ вузавны да сы дон ньӧбны вына кӧрым (жмык, пызь). Колӧ вӧчны бур ляснияс, кытысь эськӧ кӧрымыд эз гылав, эз койсьы мӧс нырӧн, да позис эськӧ сэтчӧ жӧ сетны сылы вына продукт вӧчан кӧрым.
Выль нога лясни, вердчан доз (рочӧн кӧ — кормушка), вӧчны колӧ пӧвъясысь, паськыдӧс, аршын пасьтаӧс кымын, медым сійӧ вӧлі пызан кодь. Крепитны сійӧс аршын судтаа кокъяс вылӧ. Куимладор боксӧ весьт куим-нёль судта вӧсньыдик пӧвйӧн доравны, медым турун сэтысь эз гылав бокӧ. Водзладорас вӧчны мӧс юр тӧриг ыджда розь. Водзладорас жӧ лясниас, пызаныскӧд ӧтвылнаӧ, бур эськӧ вӧчны вор плакаысь, топыда; медым сійӧ воръяс позис сетны мӧслы шырӧм либӧ кӧтӧдӧм кӧрым. Ворсӧ колӧ вӧчны сідзи, медым турунсӧ сёйигӧн мӧскыд судзӧдаліс сійӧс вор вомӧныс.
Татшӧм вердчан дозйыд тӧлысь кыкӧн асьсӧ вештас. Лункосмӧсӧн колӧ сійӧс весавны бусысь, кольӧм шогмытӧм ӧбледьысь. Ворсӧ колӧ корсюрӧ пожйыштавлыны ваӧн. Вердчан дозтӧ позьӧ картаад кытчӧкӧ стен бердӧ тувъявны, позьӧ лӧсьӧдны и новлӧдланаӧс. Тӧдӧмысь, новлӧдлана вердчан дозйыд бурджык. Позьӧ дерт вердчан дозтӧ мӧд пӧлӧсӧс вӧчны, сӧмын мед сійӧ ӧнія миян лясниясысь бур вӧлі-а, скӧтлы лӧсяліс да мед сёян сэсь эз гылав, эз лойсьы куйӧдӧ.
XIV. Кыдзи вердны мӧскӧс.
Миян унджыкыс лунтырӧн вердӧны скӧтсӧ куимысь. Куш турун идзасӧн вердчигӧн сідзи и колӧ. Турунысь ӧприч кӧ вына кӧрымӧн да турнепсӧн кутан вердчыны, сэки суткинас сӧмын кык пӧрйӧ колӧ. Вердны колӧ пыр ӧти кадӧ: ӧтчыдсӧ 5–7 часын асылын, мӧдысьсӧ — 5–7 часын рытын. Вердӧм водзвылас асылын 4–5 часын мӧстӧ колӧ лысьтыны, ляснисӧ весавны бусысь-ёгысь. Мӧслы войдӧр колӧ сетны вына кӧрым, лунтыръя пайлысь джынсӧ. Пызьтӧ, ӧтрубтӧ да жмыктӧ оз ков сетны помӧйӧн, колӧ сӧмын пуркъялӧмсьыс неуна кӧтӧдыштны найӧс. Позьӧ сетны кӧтӧдӧм-шырӧм идзаскӧд сорлалӧмӧн, сӧмын идзассӧ колӧ босьтны кык пӧв унджык вына кӧрым дорысь. Вына кӧрым сёйсьӧм бӧрын сетӧны мӧслы шырӧм турнепс, джынсӧ жӧ лунтыръя пайлысь. Турнепс бӧрын вӧлисти сетӧны турун, джынсӧ жӧ. Бурджык турунсӧ не ӧтпырйӧ сетны, а куим-нёль пельӧ юкӧмӧн сійӧ джын пайсӧ. Вердӧм бӧрын мӧскӧс колӧ юктавны шоныд ваӧн, гортын шонтӧм, а картаыд кӧ шоныд, позьӧ и сэн. Лун шӧр кадӧдз сэсся мӧслы колӧ спокой сетны. Сэки сійӧс мӧд пӧв лысьтыны. Рытъя вердӧм асъя вердӧм ногыс жӧ нуӧдны. Сӧмын лысьтыны сэки вердчӧм бӧрас нин колӧ.
XV. Мый колӧ тӧдны лысьтысьӧм йылысь.
Лысьтысьӧм йылысь медвойдӧр колӧ тӧдны, кымынысь позьӧ мӧскӧс лысьтыны. Медыджыд вӧраа мӧслӧн вӧраас тӧрӧ сӧмын 8 тув йӧв (2 кринча да джын). Мӧдарӧ, ми тӧдам, мукӧд мӧскыс ӧтчыдысьӧн лысьтӧ (20 тувйӧдз, ⅔ ведра). Та серти, инӧ, мукӧдыслӧн йӧлыс лысьтігас тшӧтш артмӧ, вирнас вӧраас локтӧ. Сідзкӧ, мукӧдсӧ унджыкысь колӧ лысьтыны, унджык йӧв сетасны. Комиын миян лун кежлӧ лысьтӧны кыкысь. Кыкысьӧн кӧ суткиӧн сетӧ мӧскыд 24 тув йӧв, сэки куимысьӧн сетас сійӧ 26–28 тувйӧдз, унджык 13,7% вылӧ. Нёльысь кӧ лысьтан, ещӧ уна йӧв чӧжан. Витысь-квайтысь лысьтӧмӧн йӧлыд оз нин кут содны, а чинас. Мӧскыд сэки вӧймӧ, жугыльмӧ. Йӧла мӧсъясӧс колӧ лысьтыны куимысь, ичӧт йӧлаясӧс бурджык кыкысь. Во гӧгӧрӧн кӧ мӧс сетӧ сё (100) пуд йӧв (куканясьӧм бӧрын суткинас 25 тув), колӧ сійӧс куимысь лысьтыны, этшаджык кӧ, — кыкысь. Куимысь лысьтігӧн мӧслӧн йӧлыс сукмӧджык.
Лысьтысьны колӧ пыр ӧти кадын. Корсюрӧ лысьтысьӧмысь йӧлыс чинӧ. Кыкысь лысьтысигӧн лысьтысьӧм костас колӧ лӧсьӧдны 12 час, куимысь лысьтысигӧн — 8 час.
Профессор Ивашкевич шуӧ, ме ногӧн пӧ, 100–140 пуд йӧв сетан мӧскӧс куканясьӧм бӧрас 4 тӧлысь колӧ лысьтысьны куимысь, а бӧрынас — кыкысь. Лысьтысигӧн мӧс вӧраысь войдӧр петӧ кизьӧр йӧв, сэсся сійӧ пыр ӧтарӧ сукмӧ да сукмӧ. Лысьтыны пыр колӧ помӧдзыс, медым вӧраас ньӧти йӧлыс эз коль. Помӧдз лысьтытӧмысь, лунысь лунӧ йӧв кольышталӧмысь вӧраыс вермас висьмыны, тшыкны. Йӧвтӧ оз помӧдз лысьтыны челядюлов, либӧ кор мӧскыдлӧн нёньясыс вартчӧмаӧсь либӧ доймӧмаӧсь да чужъясьӧ, оз сет йӧвсӧ. Сэсся ӧд уна мӧс помӧдз оз вермы сетны йӧвсӧ лысьтігас — дойдалӧмысла, кужтӧм лысьтысьӧмла. Бабаяслы кӧ шуан, мый найӧ лысьтысьны оз кужны, сӧмын серӧктасны: нэм пӧ лысьтысим да кужам жӧ кӧ-а. Эськӧ збыль оз кужны, велӧдчыны колӧ.
Ёнджыка колӧ тӧдны лысьтысьӧм йылысь ыджыд йӧла мӧскӧс видзигӧн. Лючки лысьтӧмӧн сэтшӧм мӧслӧн вӧраыс бурджыка уджалӧ. Картаын мӧс вылӧ некор оз ков горзыны, колӧ сы дінӧ раминика матыстчыны, бурӧн. Горзыны да нӧйтны кӧ мӧстӧ пондан, йӧвсӧ сійӧ чинтӧ, ачыс вӧймӧ. Лысьтысьӧм водзвылын колӧ китӧ майтӧгӧн мыськавны да мичаа косӧдз чышкыны. Мӧскыд кӧ уна, куимӧс лысьтӧм бӧрын китӧ колӧ выль пӧв мыськавны. Пӧдӧнчатӧ колӧ босьтны сӧстӧмӧс. Сэсся торъя дозйӧн босьтны сӧстӧм дэбыд ва да небыдик рузум-чышкӧд. Лысьтысьны заводиттӧдз войдӧр сійӧ дэбыд ванас колӧ мыськавны мӧскыдлысь нёньяссӧ да мичаа косӧдз чышкыны. Сэсся пуксьыны джек вылӧ да минут-мӧд кокньыдика зыравны вӧрасӧ нёньяссӧ кыскалӧмӧн. Зыралыштӧмыс зэв нин лӧсялӧ том мӧсъяслы, куканясьӧм бӧрас.
Мукӧд йӧла мӧсъяслӧн пыктыштавлӧ вӧраыс да нёньясыс, — сэки небыдика зыралыштӧмыд зэв жӧ лӧсялӧ. Сэтшӧм мӧсъястӧ колӧ лысьтыны ньӧжйӧникӧн, видзчысьӧмӧн, кузя. Лысьтыны, кытчӧдз став йӧлыс вӧрасьыс оз пет.
Мукӧд мӧсъясыд зэлыд нёняӧсь, став йӧвсӧ оз другӧн сетны. Сэтшӧм мӧсъяссӧ 10–15 минут косталыштӧм мысти колӧ бара лысьтыны, овлывлӧ 2–3 тув ещӧ на сетасны. Бурджык лысьтыны ӧтпырйӧ кык нёнь. Лысьтігӧн нёньяссӧ оз ков везйӧдлыны кык чуньӧн, а колӧ босьтны найӧс кулакад да вылісяньыс дорвыв чуньястӧ топӧдыштӧмӧн и лысьтыны. Тадзи лысьтысьны заводитчигӧн войдӧрсӧ зэв делӧ кажитчас, сэсся велалан да, кокни лоӧ. Тадзи лысьтігӧн нёньясыс оз везйысьны, оз доймыны; ӧдйӧджык лысьтыссьӧ.
Лысьтысьны колӧ китӧ кресталӧмӧн. Профессор Ивашкевич шуӧм серти кӧ, бурджык лысьтыны войдӧр кык воддза нёньсӧ, бӧрынас — кык бӧрсасӧ. Скӧт доктор Скоморохов шуӧм серти позьӧ лысьтыны крестӧн-крестӧн: войдӧр, шуам, веськыд бӧрсасӧ. Сӧмын веськыд киад пырджык колӧ босьтны зэлыдджык нёньсӧ.
Медводдза йӧв войтъяссӧ колӧ лэдзны бокӧ, ортсӧ, оз пӧдӧнчаӧ. Лысьтысигӧн нёньяссӧ нинӧмӧн оз позь мавтны. Дугдас йӧв петӧмыс, нӧрӧвитышт, бара вӧрасӧ небыдика нирсйӧдлы, — сэсся выльысь лысьты, помӧдзыс. Дзикӧдз лысьтыссьӧм бӧрын бара нёньяссӧ мыськав да бура косӧдз чышкы. Вердны мӧстӧ лысьтігас нинӧмӧн оз ков. Зэв кӧ нин ёна кутас пессьыны сійӧ, сэк позьӧ сетыштны неуна турун.
XVI. Кыдзи вердӧны да кутшӧмджыка лысьтӧны мӧсъяс мукӧд государствоясын.
Юрмалит да профессор Кулешов ветлӧмаӧсь 1923-ӧд воын видласьны, кыдзи да мыйӧн вердӧны мӧсъясӧс Америкаын, Англияын да Данияын. Америкаын суткиӧн сетӧны мӧслы вына кӧрым (сильный корм) 10–15 тувйӧдз; вывті нин бур мӧсъяслы 25–38 тувйӧдз. Позьӧ шуны, миян крестьяналы кӧ сійӧ веськыд рӧзӧренньӧ. Сэні медбур мӧсъяс письыс ӧти мӧс, «Мей Вокер Олли» нима, во гӧгӧрнас лысьтӧ 1000 пуд йӧв, кысь артмӧ 50 пуд вый. Ӧти сэтшӧм жӧ уна йӧла мӧслы («Белла Понтиак» нима) куканясьӧм бӧрас быд лун вердӧны 37 тув вына кӧрым, 70 тув турнепс, 25 тув аслысногӧн шоммӧдӧм (силос) кӧрым да люцерна турун. Вына кӧрымас сорлалӧны тув нёльӧд юкӧд сов да китыр тойӧм шом. Сэтшӧм мӧсъясыс зэв дона налӧн ас костаныс. Кукань донсӧ тӧргъяс вылын лэптылӧны 20.000 шайтӧдз. Ӧшъяс сыысь донаӧсь, 3–4 пӧв на ещӧ. Аслыспӧлӧс шоммӧдӧм кӧрым (силосӧн шусьӧ) Америкаын зэв радейтӧны. Силостӧг сэні скӧтӧс некод оз видз. Сэсся вердӧны кӧдзӧм турунӧн да турнепсӧн. Ӧти тув вына кӧрым сетӧны мӧслы 3 тув сетӧм йӧв вылӧ. Данияын ёна вердӧны турнепс пӧлӧс кӧрымӧн. Сетӧны сійӧс суткиӧн быд мӧслы 2 пудйӧдз. Чорыд кӧрымӧн (турун, идзас) вердчӧны зэв омӧля: суткинас сетӧны сӧмын 10–12 тув мӧс вылӧ. Турнепс пӧлӧс кӧрымсӧ (турнепс, свеклӧ, морков, картупель) сетӧны сэні дзоньнас, а вына кӧрымсӧ — коснас. Вердчан кӧрым найӧ арталӧны тшӧтш йӧв суклун сертиыс и: сукджык йӧла мӧслы унджык кӧрым сетӧны. Арталӧны найӧ со кыдзи: омӧльтчӧмысь видзан кӧрым быд 500 килограмм (31¼ пуд) вылӧ ловъя мӧс сьӧкта серти сетӧны сымда, выныс кӧні 4 килограмм вына кӧрымын мында жӧ (10 тув). Продукт вӧчан кӧрым пыдди сетчӧ 3 тув йӧв вылӧ 1 тув вына кӧрым; шӧркоддьӧм сука йӧлалы сетчӧ унджык: 2 да джын тув йӧв вылӧ — 1 тув вына кӧрым; сук йӧлалы 2 тув йӧв вылӧ — 1 тув. Та бӧрын сэсся арталӧны, уна-ӧ да мыйджык мӧслы сетны. Шуам, пример, мӧс 28 пудъя, суткиӧн лысьтӧ 62 тув (кык ведра) йӧв (та мында лысьтӧны сэні шӧркоддьӧм мӧсъяс). Сэтшӧм мӧслы сетӧны сэні 12 тув турун, 75 тув свеклӧ да вына кӧрым 18 тув.
1923-ӧд воын ӧти олысьлӧн Данияын вӧлӧма кык мӧс. Найӧ со кутшӧма лысьтӧмаӧсь:
| Лыдпас мӧслӧн. | Арлыд. | Во гӧгӧрся | |||
| йӧв | вый | ||||
| пуд лыд | суклуныс (% жира) | пуд лыд | тув | ||
| 46 | 13 | 809½ | 3,4 | 25 | 17 |
| 75 | 12 | 811 | 4 | 24 | 16 |
Ӧні сэні эмӧсь таысь на йӧла мӧсъяс. Рочын, кӧні заводитӧмаӧсь скӧтӧс лючки видзны да вердны, кӧнсюрӧ бур мӧсъяс жӧ нин лоӧмаӧсь. Мӧскуа бердын Бутырскӧй хуторын ӧні 500 ведраӧдз нин мӧсъясыс лысьтӧны. Эмӧсь мӧсъяс (Череповецкӧй губерняын), 13 да джын пудйӧдз вый во гӧгӧрӧн сетӧны.
XVII. Вермас-ӧ нӧ миян мӧсъяс помысь мыйкӧ бурыс лоны?
Водзын висьталӧм серти ми аддзам, мый миян мӧсъяс бура вердӧм-видзӧмӧн вермасны йӧлаӧсь лоны, да и рӧдыс ньӧжйӧникӧн вермас справитчыны. Сійӧ ставыс ас саяным. Крестьяналы ёна колӧ быдтор тӧдны скӧт йылысь, уна колӧ сы йылысь лыддьыны. Агрономтӧ ӧд пыр он сьӧрад новлӧдлы, колӧ аслыд велӧдчыны бура тӧдмавны лючки скӧтӧс вердны. Миян, Коми муын, агрономъяс вӧчавлісны вердӧм видлӧгъяс крестьянскӧй мӧсъяс вылын зэв уналаын: Визинын, Абъячойын, Кулӧмдінын, Часын, Емдінын да мукӧдлаын. Видлӧгъяс серти миян мӧсъяс лючки вердӧмӧн пырысь-пыр жӧ вермӧны содтыны йӧвсӧ 100–200%-ӧдз. Та серти и позьӧ шуны, мый миян мӧсъяс лючки, арталӧмӧн вердӧмӧн вермасны йӧлаӧсь лоны. Скӧт бурмӧм миян ӧдйӧджык мӧдас, крестьяна кӧ артельтчӧмӧн да товариществоясӧн босьтчасны тайӧ уджас.
XVIII. Ӧти петкӧдтас, кыдзи лючки мӧскӧс вердны.
Шуам, мӧс миян татчӧс рӧдысь, 7-ӧд тӧлысь куканясьӧмыслы, 6-ӧд тӧлысь тырсялӧмыслы. Мерайтӧмӧн мурталӧмӧн сійӧ 18 пудъя. Лунтырӧн бура вердӧмӧн (абу кӧ омӧльтчылӧм бӧрын) сетӧ йӧвсӧ 15 тув. Йӧлыс сук. Колӧ тӧдмавны: уна-ӧ жӧ сылы кӧрым сетны да мыйӧн?
Артавны колӧ со кыдзи:
1. Омӧльтчӧмысь видзан кӧрым: 18 пудъя мӧслы сетчӧ (18:3=) 6 пӧтлӧс муртӧс.
2. Прӧдукт вӧчан кӧрым: 15 тув сук йӧв вылӧ сетчӧ (водзын шуӧм серти, 15:2½=) 6 пӧтлӧс муртӧс. Нӧшта джын кынӧма (6 тӧлысся) мӧслы тырсялӧм радиыс сетчӧ 1 да джын пӧтлӧс муртӧс.
Ставыс, инӧ, 13 да джын пӧтлӧс муртӧс.
Водзын ми шулім, мый омӧльтчӧмысь видзан кӧрым сетчӧ мӧслы турунӧн, либӧ идзасӧн, либӧ жугйӧн, а продукт вӧчан кӧрым — вына кӧрымӧн.
Сэсся видзӧдлам, кутшӧм кӧрым миян кӧзяйствоын эм? Шуам, эм: шӧркоддьӧма видзвыв турун, нюр турун, ид идзас, жмык, пызь, турнепс (мӧс сёркни) да картупель.
Та мында сикас кӧрымӧн со кыдзи колӧ вердчыны:
босьтам: 1. Омӧльтчӧмысь видзан кӧрым шуим колӧ сетны 6 пӧтлӧс муртӧс: турун 6 тув = 2 пӧтлӧс мурт. нюр турун 8 тув = 2 пӧтлӧс мурт. ид идзас 8 тув = 2 пӧтлӧс мурт. Ставыс 6 пӧтлӧс мурт. 2. Вына кӧрым шуим колӧ сетны 7½ пӧтлӧс муртӧс. пызь 3½ тув = 3½ п. м. жмык сорӧс картупель 10 тув = 2 п. м. турнепс 24 тув = 2 п. м. сов 4–5 зӧлӧтник Ставыс 7½ п. м. Дзик ставыс 13 да джын п. м. Позьӧ, дерт, и мӧд ногӧн вӧчны, сы серти, кутшӧм кӧрым донтӧмджык да кутшӧм унджык кӧзяйствоын эм. Тані ми сӧмын водзын шуӧм серти вӧчим.
Висьталам нӧшта, тані кутшӧм вынаӧсь вына кӧрымъяс.
Вына сикас кӧрымъяс:
1 тув сорлалӧм пызьын 1 пӧтлӧс муртӧс.
Тув джын шабді кӧйдысын 1 п. м.
1 тув ӧтрубын 1 п. м.
1 тув анькытш да вика пызьын 1 п. м.
Вежӧд кӧрымъяс (вежнас):
12 тув мувыв турунын 1 п. м.
14 тув видзвыв турунын 1 п. м.
10 тув викаын 1 п. м.
6–8 тув бобӧняньын 1 п. м.
11 тув капуста корйын 1 п. м.
- ↑ Веж турунын эм аслыспӧлӧс тор — витаминӧн шусьӧ. Сы вӧсна и шуӧны, веж турун вылын пӧ мӧсъясыд йӧлаӧсьджык.
|
This work is in the public domain in the United States but it may not be in other jurisdictions. See Copyright.
|