Колӧ сетны пролетариат нога литература

by Аноним

Майын 5ʼ лунӧ вӧлі рабочӧй печатлӧн лун. Коми уджалысь йӧз колльӧдісны ассьыныс автономиялы кӧкъямысӧд во тырӧм лунсӧ. Тайӧ кык праздниксӧ пролетариат нога коми гижысьяс, дерт, бокӧ кольны эз вермыны. Тайӧ лунъяснас пролетариат нога гижысьяслы колӧ вӧлі артыштны ассьыныс уджнысӧ, петкӧдлыны сійӧс йӧз син водзӧ.

Ми тані огӧ кӧсйӧй гижны — мый бурыс эм коми пролетариат нога художествоа литератураын. Сы йылысь неважӧн на вӧлі гижӧма миян журналын (тавося 3ʼ нумерын Жугыльлӧн „Ми мунам водзӧ“). Коми художествоа литература пыр ӧтарӧ кыптӧ, воддза серти унджык сетӧ пролетариат идеологияа гижӧдъяс, мунӧ веськыд туйӧд. Вочасӧн бурмӧмсӧ, кыптӧмсӧ художествоа литературалысь позьӧ аддзыны быд мортлы, оръявлытӧг кӧ сійӧ видзӧдӧ литература удж вылас.

Сӧмын ковмас та бӧрти пырысьтӧм-пыр шуны — коми пролетариат нога художествоа литература жебиник на, ньӧжйӧ колӧм серти кыптӧ. Кӧть воддза серти и идеология боксянь бурджык гижӧдъясыс унджык нин эм, сійӧ зэв на этша. Ёна уна на ковмас миян уджавны, мед озырмӧдны дай лэптыны колан выйӧдз пролетариат нога литературатӧ. Тайӧ уджын коми гижысьяслӧн эмӧсь уна на чотӧмъяс. Со, шуам, Коми автономиялы кӧкъямысӧд во тырӧм кежлӧ Обисполкомлӧн президиумыс бӧръя вояснас гижӧм литература письыс премируйтіс, миян ногӧн, медбур гижӧдъяссӧ нин да, оз на позь шуны премируйтӧм гижӧдъяссӧ гӧгӧрбок нин лючкиӧн. Ӧнія кадлы колӧм боксянь (актуальность темы) да идеология боксянь медшогманаыс Ичӧт Иванлӧн „Ён тыш“ да Иливапыслӧн „Вын“. Художествоа боксяньыс найӧ нэриникӧсь. Тима Веньлӧн „Трипан Вась“ висьтыс ёна бур художествоа гижӧд. Психологияа гижӧд, мортлысь сьӧлӧмсӧ петкӧдлӧ. Да идеология боксянь абу дзик сӧдз.

Тима Вень тайӧ серпасторсӧ сетӧ оз „пролетариат вышка вывсянь видзӧдӧмӧн“, а сетӧ крестьяна идеология ногӧн.

Тайӧ шуӧмысь оз позь гӧгӧрвоны, быттьӧ „Трипан Вась“ некытчӧ туйтӧм гижӧд. Сійӧ пырас коми художествоа литератураӧ зэв тӧдчана торйӧн. Сӧмын пролетариат нога литература лӧсьӧдӧм серти „Трипан Вась“ абу тырмымӧн. Видзӧдлам кӧ Илля Васьлысь бӧръя гижӧдъяссьыс ыджыдджык да художествоа боксянь медбур произведенньӧсӧ „Мунӧны“ (поэма), бара жӧ ковмас шуны — ставсӧ кӧ лыддьыны, поэмаыс бур, выль олӧмлань чуксалӧ. Да ӧткымынлаті идеология боксянь поэмаыс абу выдержаннӧй. Сідзи жӧ и мукӧд гижысьяслысь позьӧ аддзыны пӧлнясьӧмъяс идеология боксянь, мукӧддырйиыс весиг артмывлӧ воча мунӧм пролетариат идеологияыслы.

Медыджыд нелючкиыс коми гижысьяслӧн крестьяна нога идеологияӧн гижӧдъяссӧ унджыксӧ сетӧмын. Татчӧ унаӧн гижысьяс „чотасьӧмаӧсь“. Дерт, крестьяна пӧвстысь петӧм гижысьыд, крестьяна пӧвстын олігӧн, другӧн оз вермы пыркнитны ассьыс крестьяна идеологиятӧ. Дерт, крестьяна нога гижысьястӧ эновтны пролетариат нога гижысьяс оз вермыны, оз вермыны вештыны найӧс ас дінсьыныс. Крестьяна гижысьястӧ колӧ ёна зільны вуджӧдны пролетариат идеология ногӧн гижысьӧ, перевоспитайтны найӧс. Да колӧ коми гижысьяслы аслыныс мӧда-мӧдныслы отсалӧмӧн зільмӧдчывны регыдджыкӧн петны крестьяна идеология кытшсьыд. Дерт, быд крестьяна гижысь дорыд ми огӧ сувтӧй. Ми торйӧдам найӧс кык пельӧ. Коді ас гижӧдъяснас мунӧ кулак дор, сюйӧ гижӧдас кулак нога идеология, ми сійӧс тойыштам ас бердысь, вермасьны кутам сыкӧд. Коді мунӧ гӧль да шӧркоддьӧма крестьяна дор, вочасӧн вуджӧ пролетариат нога мӧвпсямӧ, гӧгӧрвоӧ да пыдди пуктӧ сійӧ идеологиясӧ — сэтшӧм гижысьястӧ ми доръям, видзӧдам ёрт вылӧ моз, отсалам налы гӧгӧрвоны пролетариатлысь видзӧдӧмсӧ олӧм вылӧ да удж вылӧ (мировоззренньӧсӧ).

Коми гижысьяс унаӧн асланыс уджаныс оз босьтчыны уджалысь йӧзӧс ӧнія кадъясын колана могъяс бердӧ кыскӧмӧ, котыртӧмӧ. Гижысьяслӧн вывті этша зільӧмныс художествоа литератураӧн отсавны коми сиктъясӧс социализм туй вылӧ сувтӧдны. Ӧні уджыс гӧгӧр гартчӧ сідзи, мед эськӧ гырысь воськовъясӧн мунны социализмӧ. А коми художествоа литература быттьӧ оз аддзы сійӧс, гож сайӧ кольӧ, оз петкӧд эрд вылӧ. Збыльысь ӧд! Уна-ӧ нӧ миян гижӧдыс социализма олӧм тэчӧм мог кузя? Кутшӧма ми кутчысям сыланьӧ синӧмас? Зэв этша гижӧдыс, лыддьыны кӧ, гашкӧ и ӧти кисьыд на став чуньыс оз ковмы. Шогмытӧма омӧля ми кутчысям. Ми кыдзкӧ олӧмсьыс кольӧмаӧсь, быттьӧ бӧжын кыссям. А пролетариат нога гижысьясыдлы оз позь бӧжын кыссьыны, налы колӧ водзӧ аддзыны, гӧгӧрвоны олӧмсӧ социализмӧ мунысь да крестьянасӧ сы вылӧ чуйдӧдысь пролетариат ногӧн. Тайӧ ещӧ нин ёна колӧ ӧнія кадъясын. Ми ӧд ӧні став овмӧссӧ войнаӧдзса выйӧдз кыпӧдім, ӧткымынторйӧн панйим. Ми ӧні паськыда босьтчим социализм нога овмӧс тэчӧмӧ. Ӧні сиктын дай карын кыптӧ классъяс кост тыш.

Социализм тэчӧмын да капитализм нога олӧм да удж пыр ӧтарӧ зырӧмын ӧнія кадын медгырысь могъясыс: индустриализация нуӧдӧм, сиктъясын ӧтка посни овмӧсъяс ӧтувтӧм — колхозъяс котыртӧм, социализм нога культура кыпӧдӧм, важ олӧм сямкӧд вермасьӧм, зывӧксӧ уджалысь йӧзлысь сы вылӧ петкӧдлӧм, енлы эскӧмкӧд вермасьӧм, сідзи водзӧ. Быдӧнлы гижысьяслы тайӧ могъясыс быттьӧ зэв гӧгӧрвоана. Тайӧ уджъясас уджалысь йӧз пельпом выйӧныс сосъяснысӧ пуджӧмӧн босьтчӧмаӧсь нин. Миян унджык гижысьыс гӧгӧрвоӧны

Кӧртысь посъяс

карсянь

деревняӧ

дорам...

Мужик мортлысь

тӧвар кӧртӧн

сьӧлӧмсӧ

ми сывдам!

(Тима Вень. „Му вежандыр“).

Сідзкӧ, та йылысь и колӧ ёнджыка гижны, медыджыд могнас пуктыны ас водзас быд пролетариат нога коми гижысьлы.

Ми аддзам:

Гӧрам,

Шыльӧдам, небзьӧдам муяс,

Оз коль некытӧн межа ни бор.

Видзӧд: вочасӧн паськалӧ туйыс,

Быдӧн сувтӧны коллектив дор.

Ми тӧдам:

Регыд сиктъяслӧн чужӧмыс вежсяс, —

Трактор!..

Пасьмунас пу кока гӧр.

Коді кольччыны зільӧ ас кежсьыс —

Некор оз тӧдлы машина кӧр.

Кылан: ыб вылын машина гутшкӧ,

Сяргӧ выль пӧлӧс, кывлывтӧм шы.

Кутчысь, ӧтвылысь выль олӧм путшкы,

Му выв дзоридзысь сарапан кы!

(Нёбдінса Виттор. „Коллектив“).

А мыйта нӧ та йылысь эм коми художествоа литератураын? Нинӧм мында. Кутшӧма коми гижысьяс босьтӧны асланыс гижӧдъясын сюрӧснас тайӧ могъяссӧ? Зэв дыша, зэв дыр кӧсйӧмӧн. Унаӧн оз и мӧвпыштны босьтны. Овлывлӧ на, колӧкӧ, мӧдарӧ. Ми ошкывлам ӧтка овмӧсъясӧн олӧм, ошкывлам собственносьта мӧвпсям. Олӧмас кӧ, ми гӧгӧрын эм, ми некыдзи огӧ вермӧ лэдзны искусствоын, тшӧтш и литератураын идеализируйтны собственносьта мӧвпсям.

Либӧ ӧні чорзьӧ классъяс кост тыш. Социализма овмӧс тэчигӧн миянлы воча сувтӧ капитализм нога овмӧс. Ми кӧсъям лӧсьӧдны социализм, вужнас нетшыштны капитализм нога олӧм дай удж. Ми огӧ нин куш кӧсйӧм кежсьыс олӧй. Ми паськыда босьтчим лӧсьӧдны социализм.

Тайӧ уджыд пролетариат класс врагъяслы, капитализма овмӧслань синысьясыдлы оз во сьӧлӧм выланыс. Сиктын кулакъяс, карын нэпманъяс, накӧд ӧтув попъяс, став „важ“ йӧзыс оз кыккирудз пукавны, найӧ сувтӧны уджалысь йӧзлы воча. Тані чуйманыс нинӧм абу. Мӧд ногыссӧ оз и вермы лоны. Капитализмлань синысьясыд оз бурысь миянлы сетчыны, кулакыд оз мун социализмланьыд. Классъяс кост косьыс лоӧ пыр пролетариат ыджыдаліг эпохаӧ, классъяс быртӧдз. Кулакъяс нуӧны сёрни коллективъяслы воча, пыкӧны найӧ котыртчӧмлы, усьласьӧны колхозникъяс вылӧ, обществоса удж нуӧдысьяс вылӧ, овлывлӧ — виавлӧны (начкӧны) найӧс. Кулакъяс ӧтув попъяскӧд сюйӧны религияӧ, сектаяс котырталӧмӧ классъяс кост косьсӧ, религия пыр вермасьӧны сӧвет власьткӧд. Кутшӧм удж оз босьтчыны нуӧдны партия да сӧвет власьт, ставыс кулакъясыдлы парскӧ. Ӧткымын гижысьяс тайӧс гӧгӧрвоӧны:

... — Сійӧ жӧ тай ме и шуа: мися тай, кертӧ кӧть и ставсӧ кыскисны вӧрсьыд, кӧть, мися, и пуръялісны ӧтитӧг, — кылӧдныс ӧд ылын на. Кардорыд оз на тыдав тасянь. Ме тай сійӧ и шуа: мися тай, полойяссӧ эз на тупкавны, вермам на сэтчӧ пуръяссӧ веськӧдны. Діясыс на эз кылавны ни. Сэтчӧ на пурйыдлы позьӧ пуксьынытӧ и...

— Менӧтӧ эськӧ, дерт, ёна жӧ быд ногыс ӧбӧдитӧны да. Видзӧд, воттӧ сё кызь шайт сюйисны. Дай видз-муӧс на кӧсйӧны мырддьыны, — гажакодь кывъясӧн варовитӧ небыдика Зверов. — Меным со йӧзыс жальӧсь. Тулысбыд пуръясясны, а доныс нинӧм оз во. Ставыс ас понданыс. Пуръяссӧ кӧ унджык пыртасны полойӧ, либӧ ді вылӧ косьтасны, — сэк небось доныд и содӧ...

— Со кыдзи кӧсйӧ вӧчны кулакыд, — мӧвпыштіс Васьӧыд.

(Иливапыс. „Калым“).

Сӧмын ӧткымынӧн гӧгӧрвоӧны. Мукӧдыс оз босьтны ас гижӧданыс классъяс кост тышкасьӧмсӧ петкӧдлыны, висьтъясӧн, стикъясӧн ныр-вомас сетыштны классӧвӧй врагъяслы.

Коми художествоа литератураын крестьяна идеологияа гижӧдъяс йылысь да ӧнія кадлы колана сюрӧс босьттӧм йылысь сёрниыс абу кутшӧмкӧ выльтор. Сійӧ пролетариат нога гижысьясыдлы зэв тӧдса. Сійӧ могъяссӧ вӧлі сувтӧдӧма КАПП котыртӧм лунсянь. Ещӧ нин веськыда да чорыда вӧлі сетӧма индӧдъяссӧ КАПП-са шленъяс мӧд конференция вылын кольӧм во. Гижлім жӧ ёна (пӧшти быд нумерын бӧръя кадъяснас) „Ордымын“. Ӧткымын гижысьяс кылісны, гӧгӧрвоисны. Ӧткымын эз на мӧвпыштлыны тайӧ мог йывсьыс. Уна бур коми гижысьяс зэв на этша сетісны пролетариат идеологияа гижӧдъяс, социализмӧ мунӧмлы колана сюрӧса гижӧдъяс. Ми шуам: войдӧр дай ӧні, водзӧ кежлӧ ещӧ нин ми видзӧдам — мыйкӧ сетӧ оз гижысь выль олӧмлань мунӧмыслы. Оз кӧ сет, пу грӧш оз сулав сэтшӧм гижӧдыд. Ми сетам быд пролетариат нога гижысьлы медыджыд да медвойдӧръя могсӧ — мед творчествоын социализм нога олӧмлы коланаторсӧ сувтӧдӧма веськыда, петкӧдлӧма паськыда. Мед петкӧдлӧма пролетариат идеология ногӧн, збыльысь вӧлі пролетариат нога гижысь. Ми водзвыв огӧ на кӧсйӧй индыны, быд коми гижысь-ӧ (тшӧтш и КАПП-са шленъяс) вермас нуӧдны ассьыс творчествосӧ тані шуӧм ногӧн. Сӧмын ӧні жӧ позьӧ дай колӧ шуны — ӧткымын коми гижысь оз и вермы лоны пролетариат нога гижысьӧн. Ми видзӧдам, гижысьыс эз на кӧ дзикӧдзсӧ матысмы пролетариат идеологияӧдз, матысмас оз. Оз на кӧ гӧгӧрво пролетариатлысь идеологиясӧ, гӧгӧрвоас оз да матысмас оз. Матысмӧ кӧ, ми сэтшӧм гижысьыд вылӧ видзӧдам бура, отсалам сылы. Ми видзӧдлам — сетас оз гижысь мыйкӧ бурсӧ пролетариат нога литературалы. Али сійӧ бур сетӧм пыдди кутас сӧмын омӧльӧс сетны, бӧрӧ шыбитчыны, веськыд туйвизьысь эновтчыны. Бӧръяыс кӧ лоӧ, ми сэтшӧм гижыссьыд, дерт, торйӧдчам, вешъям ылӧ. Кутас кӧ сувтны воча пролетариат идеологиялы, восьтам кось. Мӧд ногӧн эз вӧвлы дай оз ло. Идеология боксянь, дерт, миян некутшӧм сетчӧмъяс оз вермы лоны.

Ӧтилаын ми гижлім „бытӧвӧй“ гижӧдъяс сетӧм йылысь. Ми гижлім, мися, гижӧдъястӧ „бытӧвӧй“ улад дзебӧмыд дзик жӧ чорыд зэрысь ичӧтик коз пу улӧ дзебсьӧм кодь. Мися, асьным чайтам, миянӧс оз зэр, а збыльысьсӧ эськӧ ӧти сунистӧг нин кӧтӧдӧма. Ми вайӧдлім сэтчӧ фактъяс.

Сы вылӧ воис миянлы ӧти гижны босьтчыссянь письмӧ. Сійӧ гижӧ: оз жӧ пӧ позь не гижны бытӧвӧй произведенньӧяссӧ. „Бытӧвӧй“ улас миян гижысьяс сюйӧны став гижӧдсӧ, позьӧ кӧть оз. Ми юалам тайӧ ёртыслысь — мый бурыс садь быртӧдз чиктывны вуграсьӧм вылӧ, тшак вотӧм вылӧ, либӧ гижны мӧс видзӧм йылысь? Кутшӧмкӧ идея эм абу сэтшӧмторъяссӧ гижигӧн непӧштӧ гижӧдас, а весиг юрас авторыслӧн? Куш тшак вотӧм йывсьыд либӧ мӧс видзӧм йывсьыд гижигӧн мыйкӧ бурсӧ ми сетам огӧ лыддьысьлы, кыскам огӧ сійӧс мыйӧкӧ кӧть? Огӧ, дерт. Мый морла сы йылысь гижнысӧ, ми юалам гижысьяслысь. Либӧ овлывлӧ — ми сьылам долыда вӧрын („парма шӧрын“) олӧм йылысь. Артмӧ сідзи, быттьӧ коми мортлы вӧрын сэтшӧм лӧсьыд овны, сыысь лӧсьыдыс оз нин тӧр. Вайӧ нӧ пӧ инӧ нэмын вӧрын оламӧ — со кутшӧм моральыс сэтшӧм гижӧдъясад. Вермам-ӧ ми, пролетариат нога гижысьяс, видзны „пармаын“ став сэтчӧс „бурнас“ коми мортӧс? Быдӧн шуасны — огӧ.

Колӧ кужны сетны бытӧвӧй гижӧдъястӧ сідзи, мед лыддьысьлӧн коли жӧ мыйкӧ сьӧлӧмас. Коми йӧз бытын зэв на уна важ колясыс, выльыс этша на пырӧма. Оз ков гижысьлы сетны бытсӧ объективнӧя, на пӧ видзӧдлӧй. Колӧ, мед лыддьысьыс аддзис: бур али лёк сэтшӧм-татшӧмторйыс бытас пролетариат идеология боксянь. А тайӧторйыс и оз тырмы уна коми авторъяслӧн. Со мыйӧ ӧд ми синам бытӧвӧй произведенньӧястӧ гижӧмын. Вайӧдлам татчӧ Ичӧт Иванлысь „Масленича“ („Ордым“ тавося 4ʼ нумерын). Тайӧ бытӧвӧй висьт. Моральыс висьтас татшӧм: эн праздничайт масленича, сійӧ лёктор вайӧ. Тайӧ бур. Сӧмын Ичӧт Иван вывті нин нюжӧдчӧма, уна лишнӧй сюйӧма висьтас. Сійӧ жебмӧдӧ висьтсӧ.

Быдтор, тшӧтш и быттӧ петкӧдлігӧн колӧ гижны Шыладорса Миш тшӧктӧм ногӧн. Сійӧ ёна на паськыда (дай веськыда) босьтӧ художествоа литератураад могъяссӧ. Шыладорса Миш тшӧктӧ:

Кад нин ӧд, ёртъясӧй, мир тырӧн лолыштны!

Дзик коми мӧвпъяссӧ стенланьӧ волыштны...

Сьӧлӧмсянь горӧдны:

— Видза ов, СССР!

Видза ов, вит йыла гӧрд кодзув!..

Му пасьта йӧгзьы, гӧрд биӧн сот!

Уджалысь йӧзлысь сьӧлӧмъяс ӧзт,

Косясьны озыркӧд вын содты водзвыв.

(„Уджалысь йӧзлӧн ас муыс — Мир“)

Коми художествоа литература ӧні кайис тӧдчана выйӧдз уджалысь йӧзлысь культурасӧ кыпӧдӧмын. Войдӧр коми художествоа литератураыд ещӧ нин этша вӧлі, дай абу паськыда вӧлі пырӧма йӧз пӧвстас. Ӧнія кадын коми литература, сы пиысь медъёна пролетариат нога литература мунӧ медводдза радъясын культура уджын, литература бердӧ матыстчысьыд уна нин. Дай лыддьысьыдлӧн корӧмъясыс художествоа литература бердад качество боксяньыс кыптӧны. Сідзкӧ, ӧнія кадӧ ещӧ нин ёна колӧ быд пролетариат нога гижысьлы зільны бур литература лӧсьӧдны.

Мед литератураыд збыль вӧлі коми крестьянаӧс социализмӧ мунны чуксалана да отсалана торйӧн. Тайӧ могсӧ колӧ кутны быдлунъя уджаныс быд пролетариат нога коми гижысьлы. Сідзи сӧмын ми вермам унджык дай ӧддзӧдӧмӧн сетны пролетариат нога художествоа литературатӧ.