Вӧдитӧй унджык картупель

by Исаков В. А.

Картупель вӧдитӧмыд — быттьӧ ӧти шеп быдманінын куим шеп быдтӧм.

Проф. Прянишников.

Медбӧръя воясын миян уна крестьяна нин казялісны кутшӧм ыджыд бур овмӧслы сетӧ картупель вӧдитӧм. 1918–1919 воясӧ миянӧ мукӧдлаысь няньтӧ вайӧмысь дугдылісны. Сэки уналаын лои тшыгъявны. Зӧвсьӧрт вӧлӧсьт улын (Емдін уездын), агрономъяс висьталӧм кузя, тшыг воясӧ ёна босьтчисны картупель вӧдитӧмӧ. Сы вӧсна Зӧвсьӧрт вӧлӧсьтувса крестьяна сьӧкыд воясӧ, мукӧд волӧсьтъяс серти, кокниа вуджисны.

Уна картупель вӧдитӧмлысь бурлунсӧ важӧн нин тӧдмалісны рытыввыв государствоясса крестьяна. 1910 воын налӧн вӧлі пуктӧма картупельсӧ быд сё десятина му пиысь:

Голландияын — 25,4 десят., урожайыс быд десят. 1185 пуд.

Германияын — 16,6 « « « « 900 «

Англияын — 11,2 « « « « 908 «

Австрияын — 10,3 « « « « 683 «

Францияын — 9,8 « « « « 600 «

Венгрияын — 5,2 « « « « 500 «

Европ. Россияын 3,9 « « « 423 «

Татысь ми аддзам: картупель улын миян (Европ. Россияын) вывті на этша му вӧдитӧны, дай урожайыс, йӧзын серти, зэв на ичӧт. Тӧдмалӧм серти, миян Россияын картупель воӧ быд морт вылӧ 9–15 пудйӧн, Германияын воӧ 50 пудйӧдз.

Германияын кымын ичӧт овмӧс, сымын унджык му вӧдитӧны картупель улын. Этшаджык муа крестьянин джын мусӧ кӧдзӧ картупельӧн. На моз жӧ, ӧні и миян крестьяна кутісны уна картупель вӧдитӧм бердӧ кутчысьны. Германияын моз жӧ, картупельӧ медъёна кутчысьӧны этшаджык муа крестьяна, кодъяслӧн ас няньныс оз тырмы во гӧгӧр кежлӧ.

Картупель вӧдитігӧн ми босьтам пӧтӧссӧ, нянь быдтас серти, куим пӧв унджык. Босьтам видлӧг вылӧ ӧти десятина му да видзӧдлам, мыйта сэтысь локтӧ нянь, мыйта сылӧн лоӧ пӧтӧсыс. Сыкӧд тшӧтш видзӧдлам картупельлысь пӧтӧслунсӧ:

	Сю	Картупель	Кымын пӧв унджык
Урожай ӧти десятинаысь	100 п.	1200 пуд.	12
Картупель пызь (кракмал)	65 «	240 «	3,7
Азотатор	11 «	24 «	2,1

Тыдалӧ таысь — уна картупель вӧдитӧмнад тай миян няньыд гортад локтӧ. Оз тай ков вӧлӧм сійӧс ылысь корсьнытӧ.

Дерт, картупель вӧдитігӧн вынтӧ ассьыд да вӧлыдлысь куим кымын пӧв унджык, нянь быдтас сертиыд, лоӧ пуктынытӧ. Сы пыдди ӧд куим пӧв жӧ унджык и добраыс локтӧ.

Картупель улӧ мусин.

Мусинмыс картупельлы колӧ рӧшкыдджык. Рӧшкыдджык мусинмӧд бурджыка ветлӧ сынӧд. Сэні кокниджыка быдмӧ да паськалӧ ачыс картупельыс. Рӧшкыд муыд чорыд му дорысь шоныдджык. Сы вӧсна и сэні быдсикас быдтасъяс ӧдйӧджыка да бурджыка быдмӧны.

Медбура картупель быдмӧ сёй сора лыа му вылын. Вывті лыаа му да вывті сёйӧда му картупельлы абу зэв бур. Лыаа мусьыд выныс вывті ӧдйӧ мыськассьӧ, вошӧ, кӧть вынсӧ мыйта сэтчӧ сюй. Сэсся лыаа муыд косьмӧ зэв ӧдйӧ. Сёйӧд мусинмын выныс эськӧ унджык, да лёка сынӧд ветлӧмысла да кӧдзыдысла сійӧ сідзи и вошӧ сэні. Дерт, водзвыв ёна куйӧдалӧмӧн да известкаалӧмӧн позьӧ и сёйӧд мутӧ бурмӧдны. Сэки картупельыд быдмас и сэні.

Сёянторйыс картупельлы, нянь быдтаслы серти, унджык колӧ. Нянь быдтасъяс быдмӧм вылас вынсӧ гожӧмбыдӧн босьтӧны лун 40–45 кымын, а картупельыд — 60–70 лун. Сы вӧсна картупельлӧн урожайтӧм воыд шоча овлывлӧ.

Картупель мутӧ колӧ ёна куйӧдавны. Сэки бур урожай воас. Куйӧд кындзи, картупельлы зэв лӧсялӧ пӧим. Пуктан кӧ пӧимтӧ картупель муад быд сё квадрата сыв вылӧ пуд куим кымын, куйӧдыд сӧмын джын мында ковмас.

Кутшӧм переменаӧ пуктыны картупель.

Куим переменаӧн му вӧдитігӧн картупельтӧ медбур пуктыны ид подулӧ (ид босьтӧм бӧрын мӧд вонас).

Ӧні ми став куйӧднымӧс петкӧдам ид кӧдза улӧ. Первой вонас, ид быдмигӧн, куйӧд оз на вермы бура сісьмыны. Гожӧмбыдӧн, ар кежлӧ, сійӧ, дерт, сісьмыштас нин, да идлы зэв этша на сюрӧ. Идйыдлы ӧд выныс колӧ медсясӧ воддза гожӧм джынъяс на, розъявтӧдзыс. Сы бӧрын сійӧ вермӧ бергӧдчыны зэв этша вынӧн. Мӧд вонас кӧ сійӧ жӧ му вылас пуктан картупель, зэв на бур урожай вермас воны: унджык куйӧд выныс картупельлы мунас.

Тадзи кӧ кутан уджавны, картупель бӧрын бурджык му вылӧ позьӧ ид кӧдзны мусӧ куйӧдавтӧг. Дай коймӧд вонас на сэні вермас бур анькытш воны, пӧимӧн кӧ мусӧ неуна вынсьӧдыштан. Анькытш бӧрын сэсся тайӧ мусӧ ковмас ёна вынсьӧдны нин: кольны сійӧс коськӧм улӧ, дай бура куйӧдавны. Сэки мусӧ вӧдитны позьӧ со кутшӧм ногӧн: медводдза восӧ — коськӧм, куйӧдалӧмӧн; мӧд во — сю (рудзӧг); коймӧд во — картупель, арын куйӧдалӧмӧн, либӧ позьӧ картупельсӧ пуктыны уль куйӧд тулыснас петкӧдӧм бӧрын; нёльӧд во — ид; витӧд во — анькытш. Тадзиӧн му уджалӧмыд лоӧ вит переменаа. Кытӧні оз кутны анькытш вӧдитны, позьӧ заводитны и нёль переменаӧн му уджалігӧн картупельтӧ пуктыны.

Унджык муа овмӧсъясын, либӧ кытӧні вермӧны ӧдйӧ выль му вӧчны, позьӧ картупельтӧ пуктыны 6–7–8-переменаӧн му вӧдитӧмӧн. Сэки со нин кыдзи лоӧ вӧчны: медводдза во — коськӧм; мӧд во — сю; коймӧд во — картупель; нёльӧд во — ид, турун кӧдзӧмӧн; витӧд да квайтӧд воясын — турун; сизимӧдын — шабді либӧ зӧр, позьӧ и ид. Тайӧ лоӧ сизим переменаӧн му вӧдитӧм.

Кӧні велалӧмаӧсь уна шабді вӧдитны, позьӧ шабді бӧрын, кӧкъямысӧд вонас, кӧдзны зӧр. Тайӧ лоӧ кӧкъямыс переменаа му уджалӧм.

Сизим либӧ кӧкъямыс переменаӧн уджалігӧн мутӧ лоӧ вынсьӧдны кыкысь: коськӧм улӧ — куйӧдӧн, сэсся картупель улӧ — куйӧдӧн, либӧ куйӧдӧн да пӧимӧн.

Квайт переменаӧн позьӧ со кыдзи уджавны: ӧти во — коськӧм, мӧд во — сю, коймӧд во — картупель, нёльӧд во — ид, витӧд во — бобӧнянь, квайтӧд во — шабді либӧ зӧр.

Ӧткымынлаын картупель пуктӧны коськӧм вылӧ: керӧны сэтысь сю кӧдзтӧдз. Бур воясын, кузь да шоныдджык гожӧмъясын, дерт, гашкӧ коркӧ нин шочиника бура воас картупельыд сю кӧдзтӧдзыд. Сӧмын унджыкысьсӧ миянын, Коми муын, коськӧм вылад картупель ни, сю ни бурджык урожайсӧ оз вайлыны. Медся бур сютӧ кӧдзны «Илля лун» гӧгӧр, а сэк кежлӧ картупельыд ӧд зэв на шоча буратӧ быдмылӧ. Кутан кӧ виччысьны коськӧм вывсьыд картупельлысь бура воӧм, сютӧ лоӧ кӧдзны сёрӧн. Сійӧ бара жӧ сюлы абу бур. Дерт, этша муалы жаль коськӧмсӧ тыртӧмӧн кольны. Сідзкӧ, сэтчӧ позьӧ кӧдзны вика либӧ анькытш зӧр сорӧн, скӧтлы вердӧм вылӧ. Тайӧ быдтасъясыс сютӧ кӧдзтӧдз удитасны уна бур вайны.

Картупель улӧ муыс колӧ небыд.

Картупель артмӧ небыд му вылын. Картупель улӧ мутӧ, мед небыдджык лоас, колӧ гӧрны арсянь. Колӧ гӧрны пырысьтӧм-пыр, мый му вылас вӧлі кӧдзӧма, сійӧс идралӧм мысти. Сэки гӧрӧны ляпкыда. Сэсся сідзи пинёвттӧг (агсавтӧг) кольны. Мӧдысьсӧ гӧрны сёрӧн арын дзик нин лым усьӧм водзвылас; гӧрны джуджыда, вершӧк З½–4 судта. Бара жӧ пинёвттӧг кольны. Сідзи кык пӧв гӧрӧмнас сійӧ муыс куйлӧ тӧвбыд.

Кымын джуджыда гӧран мутӧ, сымын бур. Сӧмын войдӧрсӧ кӧ абу джуджыда гӧрӧма, ӧтпырйӧн ыджыда гӧрӧм джудждӧдӧмысь колӧ видзчысьны, мед мусинмыс оз вынтӧммы уна пӧтшва му лэптысьӧмнас. Бур эськӧ вӧлі — ид либӧ сю кӧдзӧм водзвылын кӧ бӧрӧзда пыдӧссӧ рӧшкӧдыштан бӧрӧзда джудждӧдан гӧрйӧн (почвоуглубителем). Сэки тайӧ няньяс босьтӧм бӧрас мутӧ позьӧ вӧлі повтӧм пырысьджык гӧрны джуджыдджыка.

Кутшӧм картупель босьтны кӧйдыс вылӧ? Тшӧкыда-ӧ пуктыны?

Медбур да медся надейнӧ кӧйдыс вылӧ босьтны шӧркоддьӧма картупель. Колӧ пуктыны сійӧс визьысь визьӧ 12–16 вершӧка коластӧн, визьясас картупельысь картупельӧдз кольны костсӧ 8–12 вершӧк. Гырысьджык картупель кӧ лоӧ босьтӧма кӧйдыс вылад, колӧ пуктыны сійӧс шочджыка: визь коластъяссӧ кольны аршынӧдз. Посни картупель кӧ пуктан, сэки колӧ тшӧкыдджыка пуктыны: визьысь визьӧ 12 вершӧка коластӧн, визяс картупельысь картупельӧдз 6–8 вершӧка коластӧн.

Картупельтӧ пуктытӧдзыс колӧ нырсьӧдны, сэки сійӧ пуктӧм бӧрас ӧдйӧджык петас. Сӧмын оз ков сетны ныръясыслы кузя быдмыны: кузя кӧ быдмасны, пуктігад вермасны чегъясьны. Сэки бур пыдди унджык лёк лоӧ.

Нырсьӧдӧм вылӧ картупельтӧ, пуктытӧдзыс вежон кык кымын войдӧр, колӧ петкӧдны шоныд да югыд керкаӧ. Сэні зэв вӧсньыдика разӧдны джоджас. Разӧдны джоджад (позьӧ и ляпкыдик ящикъясӧ) колӧ ӧти судтаӧн. Кызджыка кӧ разӧдан, улыс картупельясыслӧн петасны кузь да вӧсни ныръяс, пуктігас оръясясны, чегъясясны.

Бура нырсьӧдӧм картупельлӧн коръясыс мича шоныд поводдяӧ, пуктӧм бӧрас, вермасны петны лун дас, дас вит мысти. Нырсьӧдтӧм картупельлӧн кор мыччысьтӧдзыс мукӧддырйи кольӧ вежон нёльӧдз кымын либӧ ещӧ унджык.

Картупель миян пуктӧны: плугйӧн либӧ гӧрйӧн гӧрыштӧм пласт бокӧ (гӧрӧм костӧ); зырйӧн либӧ киӧн кодйыштӧм гуӧ. Уна картупель вӧдитысьяс медтшӧкыда пуктӧны гӧрӧм костӧ.

Лыа муяс вылӧ картупель бурджык пуктыны пыдӧджык, а сёй му вылӧ — вылӧджык. Некор оз ков пуктыны картупельтӧ бӧрӧзда пыдӧсӧ. Сідз кӧ пуктан, картупель улад небыд муыс ньӧти оз ло. Му вылын вӧдитігӧн вывті вылӧ картупель пуктӧмыд абу бур: мусӧ пинёвтігӧн (агсалігӧн) картупельыд вермас перйыссьыны.

Медбур картупельтӧ пуктыны вершӧкӧн-джынйӧн пыднаӧ кымын. Сёй сора лыаа град вылӧ, дерт, позьӧ пуктыны вершӧк джын либӧ вершӧк пыднаӧ кымын, картупель коластъястӧ кӧ пинёвтӧм пыдди кӧсъян рӧшкӧдны коканӧн.

Гӧрӧм костӧ картупельтӧ оз быд гӧрыштӧм бӧрын пуктыны. Сідзи пуктӧмӧн сійӧ вывті тшӧкыд лоӧ, он вермы мӧдысь бугритны (окучивайтны) вӧла мудъянӧн. Медся бур картупель пуктыны кыкысь гӧрыштӧм бӧрын коймӧдас. Со кыдзи: ӧтчыд гӧрыштан да сэсся пуктан сюйыштӧмӧн гӧрыштӧм му пласт бокас картупель; мӧдысь гӧрыштӧмӧн тыртан пуктӧм картупельсӧ, коймӧдысь гӧрыштан пуктытӧг. Тадзисӧ со ми, картупельсӧ пуктӧм бӧрӧзда бӧрад, кыкысь нин гӧрыштім. Ӧні гӧрыштам коймӧдысь, да тайӧ бӧрӧздаас и бара пуктам картупельтӧ. Сэсся бара кыкысь прӧста гӧрыштам, сідзи водзӧ.

Кутшӧм кадӧ пуктыны картупель.

Кӧдзыд муын картупель оз быдмы. Сы вӧсна сійӧс водз пуктыны оз ков. Вывті кӧ водз пуктан, быдмӧм пыдди, картупельыд вермас сӧмын сісьмыны. Медбур картупель пуктан кад муыс буракодь нин шоналӧм да косьмыштӧм мысти. Миянын картупель пуктыны заводитӧны ид кӧдза бӧрын. Косджыкинъясӧ да лыа муяс вылӧ пуктысигӧн тайӧ кадыс медлада. Сёй мусин вылӧ колӧ пуктысьны сёрӧнджык. Вывті ёна пуктысьӧмсьыс сёрмӧдчыны оз жӧ позь. Сёрман кӧ да шоныд, кузь тувсов лунъяссӧ зевайтан, — бӧрти арын бергӧдны сійӧс он нин вермы. Мукӧд воясӧ ӧд кӧнъясӧкӧ картупельыд кынмывлӧ нин «Илля лун» гӧгӧр. Водз пуктӧм картупельясыд сэк кежлӧ ёнӧсь нин лоӧны, ёнджыка вевъяласны быдмыны. Сёрӧн пуктӧм картупельясӧс быдмӧмсьыс кӧдзыдъяс торкӧны.