Велӧдӧм кыдзи колӧ вӧдитчыны кутшӧмкӧ ногӧн тӧдлытӧг ӧдйӧ кулысьяскӧд

by Попов Андрей Ефимович

ВЕЛӦДӦМ
Кыдзи колӧ вӧдитчыны кутшӧмкӧ ногӧн тӧдлытӧг ӧдйӧ кулысьяскӧд

1) Регыдджык колӧ юӧртны медматыс лекарӧс. 2) Оз ков ветлыны унаӧн шой гӧгӧр, а регыдджык и лӧсьыда нуны сійӧс сэтшӧминӧ, кытӧн этшаджык йӧз, кутігтыр юрсӧ сылысь вылынджык. 3) Ӧти кулӧм морткӧд вӧдитчыны тырмас нёль мортлы, кодъяс Енмысь полӧм кузя лӧсьӧдчасны сы гӧгӧр бергавны; а мукӧдъясӧс быдӧнӧс ылыстны, и 4) Лекар вотӧдз со кыдз колӧ вӧдитчыны морткӧд сійӧс видзӧм понда:

І. Вӧйысьяскӧд.

1) Лэптӧм вӧйысь мортӧс некутшӧм ногӧн оз ков быгльӧдлыны бӧчка вылын, ни кияс вылын, ни вольпась выв дӧра вылын, и оз ков бергӧдлыны увлань юрӧн, сійӧ ӧд зэв омӧль; а сӧмын копыртмысьт этшаник юрсӧ водзвыв, весавны сылысь чужӧмсӧ, вомсӧ и ныр розьяссӧ няйтысь и нильясысь и регыд нуны матысджык и шоныдджык керкаӧ, шоныд жырӧ (горничаӧ), кутігтырйи юрсӧ сылысь вылын и чужӧмсӧ вевттьытӧг.

2) Пӧрччыны сы вылысь кӧтасьӧм паськӧмсӧ, чышкыны яйсӧ кос и шонтӧм кузьчышъянъясӧн, а бурджыка нойторъясӧн, пуктыны веськыд бок вылас жыр шӧрын (горнича шӧрын) лӧсьӧдӧм и шонтӧм вольпась вылӧ, сідзи, мед юрыс и морӧсыс куйлісны этша вылынджык кынӧмсьыс.

3) Топӧдлыны и зыравны кынӧмсӧ вывлань, польдӧма кӧ сійӧ.

4) Зыравны став яйсӧ эшкын улын шонтӧм нойторъясӧн, а кипыдӧсъяссӧ и кокпыдӧсъяссӧ зуясӧн, пуктӧмӧн бокъяс улас и кокъяс костас пӧсь ва тыра и зэлыда тупйӧдалӧм кукшунъяс, а лӧсьыдджыка ӧш гадьяс. А эм кӧ пеннӧй прӧстӧй вина, сэки шонтымысьт сійӧ вина, кӧтӧдлыны нойторъяс и зыравны став яйсӧ, а мед зэв морӧспань увсӧ.

6) Матыстлыны ныр дінӧ нашатырнӧй спирт, либӧ зыртӧм крен, либӧ вундалӧм лук, и гильӧдны бордторйӧн вом пытшсӧ кыв вуж гӧгӧрыс.

7) Пуктавны клистиръяс дэбыд ваысь, коді сорлалӧма кык пань тыр винакӧд, либӧ мыйкӧ мында нашатырнӧй спирткӧд.

8) Яй зыралӧмъяс и мукӧд отсасьӧмъяс нюжӧдны позяс час вит либӧ квайт, и пондас кӧ вӧйӧм морт ловзьыны и кызӧктывны, сэки кисьтавны сылы вомас кымынкӧ войт чай либӧ дэбыд ва, ичӧтика сорлалӧмӧн винакӧд, либӧ водкакӧд, либӧ гопманскӧй войтъяскӧд, и кутны шоныдджыка; унмовсьӧм да самӧй узьӧм сетас сылы вын.

Вӧйпӧдӧм. А кыдзи сэтшӧм шудтӧм ногъяс унджыкысь лолӧны накӧд, кодъяс оз кужны варччыны, сы понда быдсӧнлы колӧ велӧдчыны варччыны.

ІІ. Кынмӧмъяскӧд.

1) Пыртны колӧ кынмӧм мортӧс оз шоныдӧ, а кӧдзыд жырӧ (горничаӧ), мед зэв ылыстӧмӧн сійӧс ломтӧм пачысь.

2) Пӧрччӧдны сійӧс, видзчысьӧмӧн вундымысьт сы вылын паськӧм, и пуктавны яй гӧгӧрыс ӧти чужӧмсьыс кындзи лым, либӧ торъясӧ жугӧдлӧм йи, либӧ пуктыны яйсӧ кӧдзыд ва тыра ыджыд ворйӧ, оз ков сӧмын вевттьыны ванас чужӧмсӧ, а лэптыны юрсӧ вылӧджык.

3) Кор лым либӧ йи кынмӧм морт яй вылын пондас сывны и кучик васьыс гӧрдӧдны, сэки, лэптымысьт ва пытшкысь, либӧ босьтмысьт лым и йи, пуктыны кӧдзыд вольпасьӧ сійӧ жӧ ыркыд жырын, и нюжӧдны зыралӧм кӧдзыд ваӧн нойторйӧн, пондасны кӧ лы-яй торъясыс нюклясьны, сэки косьтымысьт яйсӧ, зыравны сійӧс, кокньыдика шонтӧм нойторъясӧн.

4) Сэк жӧ пӧльтны вомас (воздук), пуктавны клистиръяс ваысь и выйысь, кӧтӧдӧмӧн небыд тшак кӧдзыд ваӧн, либӧ водкаӧн, пыдзравны сійӧс и войтӧдлыны морӧспаньсьыс улӧджык.

5) Надзӧникӧн вайӧдмысьт кынмӧм мортӧс ас садяс, кисьтыштны сылы вомас кымынкӧ войтӧн дэбыд ва либӧ чай, ичӧтика сорлавмысьт винакӧд либӧ водкакӧд, сэсся петкӧдны сійӧс, буретша шоныд жырӧ, либӧ пуктыны ичӧтика шонтӧм вольпасьӧ, и сідзи этша-этшаӧн велӧдны сійӧс шоныдӧ.

Вӧйпӧдӧм. Зэв кӧдзыд дырйи оз ков унмовсьны, а мед зэв сэк жӧ оз ков ёна кодзӧдсьыны винаӧн.

ІІІ. Кольмӧмъяскӧд либӧ пӧдӧмъяскӧд тшыкӧм сынӧдысь.

1) Сэтшӧм йӧзӧс регыдджык петкӧдны ывлаӧ и пуктыны найӧс мышку выланыс лэптыштӧмӧн юрсӧ.

2) Разьны паськӧмсӧ кушӧдӧммысьт голясӧ и морӧссӧ.

3) Пызйыны чужӧмсӧ и морӧссӧ кӧдзыд ваӧн, прӧстӧйӧн либӧ уксус сорӧн.

4) Кӧтӧдлыны либӧ киськавлыны юрсӧ кӧдзыд ваӧн, либӧ пуктавны сы гӧгӧр лым либӧ йиторъяс.

5) Пуктавны клистиръяс ваысь уксус сорӧн.

6) Зыравны яй нойторъясӧн либӧ зуясӧн, ныр дінас вайӧдлыны ён уксус, нашатырнӧй спирт, и мукӧд сэтшӧм торъяс.

7) Пӧльтны вомас (воздук).

8) Кор висьысь воас ас садяс, сетавны сылын юны ва уксус сорӧн, ӧтик кылӧн, сідз жӧ сыкӧд вӧдитчыны, кыдз и код морткӧд.

Вӧйпӧдӧм 1. Оз ков пӧдлавны пачлысь труба, кытчӧдз сэтӧн эм кӧть ичӧтик сэрапомтор, сідз жӧ оз ков пыртлыны оланінӧ шомъяс, тшын кӧ петӧ наысь и абу на кӧ найӧ помӧн сотчӧмаӧсь; оз ков узьлыны сэтшӧм жыръясын, кодъяс неважӧн на мавтӧмаӧсь выя мичӧдчанторъясӧн.

Вӧйпӧдӧм 2. Мед эськӧ (помӧн) тӧдны, тшыкӧма абу кутшӧмкӧ улынінъясын сынӧд (сынӧд либӧ воздук), кытчӧ колӧ лэччыны, кыдз важӧн пӧдлалӧм кӧбрегын, джуджыд гуын, юкмӧсын (ӧшмӧсын), либӧ ортсыасянінын, надзӧникӧн колӧ лэдзны сэтчӧ ӧзтӧм сись, и кусӧ кӧ сійӧ, сэки веськыда позяс тӧдны, мый сынӧд сэтӧн абу дзоньвидза. А весалӧм вӧсна колӧ сэтчӧ шыбитны ӧзтӧм идзас кӧртӧд, либӧ кисьтны кӧдзыд ва; а бӧрти, босьтмысьт вомад уксусӧн кӧтӧдӧм тшактор, либӧ кӧртавмысьт ныр и вом сідз жӧ уксусӧн кӧтӧдӧм чышъянӧн, позяс сэтчӧ лэччыны нинӧм повтӧг.

ІV. Ӧшӧдчысьяскӧд либӧ джагӧдчысьяскӧд.

1) Пыр босьтны голясьыс пекля-кӧвсӧ (мый вылын ӧшӧдчӧма), видзчысьӧмӧн мед эськӧ оз усь морт.

2) Петкӧдны мортӧс ывлаӧ и пӧрччӧдмысьт пуктыны вылӧ юрнас.

3) Пызйыны чужӧм и морӧс кӧдзыд ваӧн, кисьтны сійӧс юр вылас, либӧ юр гӧгӧрыс пуктавны лым либӧ йи, сідз жӧ пуктавны голя гӧгӧрыс кӧтӧдӧм кӧдзыд ваӧн уксус сорӧн кузьчышъянъяс.

4) Зыравны пельдінъяссӧ уксусӧн либӧ нашатырнӧй спиртӧн, вайӧдлӧмӧн сійӧс ныр дінас.

5) Пӧльтны вомас ас ловнад.

6) Пуктавны клистиръяс ваысь и уксусысь.

7) Зыравны нойторъясӧн и зуясӧн став яйсӧ, а мед зэв морӧс, мышку, кипыдӧсъяс и кокпыдӧсъяс.

8) Кор воас ас садяс и вермыны кутас ньылыштавны, кисьтавны сылы (вомас) пань тырӧн дэбыд ва, либӧ чай уксус сорӧн.

V. Гымӧн либӧ чардӧн виӧмаяскӧд.

1) Керкаын виӧмӧс петкӧдны ывлаӧ, и пӧрччӧдмысьт пуктыны мышку вылас лэптӧмӧнджык юрсӧ.

2) Пуктавны став яй гӧгӧрыс, юрсьыс и чужӧмсьыс кындзи, выль уль му, либӧ пу йылысь коръяс.

3) Кӧтӧдлыны юрсӧ кӧдзыд ваӧн уксус сорӧн; пӧльтны вомас (воздук), зыравны пельдінъяссӧ летучӧй спиртӧн и вайӧдлыны сійӧс ныр улас.

Вӧйпӧдӧм. Гымалігӧн колӧ пӧдлавлыны керкаясын став ӧшиньяс, ӧдзӧсъяс и пач трубаяс; му вылын либӧ туйын оз ков сайӧдчыны пу улӧ, а бурджык кольччыны зэр улын пуксиг либӧ водіг; сідз жӧ вӧвъясӧн мунысьяслы сійӧ кадӧ ӧдйӧ оз ков ветлыны.

VI. Кулысьяскӧд усьӧмысь либӧ доймӧмысь.

1) Мед зэв бур вир лэдзны, лоас кӧ кужысь.

2) Кӧтӧдлыны юрсӧ кӧдзыд ваӧн.

3) Пызйывлыны чужӧмсӧ ваӧн и уксусӧн.

4) Доймӧминъяс мыськавны вина и уксус сора ваӧн.

5) Ныр дінас вайӧдлыны ён уксус либӧ нашатырнӧй спирт.

6) Пӧльтны вомас ас вомсьыд, и пуктавны клистиръяс дэбыд ваысь, пу вый сорӧн и солӧн.

7) Зыравны зуясӧн кипыдӧсъяс, кокпыдӧсъяс и мышку кузяыс.

VІІ. Куланторъясӧн кувтӧдӧмъяскӧд.

Кор дзоньвидза мортӧс кутшӧмкӧ сёян либӧ юан бӧрын кутас ӧтпырйӧн гудыртны, ёна восӧдны, либӧ кынӧмсӧ орӧдны и висьӧдны, сэки артавны позяс, мый сюри сылы пытшкас кутшӧмкӧ кулантор. Сэки колӧ сетавны сылы унджык юны ӧнія лысьтӧм дэбыд йӧв, либӧ дэбыд ва майтӧг сорӧн, либӧ зӧрӧн пузьӧдӧм ва, и сійӧясысь пуктавны клистиръяс сэтчӧдз, кытчӧдз кынӧм висьӧм и орӧдӧм дугдас, а куланторйӧн кувтӧдӧмӧс кӧ кутас восӧдны, сійӧ бурджык на. А тӧдан кӧ, мый сюри сылы мышьяк (еджыд пызь), сулема и мый-либӧ ыргӧн, сэки ӧнія лысьтӧм йӧв кындзи зэв бур сетавны сылы выль колькъясысь еджыдсӧ, йӧлын либӧ дэбыд ваын гудралӧмӧн, сідз жӧ сакар сора либӧ ма сора ва. Дурманысь, беленаысь и мукӧд дурмӧдан турунъясысь колӧ сетавны сылы юны ва уксус сорӧн, либӧ лимон ликӧд, либӧ лӧз йӧвва, а юр кӧтӧдлыны кӧдзыд ваӧн.

Вӧйпӧдӧм. Нинӧм оз ков сёйны и юны тӧдтӧмӧс, либӧ дзуглясянторъясӧс, тшакъяс вотны видзчысьӧмӧн куланаясысь; оз ков пуны и дыр видзны солаӧс, шомаӧс и сылаӧс, омӧля озысялӧм либӧ дзик озысявтӧм (ыргӧн) дозмукын.

VIII. Ёна сотчысьяскӧд (биӧн либӧ пуан ваӧн).

Сотчӧм мортӧс пуксьӧдны пельсаӧ дэбыд йӧв сора ва пытшкӧ, а абу кӧ пельса, кисьтавны сійӧс пызьӧн, либӧ гӧгӧрыс пуктавны хлопчатӧй бумага; либӧ выль мӧс куйӧд, а кутшӧмкӧ ӧти тор кӧ сотчӧма, кӧтӧдны сійӧс чернилаӧн, либӧ кӧртавны выль зыртӧм картупельӧн, либӧ кольк пытшкысь еджыдсӧ, выйӧн сорлалӧмӧн.

ІХ. Курччӧмаяскӧд дур понмӧн либӧ кӧинӧн.

1) Мыськавны пыр дояинсӧ майтӧга ваӧн либӧ ёна сола ваӧн, либӧ кунваӧн, либӧ кудзӧн, а эм кӧ, кизьӧртӧм хлорнӧй извесьтӧн.

2) А виялан вирсӧ дояинсьыс нинӧкыдз оз ков сувтӧдны, и мырсьыны мед дояиныс эз бурд, а кытчӧдз позяс мед оліс сійӧ восьсӧн и ёнджыка ордіс. Но быдсяма кадын, колӧ мырсьыны кыдз сӧмын позяс регыдджык корны лекарӧс, коді вермас вӧдитчыны быдсяма бурторйӧн мортлысь лов мездӧм понда, кыдз вир лэдзны, сетавны лӧсялан зелляяс, и мукӧдторъясӧн видзны, кодъясӧс прӧстӧй морт оз вермы тӧдны.

Вӧйпӧдӧм. Видзчысьӧм могысь, оз ков нинӧм туйӧ эновтлыны весиг и зэв кокниа пон курччӧм.

* * *

Колӧ тӧдны. Мый тані гижӧма, и кыдз тшӧктӧма вӧдитчыны морткӧд, дерт сідз колӧ быдсӧн керны, кор ковмас кутшӧмкӧ тӧдлытӧг омӧльӧдз воӧм морткӧд вӧдитчыны, а ас юрсьыд и вежӧрсьыд нинӧм оз ков вӧдитчигад сорлавны и содтыны, а кутшӧмкӧ кывъяс кӧ татысь онӧ гӧгӧрвоӧ, сійӧс юалӧ тӧдысьяслысь, попъяслысь, лекаръяслысь либӧ сы велӧдчысьяслысь. Тайӧ велӧдӧм кузя кӧ пыр кутанныд вӧдитчыны, сэки унаӧс верманныд мездыны помӧн кулӧмысь. Но колӧ гӧгӧрвоны, мый омӧль лоӧм бӧрас кодкӧдкӧ, дерт регыдджык колӧ уськӧдчыны вӧдитчыны, уна кад кӧ ӧд кольӧ, сэки нинӧм нин он вермы керны и лекарӧн.