Аян-чорук - 2014, май. Европа (Чооду Кадыг-оол)
Аян-чорук - 2014, май. Европа. Ээлчеглиг аян-чоруктан илеткел.
Бо удаада чараш черлер, дыштанылга сурап чорбаан мен, а ажыл-херек аайы-биле каш чугула черлерге четкеним ол, беш-алды хонук дургузунда. Оон ыңай бо удаада дың кара чааскаан чордум, ынчангаш арай чааскаансыргай база чалгааранчыг болду.
Мырай хөктүг, хензиг черден озалдап калдым ышкажыл. Бажыңдан чадаг үнүпкеш, бир черге автобустапкаш, оон дүшкеш, улаштыр ужар-хеме өртээлинче такси дозуп тур мен. Доктаавазы-ла аттыг. Бир шак чыгыы достунганым соонда бир шаандагы чычаан турупкаш, аныяк оол биле уруг олурар, мени ап алды. Шуут каңгыргай чычаан, бо чоокта ындыг чөлдүр чычаан-даа көргеним сагынмайн-дыр мен. Ынаар-мынаар ээрге, дооза демирлери каңгырткайнып турар.
Бир көрүптеримге, орук билбес, сора халды берген болганнар, доктааткаш, дедир долганыр орук айыттым. Черле арай чиктиг чолаачы апарды. Эзирик бе дээрге, эзириксивес, чыт-даа чок, ол хиреде чиктиг. Ынчап чорааш, орук кыдыында бетонну уг-биле кыйбай үстүрдү. Сырбаш дидим, бампери, дугуйу та канчап барган, а болар хаайга-даа какпас, чүү-даа болбаан ышкаш улаштыр каңгырадыр-коңгурадыр халдып орлар. Ынчап чорааш, шагдааларга туттуруп алды, а мен акшам дүрген-не сунупкаш, барбам чүктээш, шошкуп чоруптум.
Улуг-орукка доктаар чычаан-даа чок, доозазы хииледир халдып эртип-ле турар. Ол аргажок изиг хүнде төндүр кылаштадым база шошкудум , 10 чыгыы километр боор ол. А ужар шагым шуут чедер деп барган, сөөлгү күжүм чыып тургаш, харын-даа каш минута артып каан турда маңнап кирдим.
БУДАПЕШТ
Билир боор силер, Будапешт дээрге, Венгрия деп чурттуң найысылалы. Баштай ынаар ужуп чоруптум. Чогум ол черже баар хереглел-даа чок турган, анаа-ла ол ынаар чиик өртектиг рейс бар боорга, ынаар ужупканым ол. Улаштыр демир-оруктаптар деп бодап. Чогум кол баар черим - Польшаның Варшава.
Ужар-хеме өртээлинге дүшкеш, демир-орук өртээлинче чоруур сорулгалыг мен. Метрога олуруптум. Оозу шала эргисимээр болду, шаандагы-ла хевирлиг.
Баштай демир-орук биледи садып аар херек. Ынчан, чоруур мурнунда ону интернеттен садып чадап каан мен, чурттар аразында поезд болгаш ындыг ирги бе. Демир-орук өртээли. Бетинде - чадаг-терге хөлезилээр автомат көстүп тур.
Чоок кавыда кудумчулар. Хаха, шаандагы икарустар мында ам-даа эңдере халчып турарлар чорду. Чүү боор, оларның алыс төрээн чурту бо ышкажыл - Венгрия. Кандыг-даа хевирлери бар, троллейбустар-даа, автобустар-даа. Биледим харын-даа садып алдым. Орай кежээ чоруур поезд кылдыр ап алдым, чүге дизе орукка удуп аар. Ол-даа болза аалчылар бажыңынче акшаны камнап аар.
Хондур соктаткаш, Варшавага даң бажында чедер.
Чаа, кежээге чедир ам-даа үе бар, ону ажыглап, бичии кайганыптар чоор бе...
Бо хоорайда кайда солун чүү барын билир эвес мен, анаа-ла Дунай хемче углай баар автобуска олуруптум.
Шагда, бичии тургаш, К.-Э. К. Кудажының чурттап кезип чорааш бижээн очерктерин номчаан болгай мен. Ол-даа ССРЭ үези диин.
Индияга чораанын, оон ыңай бо Будапештке чораанын бижээнин сакты-дыр мен. Будапештти "Беш-Бурган" деп "очулдуруп" турган ышкаш кижи (Буда+Беш).
Ук хоорай шак ындыг аттыг ийи кезектен тургустунган - Дунайның бир чарыындаазын Буда дээр, а өске чарыындаазын - Пешт.
Хемниң ол чарыынга четкеш, бир-ле бедигээштен кайганып тур мен. Көөрүмге, артымда дагда кедээр үнген кокпа орук-даа бар. Ында улус-даа кылаштажып турар. Сонуургап, ол дагже кылаштап үндүм-не. Шору кадыр болду. Шылап кааш, эртип бар чыткан оол биле уругдан айтырдым:
- Кырында чүү бар чол?
Орустар болду ышкал, улаштыр орусташтывыс:
- Цитадель.
- Ам-даа ырак бе?
- Таң ийнен.
Изии аттыг-ла хүн болду. Арай деп-ле кырынче үнүп келдим.
Цитадель деп аттыг шивээ бо ышкал. Төөгүлүг шивээ, 1853 чылдан бээр янзы-бүрү дайыннар дургузунда тулчуушкуннар болаага тургулаан. Туристер имилеме. Чадаг-даа, шак мындыг автобустарда-даа.
Долгандыр кылаштааш, шылап калдым. Улаштыр чоруптум.
Бир сонуургаан, барып көөр бодаан чүвем - ук хоорайны эштир черлери-биле алдарлыг дээр чоржук. Аржаан хевирлиг изиг, чылыг сугларда.
Арай ынаар-мынаар кылаштап, кайганып турумда, үем эвээжеп каан, ынаар кирип четтикпес ышкаш болдум.
Катап-ла демир-орук өртээли: Поездиде мен.Кушет (чыдар оруннарлыг) вагон. Россияда болза, купе вагонга дөмейсимээр ышкаш болду. Дөрт кижи чыдар 'өрээлдерлиг'. А "плацкарт" ышкаш вагоннар чок. Чугле бо кушет, оон олурар вагоннар, оон бирги класстың.
Ынчап чыткаш, дүн ортузунда шуут чык кылдыр удуп каап-тыр мен. Даң бажында бир ашактың алгырарындан оттуп келдим. Улуг үдекчи мени оттуруп тур-ла, поляк ашак, карактары шуут херлип каан, бодунуң дылында та чүү деп турар чүвези. Уйгум-биле база баштай аайын тыппайн бардым.
Оон харын кол утказы билдинди - хамык улус поездиден дүшкен, чүгле мен артып каан, а поезд ам бо дораан, шак бо минутада та кайнаар (депоже?) чорууру ол!!
Тааланчыг уйгумнуң харааданчыын.
Ам канчаар, буу-хаа четтинипкеш, үне халый бердим. Бир-ийи минутаның нүүрүнде поезд чорупту.
Дүне када Словакия таварыштыр эрткен бис.
ВАРШАВА
Дем чаа далашкаш, поездиге чунуп-даа албаан болгай мен, ынчангаш албан чери (эль баньо) херек апарды. Чанында метро доктаамы турган, ында албаннаар черни тып алдым.
Саат чок көрүнчүк баарынга туруп алгаш, арны-бажым чунуп, дижим чуп, салым чүлүп турдум. Инчеш бо хоорайга даргалар-биле ужуражылга боор, ынчангаш эде-хере тыртынып албаска талаар.
Артымда аштакчы кадай-даа кылаштап чоруп турар.
Кезек болгаш, доозупкан мен, чоттунуп алгаш, бар чыдырымга, демги аштакчы кадай бо келди-ле. Шуут алгы-кышкы чүве, кайгап каап-тыр мен.
Шупту сөстер бодунуң дылында. "Матка боска!" деп катап-катап алганып-даа турар. Оода орус дыл билир боор деп бодадым (чоокта чаа-ла ССРЭ-ниң чалгынының адаанга турганнар болгай), кайынам, билбес болду. Оон шалаже айтып, хыйланып тур. Аа, мен чунарымга, ында кезек суг төктү берген болду. Аа богда.
Мурнумда көрүнчүкте база суг дамдылары чаштай берген. Аа богда.
Буруум минниримге-даа хей. Та чүнү-чүнү чугаалап турар чүвези, чүгле чамдыызынды билдинер. Оода "Не розумию, пани" ("Силерниң дылын билбес мен") дээримге, удур чемелээр:
- Ол багай-дыр, чүге билбес кижи сен?
- Мында чүгле чаңгыс хонук чор мен, чуртуңардан инчеш дораан чоруур мен, ынчангаш дылыңарның меңээ улуг дыка херээ чок.
Эрткен-дүшкен улуска база менче айтып, кандыг-кандыг монгол деп хыйланып тур-ла. Эпчок байдал.
- Я не монгол, - дээримге, мырай амырай берди:
- Ха, бистиң дылывыс билир ышкал сен!
Ха, ында билир чүү деп, орус дылдан шоолуг ылгалбас дылда аан.
Аа богдоо, ийи-үш катап буруум миннип чыткаш, арай деп-ле адырылдым. Арай чаңгыс бо хаалгачы дээш, бүдүн чурт дугайында арай сагышка анчыг чүве арты.
Метрога олурупкаш, хоорайның төвүнге келдим. Төптүң кайы-даа талазындан көөрге, бир бедик, шиш баштыг бажың көстүп турар. Уваа, шагда-ла, Сталин үезинде ССРЭ-ниң Польшага белээ турган чүве ышкал. Черле харын архитектуразы ампир деп стиль ышкаш болду, Москвада бо ышкаш тудугларны билир боор силер.
Эртем биле Техника Ордузун кордум.
Төп демир-орук өртээлинче киргеш, кежээ улаштыр чоруур биледим садып ап чордум. Эртенинде эртенги чемим чип алгаш, ужуражылгамга бардым
Ол доостурга, чоруур шагымга чедир база кезек үе бар, база-ла кайганып кылаштап турдум. Улаштыр база-ла хемче чоруптум, чадаг. Бо мында Висла деп хем агып чыдар. Чанынга чедир кылаштааш, анаа бакылап калдым. Хем ышкаш хем.
Чанында харын бир солун чер бар - Коперник аттыг Эртем Төвү бар. (Школадан Никола Коперник дугайында номчаан боор силер, а ооң чурту Польша бо ышкал.)
Кысказы-биле - сонуургакпайларның албан баар ужурлуг черлериниң бирээзи бо. Физика суг сонуургаар улуска. Астрономия база-дыр аа - бир талазында планетарий бар.
Арай ажылдавас үезинде барган болдум, кол ордузу хааглыг. Чүгле даштында Ажыдыкчылар Сесерлиинге селгүүстедим.
Девискээринче кирип ора кылагар хоолайлар - янзы-бүрү дааштар, үннер шинчилээр херекселдерге таварыштым. Тускай чурум ёзугаар хээндектей кезип каан. Кезиндек бүрүзүн хол-биле азы дуу согааш-биле соктаарга, янзы-бүрү үннер үнүп турар, хөгжүм-даа ойнап болур болду. Дужунда черде дөрбелчин демирлер салып каан, кырынга шыгаай аарак шурааш, база бир янзы аялганы үндүрүп болур.
Даш көрүнчүк. Бир көрүнчүктүң мурнунга туруп алгаш, чугааланырга, дуу ыракта өске көрүнчүк баарында кижиге чаңгыланып кээп турар.
Че оон-даа ыңай. Тенектенип, бир уругну-даа коргуда кааптым. Ашаа-биле бир чугааланыр-хоолай (узун-кулак) чанынга келгеш, дыңнааланып турарга, мен ыракта өске узун-кулакче ээккэш, ыткылаштыр ээриптеримге, сырбаш-ла диди.
Оът кырынга бичии чыдыпкаш, улаштыр чоруптум.
Хоорайның ном саңы. Солун чүвези - долгандыр үнүштер шыва алы берген. Ол хамаанчок бажыңның кырында безин сесерлик бар, улус ынаар үнгеш, дыштанып, номчуттунуп орар.
Хүн чүгүрүүнде кире берген. Дедир, хоорай төвүнче углай иде-иде кылаштап бар чор-ла мен.
Чурт Баштыңының ордузу.Оон мурнунда кезек улус чыылган, шаандагы Катынь болуушкуннарынга ксендз (католик лама) саң салып, ном номчуп турар болду.
Демги-ле төп кудумчулар…Чоруур шагым келген. Ам бир өске чурт баар мен, оон ам база орукка дүн эрттирер мен. Даң бажында кызыгаарда Щецин хоорайга дүшкеш, өске поездиге олургаш, улаштыр кызыгаар эртер.
Хм, бо удаада олурар вагонче билет ап алган болдум. Ынчангаш чүү боор, ол дүне пат четтим - дыш чок, удуттунмас.
Чамдыкта харын чанымга орган улус дүже бээрге, ынаар сандайже бут салыптып болур. Дөмей 1-2 өртээл болгаш-ла, өске улус кирип кээр.
2014