[ 57 ]
Ing sasakya’nang Ibarra lalabas ya ketang nietung
a lugal ning Menila a nung nu la maynge at masigla
ring dalan. Nung malungkut ya man king milabas a
bengi dapot itang aldo ita daramdama'nang masaya ya.
Itang sigla misusumangid, ding masalusung saken a lumbasumaka, ring kalesa, ring taung maglakad, ati nang maputi, intsik. komanggi, balang metung makagani king imala’ning kayang lahi, ring magtindang sari sari, ring pansiterya, ring restaurant, angga na ring garetang kukulyutan da ring mabagal at alang masabal a damulag a tyaman-tyaman king guguyud dang balutan, yang sablang yan, ing inge, ing^katug, ing aldo makaslag, angga na ing sisingo baung e karaniwan, itang kule mengalumutan, ginising na't pepaganaka kaya ing metung a yatung pamigunam. Detang dalan a reta e la pa melarin. Nung sunlag ya ing aldo king mitutuking adwang aldo kakatmu lang alikabuk a makapanguku at makapuling karing maglakad. Nung muran agyang misan mung aldo ring dalan magagawa lang malating davat-dayatan at maging salamin la king aslag ding sulu ra ding saken at king panlabas deti mangapilisikan lang burak ding mamalebe karing makarayu nang banketa. Pilan lang burdadung sinelas dalaga ring likwan dang mengakutkut ketang burak a ita! Kanita mo pa akit maglarin ding makatalatag a presung binuku ra, makakamisang putut a takde, makapantalun anggang tud at balang metung maki bilang at letrang asul. Ding bitis da makabidbid lang kadenang makabalut basan a marinat ba’lang e magasgas a balat 6 kaya ba'rang e damdaman ing dimla ring bakal. Mitataid tidwa-tidwa, duruluka’ning aldo, lunu king pali at pagal, yutus no at lalatikwan ning metung [ 58 ]a presung kalupa ra a mekad matulang mipalad mika upayang mamarusa mu naman. Matangkad lang lalaki, matamle itsura, at karing lupa ra misan man e mu akit ing timan. Dapot atiglapan mong taram a mata potang bibyung yang misable karing balikat da ing latiku o kaya nung ugsyana'nong pupud tabakung mamasa-masa pa’t mangabakbak na ning metung a lalabas. Itang makalapit damputa'neng agad at isalikut king turung na. Ding aliwa naman lalon do ring dakal pang lalabas king e karaniwan a pamaglalawe. Balamu wari daramdama’na la mu retang batung aspakan da ban ipanambun king kulkul ning dalan at ing masigla rang kalansing ding talikala karing bitis a mengalbag na sakung. Kanita, aganaka nang mangilabut itang tengala'nang sinugat king kaysipa’na in yang malati ya pa. Ugtu ya ing aldo kanita at ing manduluk nang aslag tatangara’ne ing metung a gareta a nung nu ya makapabulagta ing metung dang kayabe detang alang kalma, ala neng inawa dapot makamulagat ya pang bagya. Ating adwa kataung misasadyang e bubulad king metung a pagkeran kawayan, alang sukal a lub, e mamalagwa, e manamdaman, uling makanyan ing ukulan dang ugali na ning komanggi. Ngeni ika, bukas ikami naman! ngara king sarili ra. Ding tau lalabas lang mamirapal dapot e ro pansing. Ding babai man lawan da la saguli kaybat isulung da ing lakad da. Karaniwan mu ing anti kanitang akakit da nung inya ring pusu meging bakal na la. Ding saken ala lang tigil lalabas at karetang kikinang dang katalindikingan kakablas ing manduluk nang aslag ning aldo a magsamantala king banwang alang lulam. Ya mu, anak a labing metung mung banwa twa, karatang na king balen, ya mung menamdaman king atangala ’nang ita at sinira king tudtud na itang tinuking bengi.
Mesira ne itang marangal at magamitan a tataleten dang Puente de Barcas, itang tete gawang pilipinu a pekinabangnan dang mayap ding lilipat bista man e ya masanting at akakwa neng tatas at kukuldas ning Pasig, nitang ilug a memugbug at sinira king tete iti. Ding tanaman a almendras king plasa San Gabriel e no melabung, ya naman itang managipus dang aske.
Ing Escolta tengala'neng kulang na legwan bista man maragul yang bale-kalakal a maki estatwang babai ing minalili khring luma nang bale-balayan. Inaus ne [ 59 ]pansing ning bayung tete Espana. Ding bale king dane wanan king bebe ning ilug pilatan ding kawayan at myayaliwang dutung, ketang wakas ning Escolta at nung nu neman magmula ing Isla de Romero, pepaganaka ro kaya retang marimlang abak inyang lalabas lang makabangka karin ban paynturu karing pipandilwa'ning Uli-Uli.
Asalubunga'no ring dakal a saken a kukulyutan da ring tidwa kabayung mangasanting dapot pandak. Kilub da reting saken akit mong mitutundu pa ring militar, ding intsik a makatula panaske, -frailing e man titiman, at curang maki katungkulan at aliwa pa. Balamu ikit nya namang linabas king metung a karwahing mapya i'Fray Damaso, makakulutun a kile, at ngeni naman pupugaya’neng matulang Capitan Tinong a makasake karetela kayabe ne ing makibale na at adwa nang anak a babai.
Kakuldas da king tete mesalusu la ring kabayu at tinaglus la king dala’ning Sabana. Bandang kayli king pigagawan tabaku, ing Fabrica de Tabacos de Arroceros, pupukpukan da ing bulung. Mipatiman ya i'Ibarra inyang aganaka nang ketang malati ya balang a las sinku ning gatpanapun a Iwal no ring magobra salingalngal na ing ban nang mabagsik ning tabaku king tataleten dang Puente de Barcas at iti makalyu kaya. Itang daramdama’nang masiglang pamisabi ra ding tau at itang tukswanan silapo ne ning kaukula'na ketang baryu ning Lavapies karin Madrid a nung nu' madalas ing basagulu ra ding gagawang tabaku, basagulung sakit buntuk da ring kalulung pulis.
Ing Hardin Botaniko inaliwa na ing panalalang makalarawa'na. Ing mapanaligwat a tuksu pilimpi no king arapa'na ding hardin botaniko karin Europa, karetang bansang magmalasakit at gugugul dakal a salapi ba’ya mung lunsut ing metung a bulung at mibukadkad ing metung a bulaklak. Deta mang karing sasakupan da makayama lang tatangalan at malilingap lang mayap at makabusni la karing malda. Minarap ya bandang wanan at ikit ne ing lumang Menila, makapatulug pang lumutan a batu anti mong metung a dalagang managipus a makabalabal king ganing susulud da keta pang panaun da ring kayang nunu. [ 60 ] At nangan king marayu ing dayat malat...! Kasumangid pangpang karin ya ing Europa, nganang mimisip. Ing Europang panuknangan da ring masaya nang memalen, itang Europang alang tigil gagalo magdulap kaligayan, maninap balang abak at malsimi naman potang kuldas ne ing gatpanapun, maligaya ya rin busal nanu mang kabigwan. Wa! lipat na nitang malagwayan a dayat malat karin la ring bansang maniwala king Dyos, detang bansang e sasanggalang king panyulung da’t pangataluktuk ding tau, detang bansang deta mayap lang labis kesa karetang magbansag talapagligtas ding kaladwa!
Dapot itang pamigunam a ita mebating king kanwa’na inyang abatyawa’ne ing bunduk-bundukan king ilang ning Bagumbayan. Itang malating bunduk a magdilidili lele ning Luneta ya ngeni ing minaus king pansing na at inagkat neng mibule malalam.
Aganaka ne ing metung a lalaking mibusni karing mata na, minye sala king kaysipa'na at ya ing pepakilala kaya king tuntun at matulid. Nung king bage, e dakal ing pamalak a bibu na kaya dapot bungang-ukul a e na apakulimlim ning makailo nang tindug ning Pamanyulung. Itang lalaking ita metung yang matwang pari at ding amanung sinabi na inyang mamun ya kaya daramdama. 'nong papantig pa king panamdam na. “E mu kakalingwan nung ing kabyasnan pibandya'ne ning ketawan, ila mung malyaring mimana kaniti detang ating pusu.” Iti yang pepatanda na kaya. "Pigkapilitan kung ilipat keka itang tiru da ring kakung guru. At itang kayamanan a ita inimut kung digdagan ba’kung lakwan naman karing tutuki keka at yan malyari mung aragdagan pang labis uling maglakbe ka karing bansang mayakayan,” at tiglung nang makatiman: "Ila manintun lang gintu, ayan mu la at mayntu’na ka mang aliwang gintu uling iti yang tune tang kaylanggan! Dapot tandanan mung e balang kikinang, gintu.” Ketang bunduk-bundukan a ita karin ya mete itang pari.
Kaniting anggang aganaka na, nganang bubulung makibat king kayang sarili. “Ali, nanu man ing malyari, mumuna ing Balen, mumuna ing Pilipinas, anak ning Espana, mumuna ing balen ding kastila! Ali, nanu man ing inatul ning kapalaran e malyaring munye musing king Indung Balen, ali! [ 61 ] E na ne apansing man ing Ermita, ing makawiling lugal ding bale pinaud a bayu pa mung mibabangun libutad ning abu na, at ngeni telakaran da ring bale kilayan maputi't asul at bibungan sim a malutu. Ing malati man e na ne panibaywan, ita mang kwartil ding mangabayung sundalus a dakal a tanaman king arapan, ding manuknangan man karin e na no pagumasdan at detang pinaud dang kubu-kubwan, ating matankad, ating pandak, makasalikut busal ding sagin at luyus anti mong sale ning igpa ning balang sapni. Susulung ing pulai ning saken at mamisan-misan makasalubung yang kalesang kukulyuta’na ning metung o adwang kabayu a maki gwarnisyun abaka a pakilalang deti saken lang ibat karing lalawigan. Ding kutseru pasuglapan do ring makalulan karing mangagarang saken dapot e la myatwanan man. Nung misan naman asagana'ne ing garetang kukulyuta’na ning makupad at alang masabal a damulag ketang dalan a kipnwan alipugpug a dirilwa'na king pali ning aldo ning aslagan. Itang e mibabayung basultu na ning manggareta a makasake king gulut ning damulag babagaya’na nitang malangi nang langit-ngit ning parugang at ning e timbang nang ehe ning mabayat a saken, at king e mu panenayan damdaman mu naman itang kaluskus na ning garosang pasulagpo king alikabuk da ring dalan o kaya mamilisik king burak. Karing malapad at sagiwang marangle mangabyayan la ring baka at abayan do ring maputing galsa a makasampa king gulut da kabang lalasan dang mayap ing dikut. Banda karin adwa no mang kabayung babai ring maglundag, pupulayi kabang tatagal neman ing metung a potrung maliksi, makaba iki alang tuknang papaldak at kukudkud king gabun karetang mangasyas nang kukung bitis.
Lakwan ta ne pamu i’lbarrang mibubule o mitutundu. Itang masaya o malungkut nang poesya ning marangle e na na pansing. Itang mapaling aldo a babye diwa karing tanaman, at detang ortelanung mamalagwang pupulaying makatikad pauli ning mibabayang gabun a tutuklwan da, itang aldo pasalilung karing dalagang-bukid lalam ning malabung a dutung o kawayan, itang aldo paisip karela kanyang bage-bage e ra abut malinawan, itang aldo ita, mebating ne mala kang Ibarra. [ 62 ] Magbalik ta Menila kabang ing saken kiling-kiling ya king pulayi na anti mong malasing, ketang bakabakulkul a dalan at potang lalabas ya king tete kawayan, paukyat at pakuldas masalusu. . .