Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Folwark

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 396 ]Folwark (z niem. Vorwerk) oznacza obecnie ogół zabudowań gospodarskich, w których mieści sie zarówno żywy jak i martwy inwentarz, potrzebny do uprawy pewnego znaczniejszego obszaru roli, tudzież zwykle siedziba bądż samego właściciela, bądź zarządzającego gospodarstwem i służby potrzebnej do prowadzenia robót, dozoru bydła itp. Oprócz tego w obszerniejszem znaczeniu obejmuje ta nazwa i cały obszar gruntów, których uprawa i zbiory koncentrują się w folwarku. Sama nazwa już świadczy, że zakładanie folwarków rozpoczęło się w czasach historycznych razem z organizowaniem gmin wiejskich na sposób niemiecki i tworzeniem się nowej hierarchii społecznej przez wydzielanie się stopniowe klasy dziedzicznych właścicieli ziemi, stanowiącej pierwotnie wspólną własność całego opola czy też wsi. Folwarki powstawały na ziemiach nadawanych przez książąt duchowieństwu, klasztorom i świeckim osobom. Uprawiała je w części ludność wsi, na której terytoryum wyznaczono nadanie, w cześci zaś umyślnie osadzani koloniści. Brak rąk do pracy i kapitałów potrzebnych na urządzenie większego gospodarstwa był powodem, iż w XV wieku F. zwykle miewał niewielki obszar, tak, iż w jednej wsi spotykamy po kilka folwarków, a Długosz uważa zbiór 116 kóp pszenicy (w 1456 r.) za coś niesłychanego, nieprawdopodobnego. Za wzrostem znaczenia szlachty i przewagi jej nad ludem F. zwiększał znacznie swój obszar przez zakupywanie sołtystw, rugowanie kmieci z łanów, karczowanie lasów itp. Tam gdzie miejscowe warunki temu sprzyjały, jak na Ukrainie, powstawały i dotąd istnieją folwarki olbrzymich prawdziwie rozmiarów. Br. Ch.

[ 397 ]Folwark, przys., ob. Szczutek.

Folwark, wś i domin., pow. gnieźnieński; domin. 334 mr. rozl.; 26 dm., 248 mk.; ewang. 10, kat. 238, analf. 97. St. poczt. w Witkowie o 3 kil.; st. kolei żel. w Gnieźnie o 12 kilom.

Folwark, niem. Follwark, wś na lew. brzegu Odry, pow. opolski, par. Chrząszczyce, przy trakcie opolsko-krapkowickim, o 0.9 mil od Opola, ma 590 m. rozl., 14 osad. F. S.

Folwark, węg Folyvark, wioska na Spiżu (Węgr.), od północy przytyka do granicy galicyjskiej; od zachodu graniczy z Lipnikiem, od południa z Drużbakami, a od wschodu z Kamionką. Leży przy drodze wiodącej z Czerwonego Klasztoru przez Kamionkę do Gniazd (Kniesen). Od Czerwonego Klasztoru 10 kil. na wschód, a od Gniazd również 10 kil. na płn. zach. W północnej stronie wsi na granicy Galicyi wznoszą się Wysokie Skałki (1052 m.), wschodnie i najwysze kończyny pasma Pienin. Wieś wznosi się 648 m. (cerkiew). Droga z Folwarku wiodąca do Kamionki wznosi się znacznie i dochodzi na samej granicy obszaru Folwarku z Kamionką najwyższego wzniesienia 731 m. Genersich w Bredetzky's Neue Beiträge (str. 329) podaje, iż na gruncie tej wsi znajduje się łupek węglowy, a na wzgórzach między Lipnikiem a Folwarkiem piryt czyli iskrzyk żelazny. W obrębie tej wsi wytryska silny Lipnicki potok, uchodzący pod Czerwonym Klasztorem do Dunajca. W południowej stronie tej wsi wznoszą się na granicy z Kamionką szczyty Horbalowa (828 m.) i Łysina (1010 m.); na zachód od tego Ubocz (957 m.); na południowej granicy wierch „Na Łazach“ (1086 m.) w paśmie Widernego wierchu, należącego do Magóry spiskiej. Ludność ruska liczy 602 dusz obrz. greckiego; oprócz tego 5 wyzn. rz. kat., należących do par. łac. w Haligowcach. Parafia ruska w miejscu; cerkiew murowana w r. 1857 postawiona. Ostatnia poczta Stara Wieś. Br. G.