Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Estońska

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 358 ]Estońska gubernia, inaczej zwana Estlandzką lub Rewelską, obejmuje dawną Estonią, z której utworzoną została 1725 r.; 1782 r. złączono ją z Liwonią, ale już 1783 znowu osobną postanowiono. Gubernia ta graniczy na wschód z petersburską, na płd. z jez. czudzkiem i gub. liwońską, na zachód z Baltykiem, na płn. z odnogą fińską. Rozl. jej według Strielbickiego wynosi 17,792 w. kw.; jestto najmniejsza z trzech nadbaltyckich gubernij. Gubernia estońska czyli estlandzka składa się z lądu i wysp, z których znaczniejsze są: Dago, Worms, Wielka i Mała Rogie, Nargen, Wielki i Mały Wrangelsholm, Wulf, Ralijo, Eksholm, Odisholm i t. d. Pod względem administracyjnym na 4 dzieli się powiaty (Kreise); harryeński albo rewelski (dzieli się na 3 dystrykty; ost-harryeński, west-harryeński i sud-harryeński), wirlandzki albo wezenbergski (dzieli się na 3 dystrykty; strandwirlandzki, allentakeński i landwirlandzki), jerweński albo weissenstejński (dzieli się na 2 dystrykty: ost-jerweński i sud-jerweński), wicki albo hapsalski (dzieli się na 3 dystrykty: landwicki, strandwicki i insularwicki). Kraj z wyjątkiem niektórych wyniosłości jest urodzajny; brzeg tylko od Rewlu do Narwy jest dość wysoki i stromy. Rzęd skał po nim idących nazywa się Klindą. Zniżający się stale poziom wody w morzu baltyckiem utworzył w miejscach niektórych pomiędzy Klindą a morzem obszerne pastwiska. Połowa gubernii pokrytą jest wielkiemi lasami, bagniskami, trzęsawiskami i jeziorami. Bryły erratyczne granitu rozsiane są w wielkiej ilości na całej powierzchchni. Z wód gubernii znaczniejsze: morze baltyckie oblewa ją z dwóch stron. Na rozciągłości brzegów morskich wiele się znajduje zatok i przystań, z których główniejsze są: przy ujściu rzeki Narowy, gdzie się zatrzymują statki przeznaczone do miasta Narwy, nie mogące wejść do ujścia rzeki Narowy; Maholmska w dobrach Peddes; w dobrach Kunda (przy niej urządzoną jest komora); Tolsburg (w dobrach Zels); Weske (w dobrach Fiol); Kasperwik (w dobrach Katenbach); Minkewik. W powiecie rewelskim: przystań Pappenwik (w dobrach Kolk); przystań i port wojenny, jeden z najlepszych na morzu baltyckiem, w Rewlu; Lageppa; niegdyś Roggewick, dziś Port Baltycki (przeznaczony dawniej na pomieszczenie [ 359 ]floty wojennej rossyjskiej). W powiecie hapsalskim: Spitthammer (w dobrach Rikholtz); Hapsalska; zatoka Einwick; przystań Werderska; (w dobrach Werder). Z niej przeprawiają się zwykle na wyspy Oesel i Moon do Kurlandyi. Na wyspach gubernii est-landzkiej na wzmiankę zasługują, przystanie: na wyspie Worms (w dobrach Magnushof); na wyspie Dago (w dobrach Grossenhof); Tewenhafen naprzeciw wyspy Worms; na wyspie Dago (w dobrach Hohenholm). Z kanałów w gubernii znaczniejsze: Wielki-Zund i Sele-Zund; pierwszy między lądem i wyspą Moon, drugi pomiędzy wyspami Dago i Oesel. Znaczniejszych rzek, oprócz rzeki Narowy, w gubernii nie ma, i żegluga się odbywa na tej ostatniej. Jeziór Estonia posiada 288. Czudzkie jezioro północnym tylko swym brzegiem dotyka południowych granic gubernii: wszystkie pozostałe dla swej szczupłej rozległości są mało znaczące; ważniejsze z nich: Erkel, Hark i Loden. Jezioro Erkelskie na szczycie góry piaskowej, o pół mili od Rewla, ma dno wyższe od ulic rewelskich. Ztąd Rewel zopatruje się, za pomocą wodociągów, w wodę słodką. Prócz tego, w niektórych miejscach Estonii znajdują się wody mineralne (żelazne Carls Brunnen, w bliskości Rewla, w dobrach Wims, siarczane w dobrach Kunda) i dwa źródła słone (na wyspie Dago). Lasy zajmują w Estonii około ⅙ całej powierzchni; zdatne są tak do użytku domowego, jakoteż do wszelkich budowli; dla braku rzek, tylko w bliskości morza mieszkający spławiają corocznie niewielką ilość drzewa opałowego do miasta Rewla, a z okolic jeziora Czudzkiego i rzeki Narowy wyprawiają deski do miasta Narwy. Główniejsze komunikacye w gubernii są: droga żel. baltycka z Petersburga do Baltyckiego Portu z odnogą Taps-Dorpat i trakty pocztowe Rewel-Hapsal, Rewel-Parnawa, Rewel-Weissenstein. Ludności miała ta gubernia 99,053 w r. 1772. W r. 1838 liczono 135,279 męż., 146,953 kob. Według Koeppena w r. 1851 było ogółem 289,800 mk., w tej liczbie 252,608 Estów, 10,000 Niemców, 4,714 Szwedów, 13 Polaków, 12 Tatarów. W braku dokładnej statystyki przytaczamy jeszcze, że w r. 1879 było w gubernii 601 izrael. W całej gub. jest tylko jedna parafia katol. w Rewlu. Główny przemysł mieszkańców stanowi rolnictwo: grunt w pobliżu morza szczególnie głęboko piaszczysty i do uprawy całkiem niezdatny; w zachodniej części powiatu rewelskiego pokryty mnóstwem wielkich i małych kamieni; w innych częściach gliniasty albo czarnoziem. W ogóle wschodnia część Estonii uważaną jest za najurodzajniejszą. Oprócz rozmaitego gatunku zboża, mieszkańcy trudnią się uprawą pieńki, lnu, chmielu i tytuniu. Chów bydła, szczególniej owiec, stanowi dość ważną gałąź przemysłu. Liczba merynosów w jednym z ostatnich lat przeszło 70,500 sztuk wynosiła. Konie w ogóle są małego wzrostu. W bliskości Rewla i portu Baltyckiego pojawia się znaczna ilość (kilek) sardeli szwedzkich (gatunek drobnej ryby, w Baltyckiem tylko morzu znajdującej się, które się pakują do małych baryłek albo słojów szklanych.) Z minerałów w Estonii główniejsze są: piryt siarkowy (w pobliżu dóbr Leets); kamień ciosowy, którego jest pełno, w znacznej ilości wywozi się do Petersburga: wapno, torf; w jeziorku Kolkiskiem pojawiają się perły. Na wyspie Dago budują się statki. Pod względem historycznym, oprócz gmachów starożytnych i zwalisk w Rewlu, Weissensteinie, Hapsalu, na wzmiankę zasługują: miasteczko Leal, zamek Lode, zwaliska zamków Felks i Werder (w powiecie wickim), przez von Schauenburga 1284 r. zbudowanych; ztąd urządzoną jest przeprawa na wyspy Moon i Oesel; zwaliska zamków Ass, Toleburga, Berkholm, Fegfejer i innych. Herb gubernii estlandzkiej: w polu złotem trzy lwy leżące z koronami. Czyt. „Statisticzeskije Trudy“ Stuckenberga, Petersburg 1859; Possart: „Statistik und Geographie des Gouv. Esthland,“ Stuttgart, 1846. Por. Estonia.