Słownik geograficzny Królestwa Polskiego/Tom II/Doblena

by Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski

[ 63 ]Doblena, po łotewsku Dohbele, po niem. Doblen, mko w pow. dobleńskim, gub kurlandzkiej, o mil 4 od Mitawy ku stronie zachodniej, przy drodze prowadzącej do Połągi, na prawym brzegu rz. Berzy, w położeniu malowniczem, przyozdobionem wspaniałą ruiną starodawnego dobleńskiego zamku, otoczonego dotąd resztkami wałów i fos a okrążonego przepysznemi zaroślami. Nazwę tej miejscowości spotykamy już w dokumencie dzielczym, dokonanym w r. 1254 pomiędzy arcybiskupem ryskim i mistrzem prow. inflanckiego zakonu. Sam zaś zamek, w dokumentach łacińskich nazywany Dubelone, dopiero 80 lat później w r. 1334 założony został przez dzielnego i czynnego mistrza prow. Eberharda de Monheim, ale nie w r. 1263 i nie przez mistrza Burharda de Hornhusen, jak błędnie za przestarzałym Arndtem powtarza Siemienow, gdyż B. Hornhusen już w r. 1260 był poległ w bitwie nad Durbą, przeciw Mendogowi w. ks. litewskiemu wydanej. Zresztą w r. 1263 stał jeszcze na temże miejscu dawny gród Semigallów, dopiero w r. 1289 przez inflanckich krzyżaków zniesiony. Resztki warownego zamku, jaki tu w lat 45 później zbudowali krzyżacy, osadzając w nim osobnego komtura, dowodzą dotąd jak niezwyciężoną na owe czasy była ta warownia, na której zdobycie tylekroć się daremnie kusiły liczne zastępy tak potężnych w owym czasie Litwinów. To też i historya tego zamku i jego obrońców w ciągu długich dwóch wieków nic nam nie przedstawia ciekawego oprócz zawsze szczęśliwego odparcia nieprzyjaciół; aż nakoniec, już w nowszej epoce Kurlandyi, w nowszą przechodzi fazę, wraz z ostatnim tegoż zamku komturem, zwanym powszechnie Thiessem von der Recke. Ten rywal Gotarda Kettlera, co jednocześnie z nim dobijał się o miejsce prowincyonalnego mistrza zakonu inflanckiego, wymógł na Kettlerze, że ten, w przypadku otrzymania od króla polskiego Zygmunta Augusta wszystkich ziem zakonnych na prawie lenno-wieczystem, obiecał mu wyrobić prawa dziedziczne na zamek dobleński z przyległościami. Że zaś, jak wiadomo, nie wszystkie ziemie byłego zakonu inflanckiego ale tylko sama Kurlandya przez króla Zygmunta Augusta Kettlerowi nadaną została, więc nie czuł się on obowiązanym ustępować komturowi warownego zamku dobleńskiego, do którego w owym czasie należały dobra: Hofcumberge, Aucen, Grenchof i Neuenburg. Ten zaś, ufając mocy obronnego zamku, ani myślał o poddaniu się władzy książęcej Kettlera i przez lat kilka utrzymywał się stale w posiadaniu onego, aż nakoniec, gdy się za granicę starał wymknąć, ujęty został w niewolę przez księcia Kurlandyi. Ugodę z nim w więzieniu zawartą, jako przymuszoną, odwołał uroczyście, i dopiero w d. 18 lutego 1576 przyszło do trwałej zgody pomiędzy nim a księciem Kettlerem, pod tym wszakże warunkiem, że książę mu ustąpi wszystkich dóbr neyenburskich (die Neuenburgschen Güter), które i dotąd pozostają w dziedzicznej posiadłości rodu v. d. Recke. Przytem hardy ten komtur zdołał sobie wyrobić takie stanowisko, że jedynie od króla polskiego, a nie od księcia kurlandzkiego, miał być nadal zależnym. Za to sam zamek dobleński przechodzi teraz ostatecznie w posiadanie książąt kurlandzkich, którzy na miejsce dawnych komturów osadzają tam tak zwanych hauptmanów, a ci, skutkiem ustawy przez komisarzy rzplitej polskiej w r. 1617 wydanej, otrzymują zwierzchnictwo sądowe nad całym powiatem dobleńskim. Trzy lata później król szwedzki Gustaw Adolf, po zajęciu Mitawy i Bowska, zawładnął i dobleńską, wówczas słabo bronioną warownią. Odtąd przechodziła ona kilkakrotnie to do Polaków, to znowu do Szwedów, i jakkolwiek niemało ucierpiała w czasie groźnej wojny północnej, wszelako przez niczyje wojska zburzona nie była a tylko skutkiem zaniedbania i dobrowolnego opuszczenia została nakoniec ową malowniczą ruiną, jaką dziś w niej podziwiamy. Ostatnim zamieszkującym ją hauptmanem był Krzysztof Jerzy Offenberg, który umarł w roku 1730. Naprzeciw ruin tego niegdyś tak mocno warownego i starodawnego zamku leży nowożytna Villa Todleben, zaledwie w r. 1855 wzniesiona a obecnie do [ 64 ]bratowej znanego generał-gubernatora wileńskiego F. E. Todlebena należąca. Opodal zaś rozciąga się schludne miasteczko Doblen, około 300 mk. liczące. Zdobi je szpital w roku 1711 przez K. J. Offenberga założony, apteka, kilka sklepów i austeryj, tudzież dwa kościoły protestanckie, z których jeden jest obsługiwanym przez znakomitego i powszechnie cenionego lingwistę, pastora Augusta Bilensteina, wieloletniego prezesa baltyckiego łotewsko-literackiego towarzystwa.

Powiat Dobleński, (Doblenscher Kreis) w średniej części Kurlandyi, w dorzeczu rzeki Aa położony, ma powierzchni mil kwadratowych 55. Okolica przeważnie równa i płaska z wyjątkiem wszelako części południowej powiatu, gdzie, mianowicie ku granicy Żmujdzi, częstokroć się napotykają wzgórza i wyniosłości. Z wyjątkiem tej wyżej położonej strony, cała powierzchnia powiatu dobleńskiego należy do równiny mitawskiej, niemającej, na znacznej przestrzeni 42 mil kwadratowych, ani jednego punktu, coby się wyżej niż sto stóp nad powierzchnię morza podnosił. Mitawa, leżąca w samym środku powiatu, wznosi się po nad zwierciadło morskie zaledwie o stóp 15. Głównym strumieniem powiatu jest rzeka Aa (kurońska), po której żeglują duże parowce od Mitawy do morza, w górnym zaś jej biegu chodzą tylko tratwy i mniejsze statki. W ciągu lat 5-ciu (od r. 1875–1880) w powiecie dobleńskim rzeką Aa przeszło statków 1509 z towarem na 3,864,250 rubli. Lasu zaś w ciągu pięciu lat ostatnich po tejże rzece spławiono około 65,000 sążni kubicznych, co w przecięciu stanowi corocznie sążni kub. 13,000. Z dopływów prawego brzegu rzeki Aa w pow. dobleńskim najznaczniejszemi są Ekawa i Musza, z lewego zaś: Wirczówka, Platonia, tudzież Szwiteń, zasilana wpadającemi doń Tarwedą, Aucą i Berzą. Jeziór znaczniejszych nie posiada wcale powiat dobleński. Napotykamy w nim same małe jeziorka i stawy, w północnej zaś części jego mieszczą się błota rozległe a około nich znaczne kopalnie torfu. W tejże północnej części powiatu, obfitującej w lasy, grunt lekki, piaszczysty, a częścią błotnisty, przeciwnie zaś w bezleśnej południowej części grunt żyzny pszenno-jęczmienny. Obszary leśne zajmują około 80 tysięcy dziesięcin, czyli 28¼ % powierzchni całego powiatu. R. 1879 ilość mieszk. płci obojga w pow. dobleńskim wynosiła 82,535 dusz, a więc w przecięciu na 1 milę kwadratową mieszk. 1507; po odrachowaniu zaś błot i obszarów leśnych przypadłoby oczywiście około 2,000 mieszk. na każdą milę kwadratową. Powiat dobleński przeważnie zamieszkują łotysze wyznania protestanckiego. Wiadomości statystyczne na rok 1879 oznaczają liczbę łotyszów na 54,777, niemców na 16,700, żydów na 6,242, polaków na 3,148, rosyan na 2,975, a litwinów na 693 płci obojga. Powiat dobleński tworzą 4 parafie (Kirchspiele), a mianowicie: mitawska, dobleńska, grenchofska i zessawska. Z nich dobleńska i mitawska posiadają rzymsko-katolickie kościoły w Liwenberzie i Mitawie. Oba należą do dekanatu kurlandzkiego, dyecezyi żmudzkiej. Kiedy w katolickiej części Kurlandyi, w dekanacie semigalskim, pow. iłukszteńskim, ludność łotewska więcej się skupia i tworzy małe wioseczki, to przeciwnie w pow. dobleńskim, zamieszkiwanym przeważnie przez łotyszów-protestantów, wiosek wcale nie napotykamy. Łotysze tutejsi żyją rodzinami, odosobieni jedni od drugich, zwykle w dolinach, nad brzegami jeziór i strumieni. Ztąd też na jeden powiat dobleński przypada nadzwyczajna ilość wsi, bo aż 3,065. Gospodarstwo płodozmienne, nie tylko u większych właścicieli ziemskich, ale nawet u włościan-łotyszów, niemal wszędzie jest w użyciu, jakkolwiek przed laty dwudziestu zaledwie 35 % był zarzucił system trzypolowy. W stosunku do innych powiatów Kurlandyi dużo tu uprawiają pszenicy. R. 1879 w pow. dobleńskim zebrano przeszło 150,000 purów pszenicy, około 300,000 p. żyta, 250,000 p. jęczmienia i 190,000 p. owsa. Że zaś na konsumcyą i na wyroby gorzelniane wychodzi rocznie około 20,000 p. zboża i około 5,000 p. kartofli; pozostaje przeto znaczna ilość ziarna na eksportacyą. Ogrodnictwo, głównie w okolicy Mitawy, rozwinięte na większą skalę. Uprawa lnu i konopi drugorzędne tu zajmuje miejsce i pod tym względem nie idzie w zawody z powiatem bowskim, sławnym z uprawy lnu. Hodowla bydła w pełnym rozkwicie. Cenne o niej wskazówki podają „Statistische Jahrbücher für Kurland.“ Siana zbiór nader obfity, przewyższający znacznie potrzeby miejscowe; zbierają go bowiem w przecięciu do 8.000,000 pudów corocznie. Fabryk w pow. dobl. liczą do 70, z których sama Mitawa posiada przeszło 30; między innemi i powszechnie sławioną parową fabrykę czekolady, odznaczanej licznemi medalami na wystawach europejskich. Handel, z powodu wodnej komunikacyi z Rygą, tudzież kolei żelaznych rysko-mitawskiej i libawskiej, bardzo rozwinięty. Znaczniejsze jarmarki doroczne istnieją tylko w Mitawie: od czwartku po Narodz. N. P. Maryi (vet. st.) do soboty wiecz. i od czwartku po św. Michale (v. s.) również trzydniowy, oraz w Doblenie dwa jednodniowe, przypadające 24 kwietnia i 16 października (v. s.). Czasem kontraktów w Mitawie jest św. Jan Chrz. (v. s.), w której to porze Mitawa przez parę tygodni niezwykłym się odznacza ruchem. (Bienenstamm, Stuckenberg, Siemienow, Pol, Statistische Jahrbücher für Kurland, o ile te [ 65 ]drukiem są ogłoszone, tudzież materyały rękopiśmienne kurlandzkiego statystycznego komitetu). G. M.